Србија во средниот век

Историјата на Средновековната Србија го опфаќа средновековниот период во историјата на Србија. Периодот започнува во VI век со словенските миграции во Југоисточна Европа и траел сè до османлиското освојување на српските земји во втората половина на XV век. Периодот е продолжен и до 1537 година, кога Павле Бакиќ, последниот титуларен деспот на Србија во егзил, паднал во Битката кај Ѓаково.

Словенски племиња

Имиграција на Србите на Балканот и првата држава

Постојаните варварски напади врз Источното Римско Царство (Византија) траеле од IV век. Науката не утврдила со сигурност кои народи учествувале во индивидуалните напади на овие варвари. Во пишаните извори се зборува за напади од страна на Хуните, Скитите, Готите, Прабугарите и други. Се претпоставува дека во некои од тие напади учествувале и Словените. Според зачуваните пишани извори, независните напади на Словените врз Византија започнале во VI век и траеле околу еден век. Тие завршиле со тоа што Словените го населиле поголемиот дел од Балканскиот Полуостров во првата половина на VII век и таму започнале да создаваат свои држави.

De Administrando Imperio („За управувањето со царството“), составена од византискиот цар Константин VII Порфирогенит , споменува дека Белите Срби се преселиле од земјата Бојка, исто така наречена Бела Србија. Историографијата не може точно да утврди каде е тоа, но општ консензус е дека тоа било околу регионот на Бохемија и Саксонија.

По смртта на српскиот принц, неговите два сина го презедоа владеењето и ги поделиле Белите Срби во две групи. Едниот останал во Бела Србија, додека другата група мигрирала на Балканот. Франкиската Chronicle of Fredegar го споменува Дерван, поглавар на Србите, во 631 година, кој може да биде првиот Србин споменат по име во историјата. За Дерван се смета дека е татко или, најверојатно, брат на безимениот принц кој ги водел Белите Срби на Балканот.

Миграција на Србите на Балканот во 7 век, според мислењето за позицијата на Бела Србија во Лужица и Полабле

Миграција на Србите на Балканот во 7 век, според мислењето за позицијата на Бела Србија во денешна западна Украина

Доселување

На почетокот на 6 век, за време на владеењето на Јустин I (518-527), најпрво се спомнува напад, што несомнено го извршиле Словените, односно тие потоа биле споменати под името Анти. Антите биле дел од Словените кои живееле во степите североисточно од устието на Дунав, помеѓу реките Днепар и Днестар. Византиската армија на царот Јустинијан I (527-565) продолжила неколку децении да се спротивставува на грабежните премини на Словените на левиот брег на Дунав, односно на територијата на Византија. Така, на долниот тек на Дунав во 6 век, старата римска граница, сè уште се држела. Како византиски платеници, некои Словени дури и војувале како коњаница против Готите во Италија за време на владеењето на Јустинијан.

Византиските писатели напишале дека во средината на 6 век, Словените (Склавини) жестоко ја ограбиле Византија. Во овие големи напади, армиите на Словените стигнале до Цариград на исток, а на запад ја ограбиле Далмација. Потоа било забележано дека по една кампања, Словените останале да ја поминат зимата 550-551 година на византиска почва.. Се смета дека ова ја покажало желбата на Словените да се населат на Балканот, а не само да го ограбуваат. Набргу потоа, во 558 година, се појавиле Аварите, прво како сојузници, а потоа и како нови непријатели на Византија. Долготрајниот отворен конфликт меѓу Аварите и Византија започнал во 579 година со нападот на Аварите врз Сирмиум, а потоа и Сингидунум и Виминациум. Приближно од почетокот на долготрајната аварско-словенска опсада на Сирмиум, Словените живееле на византиска почва три години, убивајќи и ограбувајќи. Ова јасно ја покажало желбата на Словените трајно да ги преземат териториите на Византија и да се населат на Балканот. Во втората половина на 6 век, заедничките аварско-склавински одреди ја ограбиле Тракија, Македонија и му се заканиле на Солун.

Византискиот цар Маврикиј (582-602) одлучил да организира голема војна и да ги запре словенските премини јужно од Дунав. Т.н. Експедицијата на Дунав (592-602) завршила со пораз на Византија. Тој пораз завршил со бунт во Византија и насилно отстранување на византискиот цар Маврикиј. На почетокот на VII век, византиските извори бележат дека словенскиот народ ја опустошил Тесалија, Елада, Ахаја, Епир, па дури и ги преминал островите во Егејското Море и Мала Азија. Оттогаш, меѓу византиските писатели се појавуваат индивидуални имиња на словенски племиња кои ги населувале областите околу Солун, Тесалија и други области. Словените извршиле големи напади врз Солун од 614 година, а во тие напади учествувале словенските племиња Драговити, Сагудати, Велегезити, Вајунити и Верзити. Кулминација на аварските и словенските напади врз Византија била нивната заедничка опсада на Цариград кон крајот на јули и август 626 година, но тој напад бил кобен за Аварите. Тие биле поразени и веднаш почнале нивните судири со Словените, но, исто така и внатрешните Аварски судири довеле до распаѓање на Аварскиот Каганат во Панонската Низина околу 630 година. Од тогаш, словенските племиња независно се населувале на Балканскиот Полуостров и освојувале територии од Византија. Областите населени со Словени од византиски извори се нарекуваат „Склавини“. Ова се некои територијално организирани заедници на Словените и може да бидат зачетоци на словенските кнежевства.

Во последниот период на словенско населување на Балканот, од денешна Источна Германија и Чешка околу 631 година, се преселил поголем племенски сојуз на Србите. Како што подоцна забележал царот Константин VII Порфирогенит за време на владеењето на царот Ираклиј (610-641), Србите исто така се преселиле на Балканот. Тој напишал дека Словените најпрво се населиле во близина на Солун. Тој пишува дека Словените биле незадоволни и отишле на север кон Дунав, а потоа се предомислиле и повторно, со одобрение од царот Ираклиј, се населиле во напуштените области на Балканот каде што живеат во негово време во XX век.

Од списите на Константин VII Порфирогенит, може да се види дека Северна Србија продолжила да постои северно од Унгарија по миграцијата на Србите на Балканот.По 631/632 година, постоењето на Северна Србија во времето на царот Карло Велики е потврдено од други пишани извори кои зборуваат за Србите на истокот од денешна Германија и во северозападна Бохемија.

Освен Србите и Хрватите, некои од словенските племиња кои го населиле Балканскиот Полуостров биле

Племе	Регион	Современа држава
Абодрити	Браничево	Србија
Браничевци	Браничево	Србија
Вајунити	Епир	Албанија, Грција
Велегезити	Тесалија	Грција
Берзити	Охридско Езеро	Македонија
Драговитија	Македонија	Бугарија, Грција, Македонија
Езерити	Централен Пелопонез	Грција
Гудушчани	Лика-Далмација	Хрватска
Милинзи	Источен Пелопонез	Грција
Мерехани	Моравска Долина	Србија
Ринхини	Централна Македонија	Грција, Македонија
Сагудати	Југозападна Македонија, Тесалија	Грција
Северани	Добруџа, Лудогорје	Бугарија, Романија
Смолјани	Родопи	Бугарија, Грција
Струмјани	Источна Македонија	Бугарија, Грција
Тимочани	Тимочанска Долина	Бугарија, Србија
Седум словенски племиња	Дунавска Долина	Бугарија, Романија

Првите држави

Србија во 814 година

По населувањето на Словените, доаѓањето на Прабугарите на Балканскиот Полуостров имало трајни историски последици по животот на Византија. Несловенските предци на Бугарите, кои во науката се нарекуваат протобугари, како номади и коњаници, го преминале Дунав во 680 година и на територијата помеѓу Дунав и Балканските планини се наметнале како господари на словенското население кое живеело во осум племенски области. Спојувањето на словенското и протобугарското население се одвивало брзо и се смета дека немало поголеми пречки. Веќе во втората половина на VIII век, нивната држава се проширила на југ, настојувајќи да се прошири на словенското население, кое живеело во Тракија. Полувековната бугарско-византиска војна, водена со променливи резултати, ја воспоставила границата меѓу овие две земји.

Покрај тоа, бугарската држава се проширила на запад и најдоцна во првата половина на IX век, Бугарите започнале судири околу териториите со Србите. Според едно мислење, нападите на Бугарите влијаеле на посилното поврзување на српските племиња околу владетелите на племенскиот сојуз и создавањето на првата српска држава, а српската држава е создадена можеби во средината на IX век. Напротив, постои мислење дека најрешително влијание врз создавањето на првата држава кај Србите имало во тоа време најдобро организираната европска држава Византија, а не новосоздадената примитивна држава на Бугарите. Според тоа пишување, Србите создале држава на Балканскиот Полуостров кон средината на VII век, а водачот на српската имиграција станал првиот владетел на таа држава.

Србија на кнезот Петар Гојниковиќ кон крајот на 9 век

Многу малку се знае за најраниот живот на Србите во централните области на Балканскиот Полуостров. Тие дошле како племенски сојуз и обично се смета дека живееле на тој начин до средината на IX век, но исто така постои и мислење дека племенскиот сојуз бил трансформиран во држава кон средината на VII век.

Историјата на раното средновековно српско кнежевство е заведена во De Administrando Imperio. Царот Константин VII Порфирогенит го собрал од 948 до 952 година за неговиот син и наследник Роман. Целта била да се предупреди младиот принц за проблемите што може да се појават за време на неговото владеење. Србите се споменуваат во вкупно 8 поглавја, од 29-то до 36-то. Најважно е поглавјето 32, со наслов „За Србите и земјите во кои живеат денес“. Одредени групи веројатно го преминале Дунав и стигнале до јадранскиот брег, но делото на Константин сугерира дека српскиот етнички идентитет на населението во Паганија, Травунија и Захлумија се заснова на српското политичко правило и не укажува на етничко потекло.

Царот, исто така, опишува како српското племе било поделено на две, при што една група мигрирала на Балканот:

„Бидејќи двајца браќа го наследија владеењето над Србите по нивниот татко, едниот од нив, зеде половина од народот со себе, мигрираше кај Хераклиј, царот на Римјаните, кој го прими и му ја даде населбата во Солунско, кој оттогаш се нарекува Сервија. Но, по некое време, истите тие Срби решија да се вратат во нивната [домашна] земја и царот ги испрати. Меѓутоа, откако го преминаа Дунав, тие се предомислија и му испратија порака на царот Ираклиј, преку стратегот на Сингидунум, дека сакаат тој да им даде друга земја да се населат. И бидејќи модерната Србија и Паганија и таканаречената земја на Захлумија и Травунија и земјата на Конавле останаа пусти заради Аварите (кои ги протераа Римјаните од таму, кои сега живеат во Далмација и Дирахиум, царот ги населил Србите во овие земји и тие биле подредени на царот на Римјаните, царот донел свештеници од Рим за да ги крстат и да научат да изведуваат побожни должности со цел и им ја покаже христијанската вера.“

Владејачкиот син кој ги донел Србите на Балканот и чие име Константин VII Порфирогенит не го запишал и затоа често се наведува како непознат принц, починал според истиот извор пред доаѓањето на Прабугарите (т.е. пред 680 година). По него, со српските племиња управувале неговиот син, внук и архонти од исто семејство. Во архивите обично се преведуваат како принцови. Порфирогенит ги вклучувал и најраните познати српски владетели: Вишеслав, Радослав, Просигој и Властимир..

Според истиот византиски извор од X век, Бугарите и Србите живееле мирно, потчинувајќи им се на царевите на Византија, сè додека бугарскиот принц Пресијан не го нападнал српскиот принц Властимир. Војната траела три години. Тоа секако било за време на владеењето на Пресијан меѓу 836 и 852 година, а во него бугарскиот принц изгубил „поголем дел од својата војска“. Ова зборува за силата на армијата на Властимир и државата, за која се знае дека вклучувала делови од денешна Херцеговина. За владеењето на Властимир обично се смета дека е времето кога била завршена трансформацијата на племенскиот сојуз на Србите во држава.

Кнезот Властимир го наследиле неговите синови: Мутимир, Стројимир и Гојник. И тие морале да го издржат бугарскиот напад. Бугарската армија можеби ја предводел Владимир, синот на принцот Борис. Бугарите не успеале во таа војна и Владимир паднал во српско заробеништво со дванаесет бугарски благородници. Ова го притискало Борис неволно да се согласи на мировен договор. Како гаранција дека неговиот син и другите ќе бидат ослободени, Борис побарал синовите на Мутимир да ги придружуваат затворениците до границата. Мутимир ги испратил своите двајца помлади синови, додека најстариот и престолонаследник Прибислав бил претпазливо чуван дома. Задоволен од ослободувањето на неговиот син, Борис им подарил „бујни подароци“, додека српските принцови му дале на Борис „двајца робови, два сокола, две кучиња и 80 крзна“. Српскиот владетел ги ослободил и после тоа владеел мир. Принцот Мутимир владеел до околу 891 година. Тоа било времето кога Византија била сè уште силна и кога го држела целиот источен јадрански брег. Силата на византискиот цар сè уште била признаена од словенските кнезови, а тоа го докажува и фактот дека тие како византиски сојузници војувале во јужна Италија.

Повеќе од два века од историјата на првата српска држава, почнувајќи од владеењето на Властимир (во првата половина на IX век), биле обележани најпрво со успешните војни на Властимир и неговите синови против Бугарите, а потоа и од крајот на IX век во внатрешните судири на потомците на Мутимир, односно синовите (Прибислав, Бран, Стефан); внуците на Петар (син на Гојник), Клонимир (син на Строимир), Павле (син на Бран), Захарија (син на Прибислав) и правнук Каслав (син на Клонимир) биле измешани од Бугари и Византијци за врховна власт во Србија. Бугарија и Византија се обиделе да постават самонаклонети лица на позицијата владетели во Србија и со тоа да го прошират своето влијание.

Во тој период, владеењето на Петар Гојниковиќ (од околу 892 до 917 или 918 година) било еден од подолгите периоди во кои српскиот владетел успеал да ја зачува својата држава, но завршил со тоа што Симеон (893-927) испратил бугарска војска која го заробила принцот Петар преку измама, и го ставила на власт принцот Павле Брановиќ. Разочарани од непослушноста на српските владетели, Симеон ја освоил Србија најверојатно во 924 година. Цар Симеон починал во мај 927, а Србија наскоро била ослободен веројатно во 927 или 928 под власта на Часлав. Имало обновување на српската држава и според Константин VII Порфирогенит, српскиот принц бил штитеник на византискиот цар. Пред владеењето на Часлав, утврдувањето на границите на Србија било тешко возможно. Западната граница на државата достигнувала до парохиите Плива, Ливно и Имота, а северната ја вклучувала денешната област на градот Тузла, односно била јужно од Сава. Не може со сигурност да се утврди каде источната граница ја преминувала Западна Морава и заминувала кон насока на Рас. На југ, брегот од Котор до устието на Цетина со островите Брач, Хвар и Корчула веројатно бил дел од Србија. Часлав бил убиен во борбата против Унгарците на северот од неговата земја, обично се проценува дека тоа се случило во околу 950 година, бидејќи во тоа време Константин VII Порфирогенит го напишал своето дело во кое го споменува Часлав како жив владетел. Со смртта на Часлав, првото владејачко семејство, односно неговата непосредна машка линија наследници, меѓу Балканските Срби, исто така изумрела.

Покрстување

Религиозна карта на територијата на денешна Србија во времето на Големиот раскол во 1054 година

Во времето на населувањето на Балканскиот Полуостров во 6 и 7 век, Србите биле многубошци убедени во супериорноста на своите богови. Перун бил господар на грмотевиците и врховен бог на сите Словени, а Световид бил врховен племенски бог на Словените помеѓу Елба и Балтичко Море, заштитник на земјоделците, но и водач во војната. Првата фаза на христијанизација на Србите е многу малку позната. Се претпоставува дека првите мисионери меѓу Србите дошле од VII век од крајбрежните христијански центри и дека тие го користеле латинскиот јазик. Србите не ги разбирале многу и затоа првите христијански мисионери не постигнале поголем успех. Според Порфирогенит, кога царот Ираклиј (610-641) ги населил Србите на Балканот, тој ги крстил испраќајќи свештеници од Рим. Ова прво крштевање не се случило или не оставило подлабока трага.

Секако имало и индивидуални случаи на крштевање. Само во првата половина на 9 век се знае за некои српски старешини кои го прифатиле христијанството. Еден старешина го прифатил христијанството додека преговарал со Венецијанците околу 830 година. Мисијата на Методиј и Константин (Кирил) и нивните ученици на словенски јазик овозможила поголем успех во крштевањето на Словените. Потоа, за време на владеењето на Мутимир во втората половина на 9 век, Србите го прифатиле христијанството. Изгледот на имињата на првите христијански светци меѓу Србите се зема како најважна потврда за тоа. Познато е дека на внуците на Властимир им биле дадени имињата: Стефан (син на Мутимир) и Петар (син на Гојник). Тие веројатно се родени помеѓу 867 година и 873 година, односно кога се случило крштевањето на владејачкото семејство меѓу Србите. Во тоа време, учениците на Кирил и Методиј исто така доаѓале меѓу Србите како мисионери. По крштевањето на српското владејачко семејство, папата Јован VIII испратил писмо до српскиот владетел Мутимир во 873 година, во кое го поканил да се потчини со народот во панонската епархија, со која управувал архиепископот Методиј.

Кога христијанството било прифатено од владејачката класа на Србите и дел од обичните луѓе поблиску до нив, голем дел од населението ја чувало својата стара словенска паганска религија долго време. Нешто од старата (паганска) вера останало споено со христијанството меѓу Србите. Се претпоставува дека потеклото и славењето на семејниот празник „слава“ - кај Србите, всушност ги сменило формите на старо почитување на предците (култ на предците). Веројатно, ова помирување на паганското верување и новата христијанска религија било целосно прифатено само во времето на Св. Сава и тоа се однесувало на верниците на автокефалната Српска архиепископија основана во 1219 година.

Од Самоил до Стефан Немања

Други кнежевства кои биле повеќе или помалку под српско политичко влијание биле Паганија, Захумје, Травунија и Дукља. Овие земји се граничеле со Србија на север, но точните граници на раната српска држава се нејасни. Српскиот владетел поседувал титула „Принц на Србите“ (αρχων Σερβλίας). De Administrando Imperio споменува дека српскиот престол го наследува синот, т.е. првородениот, иако нивните имиња се непознати до доаѓањето на Вишеслав.

Самоилово Царство

Неколку децении по смртта на Часлав, Србија ја зачувала својата независност. Крајот на независноста на Србија се приближила во 976 година, кога започнало востание во Македонија. По брзата смрт на тројца браќа, преостанатиот Самоил успеал да основа ново царство. Проширувајќи ја својата моќ на север, Самоил веројатно ги анектирал Зета и Србија кон неговото кралство во последните години на X век. Во српските кнежевства, Самоил очигледно се обидел да назначи членови на претходните владејачки семејства за гувернери. Византија водела долготрајна војна против Самоиловото Царство. Царот Василиј II постигнал убедлива победа против царот Самоил во битката на Беласица, во јули 1014 година. По неколку години, кога царството создадено од страна Самоил конечно било уништено, српските земји Рашка, Захумје и Дукља станалале дел од Византија во 1018 година.

Рашка

После тоа, Словените во српските земји кренале неколку бунтови со намера да се ослободат од вазалниот став кон Византија во XI век. Зета била ослободена брзо. Во неа, по два буна меѓу 1036 и 1042 година, Стефан Воислав успеал да ги протера Византијците. Според пишувањата на свештеникот Дукљанин за бунтот на Стефан Воислав, се добива впечаток дека околу 1042 година, наместо директно византиско владеење, во српските земји имало администрација преку локални старешини кои биле вазали на царот. Зета била целосно ослободена и започнал период во кој таа станала централно место за собирање на Србите. Спротивно на тоа, бунтовите во Поморавље и Рашка биле задушени а Србите во Рашка морале да прифатат да го признаат веројатно само врховниот авторитет на византискиот цар сè до владеењето на кралот Константин Бодин. По поразот на Византија од Норманите кај Драч во 1081 година, кралот на Зета, Константин Бодин, можел да го прошири своето владеење во внатрешноста на Балканскиот Полуостров. Во Летописот на свештеникот Дукљанин, пишува дека Бодин ги освоил Рашка и Босна. Во Рашка, тој назначил двајца свои дворјани, Вукани Марко (веројатно браќа) за префекти, а во Босна, тој го назначил принцот Стеван за гувернер. Според него, Бодин давал заклетви на верност од нив. Кога Константин Бодин бил поразен од Византија веројатно во 1090 година, тој продолжил да владее во Зета, но неговата репутација била помала. Можеби продолжил да владее со Зета како византиски вазал. Во Рашка, префектот Вукан станал независен од Зета. Тој се обидел произволно да војува со Византија. Влегол во Липљан и го запалил во 1093 година. Царот Алексиј дошол против Рашка и Вукан се понудил да го признае врховниот авторитет на царот. Една година подоцна, Вукан повторно ја нападнал Византија и пристигнал на југ за да ги опустоши областите Врање, Скопје и Полог. Алексиј I морал лично да дојде во Липљан во 1094 година за да ги смири Србите. Вукан повторно му ветил послушност на царот и како гаранција за лојалност ги предал заложниците, меѓу нив и неговите двајца синови Урош и Стефан Вукан. Рашка повторно станала вазал на византискиот владетел.

Наследниците на Вукан и неговиот брат Марко се обиделе да се осамостојат за време на византиско-унгарската војна (1127-1129) со поддршка на Унгарија и ја нападнале тврдината Рас, но не успеале во тоа. Српските префекти продолжиле да се обидуваат да добијат независност од Византија. Затоа војната против царот Мануил I Комнин ја водел големиот српски префект Урош II, веројатно внук на братот на Вукан, префектот Марко. Византискиот цар ја извојувал главната победа на реката Тара (1150 година). Потоа, тој му наметнал двојно повеќе обврски на покорност на српскиот префект отколку порано. Товарот што вазалите го презеле врз византискиот цар првенствено се однесувал во испраќање на помошна војска во војните што ги водела Византија, а по Битката кај Тара големиот префект морал да испрати 500 наместо претходните 300 војници на царот кога се борел во Азија. Во војните во Европа, Србите морале да испратат 2.000 војници.

Наследникот на Урош на престолот, неговиот брат Деса, исто така, се обидел да се ослободи од вазалните обврски кон Византија. За таа цел, тој се обидел да обезбеди помош од унгарските и германските владетели, но токму тоа го чинело владејачкиот престол. Византијците го фатиле како предавник и го однеле во Цариград. Се смета дека подоцна, тој некако успеал да се врати во земјата. Постојат информации дека тој починал во Требиње и дека бил погребан во манастирот Св. Петар.

Почеток на династијата Немањиќи

Рас, остатоци од тврдината

За време на византиско-унгарската војна кај Земун во 1165 година, покрај Византијците, војувале и Србите. Не се споменува Стефан Немања и неговите браќа во таа вазална војска на Мануил I Комнин, но тие веројатно биле во неа. Не е јасно дали Србите ги водел големиот префект Деса. Тој веројатно бил сменет таа година, а големиот префект на Рашка станал Тихомир, постар брат на Стефан Немања, предок на династијата Немањиќ. Тихомир и Немања се чини дека биле потомци на големиот префект Вукан или Стефан Вукан, но сигурно биле блиски роднини на претходните големи префекти на Рашка. Стефан Немања е роден во Рибница (Зета), каде што неговиот татко Завида избегал со своето семејство поради судир со роднини околу власта. Според списите, обично се вели дека Немања бил крстен прво на латински јазик, по заминувањето за Рас, во црквата Св. Православни свештеници Петар и Павле.

Во времето кога Тихомир, најстариот брат на Немања, бил голем префект на Рашка, Стефан Немања станал регионален господар. Тој управувал со Топлица, Ибар, Расина и Реке. По состанокот со византискиот цар Мануил I Комнин, Немања I го добил на подарок Дубочица (областа околу Лесковац). Како што често се случува кога станува збор за поделба на власта помеѓу браќата, големиот префект и обласните господари, се појавило сериозно несогласување.

Архангел Михаил е заштитник на семејството Немањиќ.

Големиот префект Стефан Немања

Стефан Немања

Мануил I Комнин

Фрифрих Барбароса

Бугарскиот цар Калојан

Алексеј Ангел

Во овој период, принцот Стефан Немања (1166-1196) успеал да ги обедини српските земји, стекнувајќи независност од Византија, а Свети Сава успеал да обезбеди автокефалност (независност) за Српската црква и да стане првиот Српски архиепископ во 1219 година. Истата година Сава го издал првиот устав во Србија, Законоправило. Така, средновековната српска држава ги стекнала двете форми на независност: политичка и верска.

Стефан Немања не сакал неговиот постар брат да остане трајно голем префект. Тој се побунил против Тихомир и станал голем префект на крајот на 1165 година или 1166 година. За да ја задржи големата окружна моќ, тој морал уште еднаш да ја победи војската на браќата Тихомир, Страцимир и Мирослав, на кои исто така им помагале Византијците. Од седиштето, Немања, како и неговите претходници, се обидел да се ослободи од подреденоста на Византија. Тој сметал на византиско-венецијанската војна 1171 - 1172 година давајќи му соодветна можност за тоа. Сепак, војната завршила среќно во Византија, што му овозможило на царот Мануил I Комнин да маршира кон Србија. Немања избегнал отворена војна и преговарал со царот. Тој му ветил на царот верност во исполнувањето на вазалните обврски, но станал затвореник и однесен како царски триумф во Цариград. Царот му дозволил да се врати во Рашка и да управува со него како голем префект, и тој му останал верен на царот Мануил I Комнин до неговата смрт во 1180 година.

По смртта на царот Мануил I Комнин, Византија паднала во внатрешни судири за моќ, кои ги користеле нејзините северни соседи, вклучувајќи го и Немања. Унгарците во зимата 1180-1181 година ги освоиле Далмација и Срем од Византија и од 1183 година поради сојузот со нив и Стефан Немања ја проширил својата територија.

До почетокот на 1186 година, се смета дека тој ја освоил Дукља со крајбрежните градови: Дањ, Сарда, Дриваст, Скадар, Сваш, Улцињ, Бар и Котор. Во Захумје, за негов заменик владеел принцот Мирослав, братот на Немања, а подоцна за него било напишано и славното Евангелие по Мирослав. Принцот Мирослав исто така се обидел да го освои Дубровник, но не успеал во тоа. Судирот со Дубровник завршил со потпишување на мировен договор на 27 септември 1186 година, со кој се регулирале прашањата за територијата и трговијата.

Проширување на моќта на Рашка

Државата во 1184 година

Немања го насочил понатамошното ширење на неговата држава кон југ. До 1190 година. Тој ги освои Метохија (Патково, Хвосно, Подримље, Кострц, Драшковина) со регионот на Призрен, потоа Косово (Лаб, Липљан, Ситница), Скопје и територијата на горниот тек на Вардар (Горен и Долен Полог). На исток, Немања ги припоил кон својата територија земјите околу Ѓунис (Загрлат), Ниш, Двобочица, Врање и Морава (Бинашка Морава). Под негова контрола се наоѓала и територијата помеѓу Западна и Велика Морава (Левац, Белица, Лепеница). Неговата држава се проширила до Јадранско Море од денешен Омиш, на север до Леска, на југ. Биографот на Немања, неговиот син Стефан Првовенчани, вели дека Немања I ги освоил и византиските градови Перник, Землн, Велбужд (Ќустендил), Шитомиск и Стоби.

Византискиот цар Исак II Ангел успеал да го победи Немања на Морава во 1190 година, но и покрај победата, тој повратил само мал дел од територијата, со Ниш, кој големиот префект го имал освоено претходно во војната. Србија останала со повеќето освоени територии и исто така важно било тоа што Србија се ослободила од вазалните обврски кон византискиот цар.

По две децении борба за независност против Византија, Стефан Немања, и покрај еден пораз во 1190 година, бил вистински победник во војната. Тој ја стекнал независноста на Србија и ги поминал последните неколку години од своето владеење во мир со Византија како нејзин сојузник и се откажал од власта на 25 март 1196 година.

Србија во времето на наследниците на Немања

Немања се замонашил на 25 март 1196 година, под името Симеон во Студеница, а подоцна му се придружил на неговиот син Сава на Света Гора каде што го изградиле манастирот Хиландар. Основачот на династијата Немањиќ таму го завршил својот земен живот. Набргу по неговата смрт, од почетокот на XIII век, владетелите на династијата Немањиќ започнале да им ги припишуваат одликите на христијанските светци на оние од тоа време. Прво, се создал култот на Свети Симеон и неговиот син Свети Сава. Двајцата се меѓу најистакнатите државници од српското минато. Свети Симеон, Немања бил предок на династијата Немањиќ и основач на најпознатата српска средновековна држава, а Растко, Сава бил основач на независната српска црква и нејзин прв архиепископ. Подигнувањето на Стефан Немања и Архиепископот Сава во редовите на светците им донело на наследниците на Немања на српскиот престол. Овој чин ги постави темелите на долгото владеење на Немањиќи. Црковниот култ, односно почитта кон Стефан Немања и архиепископот Сава како светци, била пренесена на целото владејачко семејство на Немањиќ. Нагласено дека владетелите на оваа династија потекнуваат од светородног, „корен“. Затоа се нарекува света династија Немањиќ. Немањиќи со српските земји владееле повеќе од два века, големиот кнез Стефан Немања започнал да владее со 1166 година, а Стефан Урош V, последниот владетел на династијата Немањиќ, починал во 1371 година.

Стефан Првовенчани

Во времето на склучување мир со Византија во 1190 година, било договорено Стефан Првовенчани, средниот син на големиот префект Стефан Немања, да се ожени со византиската принцеза Евдокија Ангел. Како зет на византиското царско семејство, тој ја добил високата византиска дворска титула „Севастократор“, и најверојатно тогаш бил назначен за престолонаследник во Србија. После тоа, во април 1195 година, свекорот станал цар, а веројатно во март 1196 година Стефан Немања свикал собор на кој доброволно се повлекол од престолот. Описот на тој настан го оставил Сава I Немањиќ во Студенички типик.

Студенички типик

„... избра благороден и драг син Стефан Немања, зет на Алексиј, цар на Грција,… „

Свети Сава I Немањиќ,

Така, престолот му припаѓал на Првовенчан, а неговиот постар брат Вукан останал да владее како кнез во областа Зета (Дукља).

Кога Стефан Немања II} ја презел власта во Србија, се приближувала голема пресвртница во историјата на целиот Балкански Полуостров. Оваа пресвртна точка најјасно била обележана со кршење на Византиското Царство од страна на крстоносците од запад во Четвртата крстоносна војна во 1204 година и создавање на неколку нови држави на територијата на исчезнатото старо царство. Тоа го променило балансот на силите меѓу земјите во Југоисточна Европа. Целиот Балкан бил поделен на два конфликтни света. Од една страна, имало држави што припаѓале на византиската цивилизација (Србија, Бугарија и новосоздадените грчки држави), а од друга страна првично биле победничките држави на латинските крстоносци и Венеција. Од оваа привремена победа на Латините и Венеција произлегла про-западната политика на Стефан и важен чекор во неговиот пристап кон Западот бил вториот брак, кој се смета дека се случил во 1216 или 1217 година. Неговиот прв брак со византиската принцеза Евдокија и неговиот втор брак со Ана Дандоло, требало првенствено да ги зајакне политичките врски и сојузи.

По смртта на неговиот татко, големиот префект влегол во судир со неговиот постар брат Вукан, кој владеел во Зета. Во тој судир, Првовенчани бил привремено соборен во 1202 или 1203 година. Постариот, Вукан, бил голем префект сè до 1204 или 1205 година, но Првовенчани успеал да се врати на престолот. После тоа, тој постепено ја консолидирал својата централна влада и ја зацврстил Србија. Важен настан во овој процес се случил во февруари 1208 година. Тогаш Сава ги донел земните остатоци на Свети Симеон од Хиландар и целосно и конечно ги помирил браќата над ковчегот на неговиот татко. Кулминацијата на зајакнувањето на државата Стефан Првовенчани била прикажана со одлуката на папата во Рим да му ја испрати кралската круна на српскиот владетел.

Првиот обид на Стефан Првовенчани да ја добие кралската круна од римскиот папа Инокентиј III пропаднала околу 1200 година. Сепак, неговата упорност се исплатила и по изборот на новиот папа Хонориј III во 1216 година, брат на српскиот голем префект Сава го испратил својот ученик Методиј во Рим. Методиј го убедил папата да ја испрати кралската круна за владетелот на Србија. Нема единство во описите на крунисувањето оставени од современиците. Повеќето истражувачи веруваат дека Стефан Првовенчани бил крунисан за крал на Соборот во 1217 година и дека крунисувањето го извршил високиот претставник на папата кој ја донел круната. Денес, повеќето српски историчари го прифаќаат овој опис како убедлив и се повикуваат првенствено на списите на архиѓаконот Томо Сплиќанин.

Според подеталниот опис на крунисувањето што го оставил Доменијан Хиландарец, Сава најпрво станал архиепископ, а потоа го крунисал својот брат во манастирот Жича. Сава станал архиепископ во 1219 година, а од описот на Доментијан се смета дека тој го крунисал својот брат кон крајот на 1219 година или почетокот на 1220 година. Стефан Немања II станал првиот српски крал од династијата Немањиќ. Затоа подоцна, во средновековните извори, со заедничкото владејачко име Стефан, тој накратко се опишал себеси како „прв крунисан крал“, а од тоа произлегло и прекарот Прво венчани под кој е најпознат денес.

Стефан Немања со благослов му ја предава власта на неговиот син Стефан Првовенчан

Автокефалност на СПЦ

Фреска на Свети Сава, Царска црква во манастирот Студеница, од 1314 година .

Законодавство на Свети Сава од 1262 година.

Настан кој бил уште посуштински од прогласувањето на Србија за кралство, било создавањето на српската автокефална (независна) православна црква. Сава Немањиќ одиграл клучна улога во оваа можеби најдалекусежна одлука во српската историја. Во 1219 г. Сава заминал во Никеја. Тој успеал да добие благослов за независната српска црква од византискиот цар Теодор I Ласкарис и патријархот Мануел. Ова значело дека српските бискупи се стекнале со правото да изберат свој архиепископ. Сава станал првиот српски архиепископ во пролетта 1219 година. Тој ги поставил темелите на српското православие и во духовна и во организациска смисла.

Сава завршил голема работа во зајакнувањето на организацијата на српската држава и црква, па за таа цел го подготвил првиот устав во Србија и во Европа - Законоправило. Законот на Свети Сава од 1219 година бил првиот српски устав. Владеење на правото. регулирало голема област на општествени односи, и црковни и граѓански. Делот од Законот што се однесува на црковното право се состоел од: синописот на Стефан од Ефес, Номоканон на Јован Схоластик, Номоканон во 14 наслови, правилата на Светите апостоли, правилата на Светите Отци, одлуките на Вселенските и Помесните Собори и на законодавство на Мојсеј (Книги 3 и 5 на Мојсеј). Делот што се однесувал на граѓанското право се состоел од: Извадоци од делата на Јустинијан (околу 550 г.), збирка закони составена од Јован Схоластик, „Колектио трипартита“, збирка закони од законодавството на Јустинијан и Прохирон (Градско право) од 879 г., збирка на византиско граѓанско, кривично и процесно право. Со трансплантацијата (приемот) на римско- византискиот закон, Србија станала составен дел од европската и христијанската цивилизација.

Стефан Радослав

По смртта на првиот српски крал, Стефан Првовенчани, веројатно во 1227 година. неговиот постар син Стефан Радослав се качил на српскиот престол, според експлицитната волја на неговиот татко. Неговото кратко владеење (1227-1233) било исполнето со внатрешни недоразбирања и борби. Стефан Радослав бил син на грчката принцеза Евдокија и сопруг на Ана Ангелина Комнина Дукина, ќерка на моќниот деспот на Епир, Теодор I, кој подоцна бил крунисан за цар. Радослав дејствувал како гувернер на Кнежевството Зета, во времето кога неговиот татко бил крал. Неговиот татко откако се разболел се замонашил по кое и починал во 1227 година. Како најстар син, Радослав го наследил престолот и бил крунисан во крунисан на Жича од архиепископот Сава, додека најмалиот син, СаваСава II станал во тоа време епископ на Захумје (или Хум) . На тој начин продолжила традицијата црковната и државната власт во Србија да биде управувана од едно исто сејемство.

Според биографот и монах Теодосиј, Радослав на почетокот бил добар владетел, но потоа паднал под влијание на неговата сопруга. Се смета дека дел од српските власти не го одобрувале прогрчкиот крал, кој гордо го потпишал грчкото презиме Дука и побарал совет за канонски прашања од грчкиот архиепископ во Охрид, иако го имал неговиот чичко Сава, кој исто така бил архиепископ и го крунисал за крал.

Радослав веројатно бил безбеден од домашен бунт сè додека неговиот свекор Теодор го поддржувал. Меѓутоа, во 1230 година Теодор бил поразен и заробен од бугарскиот цар Иван Асен II, по кој период позицијата на Радослав започнала да слабее во неговата земја. Дел од неговото благородништво се побунило во есента 1233 година. Оттогаш започнало да се зголемува незадоволството на српските власти од владеењето на Стефан Радослав. Ова завршило со симнување од власт на Стефан Радослав веројатно кон крајот на 1233 година . Радослав побегнал од земјата помеѓу 1 септември 1233 и 4 февруари 1234 година и не бил во можност да го поврати кралството, но на крајот се вратил како монах. Радослав побегнал во Дубровник (1233) со неговата сопруга и постојат индиции дека Радослав организирал некои активности против Владислав и дека сметал дека ќе успее да се врати на престолот - ова е очигледно од датумот на 4 февруари 1234 година, во врска со ветувањето на дубровничките трговски привилегии откако ќе се врати во Србија. Поради ова, Владислав започнал да и се заканува на Дубровник, која потоа морала да му се обрати на босанскиот бан Нинослав за помош, и бидејќи акцијата против Владислав била неуспешна, Радослав нашол прибежиште кај епирскиот владетел Михаил II Комнин Дука. По некое време, Радослав и неговата сопруга се вратиле заедно во Србија и се замонашиле . Радослав го зел монашкото име Јован. Следниот период, односно времето и околностите на неговата смрт се непознати. Односите меѓу Владислав и Радослав откако тој се вратил и се замонашил не се целосно познати, но тој не го вознемирувал својот брат. Радослав кога починал бил погребан во манастирот Студеница.

Стефан Владислав I

Стефан Владислав I со земјата владеел во периодот од 1234 до 1243 година, и од страна на Српската православна црква се смета за светец. Најверојатно Владислав бил крунисан за владетел по заминувањето на Радослав од Србија. Промената на српскиот престол на крајот на 1233 година претставувало последица на внатрешното незадоволство од Стефан Радослав, но и на зајакнувањето на влијанието на моќниот бугарски цар Иван Асен II. Благодарение на архиепископот Сава, Владислав се оженил со ќерката на Иван Асен. Набргу по насилното соборување на Стефан Радослав, и Сава ја напуштил функцијата српски архиепископ на соборот во манастирот Жича во корист на Арсениј кон крајот на 1233 година . Сава ја напуштил Србија и повторно се упатил кон исток. Тој ги посетил Палестина, Александрија и Никеја. Починал во Трново на 14 јануари 1236 година. Додека бил во посета на бугарскиот двор, Сава починал додека се враќал од аџилак во Светата земја и бил погребан во црквата „Свети четириесет маченици“ во Трново. Со големо мачење и противење од Бугарите, Стефан Владислав го убедил неговиот свекор Иван Асен II да ги врати моштите на Сава во Србија и да го закопа во кралскиот манастир Милешева следната 1237 година.

Според зборникот на Данило, Стефан Владислав царувал во неговата татковина 7 години. Во негово време, Бугарите ги загубиле Браничево и Белград од Унгарија кон крајот на 1230-тите, а унгарските крстоносци се бореле во Босна помеѓу 1235 и 1241 година. Во овој период унгарските сили директно му се заканиле и на Стефан Владислав, но тој успеал да ги протера. Овие настани придонеле Србија да ги прекине односите со католицизмот и повторно целосно да се врати кон православието. Брачниот сојуз меѓу Владислав и Иван Асен можеби бил резултат на унгарската закана за двете земји. Некои научници претпоставуваат дека Владислав ја прифатил бугарската сувереност, но овие шпекулации немаат докази за тоа, бидејќи ниту еден современ извор не вели дека Владислав го признал Асен за надвладетел на Србија. Сепак, Асен веројатно имал најголемо влијание врз политиката на Владислав.

Во 1235 година, Владислав потпишал договор во врска со привилегиите за трговија со Џовани Дандоло, претставник на Дубровник. Според договорот, Дубровник никогаш нема да дозволи каква било подготовка на востание против Србија на нивна територија. По смртта на бугарскиот цар Иван Асен II, во земјата започнале внатрешни немири, но исто така започнала и заканата од Монголците. Помеѓу 1206 и 1227 година, монголскиот водач Џингис Хан освоил територии што никој пред него не бил во можност да ги освои. Зимата во 1241 година, Монголците го преминале Дунав и влегле во западна Унгарија, потоа цела Хрватска била опожарена а на враќање навлегле и во Србија. Иако српската низина била уништена, нападот на Монголците немал големо влијание, бидејќи населението се повлекло во недостапни шуми во кои Монголците немале волја да влезат. Уништени биле српските градови Котор, Дриваст и Сваш. Инвазијата на Монголците донела превирања и шокови, но не и некои поголеми промени. Вистинскиот шок се случил кога Асен починал, што го оставило Владислав без значителна поддршка.

Така, во пролетта 1243 година избувнало востание кое го соборило Владислав; од престолот, а на престолот бил качен Стефан Урош I, неговиот трет брат. Научниците тврдат дека бугарското влијание било силно и непопуларно, предизвикувајќи спротивставување што довело до детонирање на Владислав по смртта на Асен . Се смета дека во граѓанската војна, која се водела од 1242 до пролетта 1243 година, Урош го држел на Владислав во затвор, додека главниот отпор против Урош го водел сопругата на Владислав, Белослава, која поминала извесно време во прогонство во Дубровник, а веќе во летото 1243 година Дубровник се заколнал дека нема да ја поддржуваат Белослава во нејзиниот бунт. По крајот на непријателствата, Урош сепак останал љубезен кон својот брат, давајќи му ја администрацијата на Зета, со престој во Скадар. Стефан Владислав I починал околу 1269 година и бил погребан во манастирот Милешева.

Стефан Урош I

Кралот Стефан Урош I

Српските власти, кои не го сакале прогрчкиот Стефан Радослав, не биле многу задоволни од пробугарскиот Стефан Владислав. Таа уште еднаш ја искористила можноста да се обиде да се осамостои од соседите и да ја утврди судбината на престолот и државата. Се кренала против Стефан Владислав I, успеала да го собори и да го донесе на власт третиот син на Стефан Првовенчани, Стефан Урош I. Сето ова веројатно се случило во втората половина на 1241 година. На почетокот на неговото владеење во 1242 година, Татарите (Монголи) ја опустошиле Србија од бреговите на Јадранското Море. Тие заминале на северниот брег на Црното Море преку Босна, Рашка и Бугарија и оттаму продолжиле да вршат силно влијание врз балканските држави. Сепак, се смета дека Татарите довеле голем економски подем во Србија. Бегајќи од Татарите, дел од германските рудари се засолнија во Србија и тоа довело до отворање големи рудници, зголемена трговија и приход на српските владетели.

Според повеќето стари српски летописи, Стефан Урош I останал на чело на српското кралство 35 години. За сето тоа време, тој гледал како ситуацијата на Балканскиот Полуостров суштински се менува. Византија била обновена во 1261 годин, а Унгарија продолжила да врши големо влијание на Балканот. Србија била доволно голема држава со способен владетел за да избегне големи закани по нејзините територии.

На почетокот на своето владеење, тој склучил договор со Дубровник, но потоа добрососедските односи биле нарушени и повторно воспоставени неколку пати. На двапати, Стефан Урош I го нападнал градот и на тој начин ги принудил луѓето на Дубровник да ги почитуваат претходно преземените обврски кон српскиот владетел. Во еден од судирите во средината на 13 век, Србија била во поголема опасност од Бугарија, која склучила сојуз со Дубровник и ја нападнала Србија во 1254 година, но и од таа војна, Стефан Урош I излегол без загуби, веројатно благодарение на помошта од Унгарија.

Србија и Византија во околу 1265 година

Во судирот меѓу владетелите од Епирското Деспотство и Никејското Царство, Стефан Урош I застанал на страната на Епир. Тој му испратил на владетелот на Епир, Михаил II Ангел, 1.000 војници во 1257 година, кои го зазеле северниот дел на Македонија со Скопје. Армијата на Никејското Царство ги поразила Епирците и ја презела Македонија во 1259 година, а српските војници ја напуштиле територијата што привремено ја држеле. Во Никејското Царство по отстранувањето на царот Теодор II Ласкарис на власт дошол Михаил VIII Палеолог, кој во јули 1261 година го освоил Цариград и ја обновил Византија. Стефан Урош I настојувал да воспостави поблиски пријателски и роднински односи и да се поврзе со Михаил VIII Палеолог. Тој преговарал за брак меѓу помладиот син на кралот Милутин и Ана, ќерката на византискиот цар. Кога Византијците се увериле дека Милутин нема да го наследи престолот, тие го откажале бракот.

Во последната деценија од владеењето на Стефан Урош I, Србија сè уште била вазална земја на Унгарија. Во 1260 година тој испратил дополнителни единици во војната на унгарија против бохемскиот крал, но добрите односи на Стефан Урош I и Унгарците биле нарушени кон крајот на 1267 година, или почетокот на 1268 година. Според унгарските документи, тој ја нападнал Мачва на крајот на 1267 или 1268 година, но господарот на Мачва, со помош на унгарскиот крал Бела IV, го победил и заробил. Српскиот крал морал да се искупи за да се врати во своето кралство. Како знак на помирување по овој неуспех, синот на Урош, Стефан Драгутин се оженил со унгарската принцеза Каталина, веројатно во околу 1270 година. Стефан Драгутин тогаш станал престолонаследник на српскиот престол. Пред крајот на неговото владеење, Стефан Урош I повторно влегол во војна со Дубровник во 1275 година, но немал доволно армија и опсадна опрема за да го освои градот.

Во следниот период, Стефан Урош I настојувал да ја зацврсти власта во својата земја. Во средината на XIII век од одредени области на својата земја, ги елиминирал ограноците на владетелска династија на Немањиќи. Така ги тргнал потомците на кнезот Мирослав од Захумје и потомците на кралот Вукан од Зета. Тој ја укинал владетелска титула на големиот кнез на Дукља и кнез на Захумје а вовел централизирана власт. Како противник на силната централна власт се појавил кралскиот син „младиот крал“ Стефан Драгутин. Поради упорно одбивање на Стефан Драгутин да му додели посебна област за управување меѓу нив настанал судир. На Драгутин му помогнала унгарската војска испратена од страна на Кралот Ладислав IV, војната завршила со победа на Гатачко Поле. Така, крал Стефан Урош бил поразен од Драгутин и унгарскиот одред во областа на Гацко во 1276 година.

Стефан Драгутин

Стефан Драгутин

Со поддршка на Унгарија, Стефан Урош I бил симнат од власт од неговиот постар син Стефан Драгутин, кој бил длабоко незадоволен од недовербата на неговиот татко. Драгутин упорно барал моќ во една област во Србија. Бидејќи неговиот татко не го сретнал на кој било начин, Драгутин влегол во војна со својот татко и го победил на Гатачко Поле. Со прошка на неговата мајка, тој станал српски крал во 1276 година. Поразениот татко се замонашил и починал следната година. Драгутин не останал долго на власт. Кон крајот на неговото владеење започнала голема војна со Византија. Веројатно во 1281 година, српската војска навлегла во градот Сер. Но, на почетокот на следната 1282 година, кралот случајно паднал од својот коњ. Неговата повреда била толку сериозна што во Дежево бил свикан собор за да донесе одлука за управувањето со Србија. Поради силна скршеница на ногата, тој не можел да извршува државни должности некое време. Стефан Драгутин бил физички инвалид и разочаран. Ова го користеле незадоволни владетели, кои не сакале да чекаат владетелот да се опорави и повторно да ја предводи војската во освојувањата. Под овој притисок, Стефан Драгутин абдицирал во корист на неговиот помлад брат Милутин во 1282 година , но околностите за неговото абдицирање се неизвесни.. Свечената промена на српскиот престол и предавањето на симболите на кралската моќ се случил на соборот во Дежево (владетелскиот двор кај Рас).

По предавањето на власта, натписите на фреските даваат доказ дека Драгутин бил наречен „крал“ по абдикацијата, но евидентна е врховната позиција на Милутин. Драгутин продолжил да се поистоветува како крал во своите повелби и на своите монети. Всушност, Србија била поделена помеѓу Драгутин и Милутин при абдикацијата на Драгутин, со тоа што Драгутин го задржал северниот регион долж унгарската граница, вклучувајќи го и неодамна отворениот рудник за сребро кај Рудник.. Тој исто така поседувал територии во западна Србија на реката Лим, со што тој бил најмоќниот вазал на неговиот брат. Помеѓу јуни и август 1284 година, тој станал голем феудалец на Унгарија, кога од унгарскиот крал ги добил Белград, Мачва, Соли и Усора . Драгутин ги поддржувал нападите на неговиот брат против византиските територии во Македонија во 1290-тите. Откако Милутин постигнал мир со Византија во 1299 година, десетици српски благородници, кои имале корист од војната, дале поддршка на Драгутин. Тензиите меѓу двајцата браќа рапидно се зголемиле, најверојатно затоа што Милутин сакал да го обезбеди наследството во Србија за сопствените синови . Во 1301 година започнала отворена војна и Милутин го окупирал Рудник откако го зел од Драгутин. Според извештаите, мировниот договор бил склучен кон крајот на 1302 година, но трупите на Драгутин или сојузниците ги ограбиле рудниците за сребро на Милутин во 1303 година. Вооружениот судир траел повеќе од една деценија, но неговите детали не се познати.

Драгутин станал монах и го прифатил името Теоктист непосредно пред неговата смрт. Според биографијата на архиепископот Данило II, додека умирал, тој изјавил дека не може да се почитува како светец. Починал на 12 март 1316 година и бил погребан во манастирот Ѓурѓеви Ступови.

Превласт

По промената на престолот во 1282 г. со почетокот на владеењето на Стефан Урош II Милутин, економската и воената моќ на Србија се појавила во целосен израз. Брзиот економски развој од времето на владеењето на кралот Стефан Урош I го зголемил приходот на владетелот и му овозможило на српскиот крал да задржи голема платеничка армија. Стефан Урош II Милутин го искористил тоа и го започнал периодот на најголемите освојувања во историјата на Србија. Тој период на освојување накратко бил прекинат од мирното владеење на Стефан Урош III Дечански.

Стефан Урош II Милутин

Кралот Урош II Милутин

Најдолгото владеење на еден владетел од династијата Немањиќи било онаа на Стефан Урош II Милутин. Тој поминал скоро четириесет години на престолот од 1282 до 1321 година. Можеби само Мутимир владеел во средновековна Србија подолго. На самиот почеток, Стефан Урош II Милутин ги исполнил желбите на владетелот кој го донел на власт и ја продолжил војната против Византија. Веќе во 1282 година го освоил Скопје од Византија, кој станал еден од главните градови на српските владетели. Кога Византијците во 1283 година ја нападнале Србија сè до Призрен, браќата Стефан Урош II Милутин и Драгутин ги победиле заедно и дошле на Света Гора. Војната на југот продолжила и во следните години.

Браќата, големиот господар на Унгарија и Србија, Драгутин и кралот на Србија, Стефан Урош II Милутин, помалку смислено ја нападнале областа Браничево на север. Околу 1292 година, областа Бранишево била преземена од Бугарите, но тоа довело до војна со бугарскиот владетел на Видин, Шишман. Кога Србија го победила Шишман и го освоила Видин, се појавила опасност да биде нападната од врховниот господар на Шишман, Ногај, кој се наоѓал на чело на Татарите на териториите северно од Црното Море. За да избегне вооружен судир со нив, Стефан Урош Милутин морал да го испрати својот син Стефан Урош како заложник на Татарите и да им стане вазал. Србија останала вазалство сè до смртта на ханот Ногај во 1299 година.

Сепак, немало реална опасност за Србија на Балканот. Византија била поразена и морала да склучи мир во 1299 година според кој и ја предала Македонија на Србија северно од линијата Охрид - Прилеп - Штип. Со цел да се воспостави траен мир со српскиот крал, византискиот цар Андроник II се согласил да ја испрати својата ќерка Симонида за жена. Тоа бил петти брак на Милутин.

Напорите на Византија потомците на нивните принцези кои биле во брак со странски владетели да ја преземат власта би можело да биле една од причините за судирот помеѓу кралот Стефан Урош Милутин и неговиот брат Драгутин. Судирот започнал најдоцна околу 1301 година и траел околу десет години. Кон крајот на судирот околу 1310 година, повеќето од српските владетели застанале на страната на поранешниот крал Драгутин, но кралот Стефан Урош Милутин успеал да ја задржи власта благодарение на бројните платеници. Браќата се помириле околу 1312 година и во 1313 година. тие дејствувале заедно против династијата Шубичи.

Во времето на судирот со неговиот брат, во околу 1308 година кралот Стефан Урош Милутин му дал контрола на неговиот син Стефан Урош III над Зета, но нивните односи се влошиле во 1313 или 1314 година. Синот се побунил против таткото. После победата, Стефан Урош Милутин наредил неговиот син да биде заслепен и испратен во Цариград. Стефан Урош III останал таму со своето семејство седум години.

Неколку години по помирувањето на браќата, Драгутин починал во 1316 година. Пред неговата смрт, тој свикал собор и ги оставил своите области во него, на северот од Србија, и неговите имоти во Унгарија на неговиот син Стефан Владислав II. Стефан Урош II Милутин не сакал да го дозволи тоа и го нападнал неговиот син, го победил, го фрлил во заробеништво и ги зазел Рудник, рударската населба Липник, градот Мачва и најверојатно Белград. Ова довело до војна помеѓу кралот Стефан Урош Милутин и унгарскиот крал Карло Роберт. Унгарската армија прво навлегла во Србија во 1319 година, окупирајќи ги сите поранешни територии на Драгутин и продирајќи во долината Колубара. Но, успесите на Унгарија траеле кратко. Во контранапад, Милутин го вратил делот од окупираните земји кои претходно му припаѓале на Кралството Србија. Меѓутоа, во нов судир во пролетта 1320 г. Карло Роберт успеал да ја задржи Мачва под свое владеење.

На почетокот на судирот со Драгутин во 1301 година, Стефан Урош II Милутин, исто така, имал проблеми со Дубровник. Затоа тој нареди затворање на граѓаните на Дубровник кои биле во Србија, но помирувањето се случило веќе во 1302 година, а српскиот крал издал повелба во која им дал привилегии на граѓаните на Дубровник кои работеле во Србија. Имало уште еден помал судир со Дубровник во 1317 - 1318 година. По воспоставувањето на мирот, граѓаните на Дубровник повторно можеле слободно да работат во Србија.

Српскиот крал, проширувајќи ја својата моќ на територијата на денешна Албанија, владеел со Драч во 1296 година, но по неколку години им го предал на кралевите на Неапол. По смртта на Стефан Драгутин во 1316 година, Милутин го освоил поголемиот дел од неговите земји, вклучително и Белград. Тоа не било прифатливо за унгарскиот крал Карло, кој започнал да бара сојузници против Србија, вклучувајќи ги и оние меѓу албанските благородници, кои исто така добивале поддршка од папата Јован XXII. Милутин започнал да ги прогонува католиците што довело до крстоносна војна започната од папата Јован XXII.

Анонимен католички монах кој ја посетил Србија околу 1308 година истакнал дека со поддршка на католиците од Албанија и крајбрежјето, може да го преземе крајбрежниот дел од кралот Стефан Урош Милутин, кога го опишал како бескомпромисен православен, но во сè друго перверзен. Кралот Карло од Неапол не го прифатил тој совет во тоа време, но подоцна се случил неуспешен бунт против српскиот крал во Албанија во 1318/1319 година. Меѓу највредните и трајни дела од долгогодишното владеење на кралот Милутин се многу дарови и цркви изградени од српскиот владетел. Ниту една крунисана глава на семејството Немањиќи не направила толку многу за да остави зад себе градежна и уметничка трага како Милутин.

Српската држава што ја оставил Стефан Урош II Милутин била значително зголемена, а според описот на Византијците, раскошот на дворот бил поголем, но тоа не било кулминација на подемот на српската држава. Таа нема да дојде до средината на XIV век. Економската моќ на Србија рапидно растела во 14 век, а моќта на Милутин се темелела на новите рудници, претежно на територијата на Косово. За време на неговото владеење, Ново Брдо бил најбогатиот рудник за сребро на Балканот, додека други важни рудници биле Трепча и Јањево. Во 15 век, Србија и Босна заедно произведувале над 20% од европското сребро.

Во последните години од неговото владеење, Стефан Урош Милутин го назначил својот син Константин за наследник на престолот, но во 1320 или 1321 година. дозволил враќање во Србија на „ослепениот“ Стефан Урош III. Стефан Урош II Милутин починал на 29 октомври 1321 година. Како поголем дел од монарсите Немањиќ, тој бил прогласен за светец од Српската православна црква со празник на 30 октомври.

Стефан Урош III Дечански

Стефан Урош III Дечански

Враќање на видот на Стефан Дечански

Круната на Стефан Дечански

Манастир Високи Дечани

Во октомври 1321 година, кога починал кралот Стефан Урош II Милутин, неговиот син Константин бил назначен за престолонаследник, но прашањето за наследниците не било решено. Пред да се зацврсти моќта на новиот крал, „ослепениот“ постар син на починатиот крал, Стефан Урош III, „неочекувано“ се појавил како претендент за круната. Благородниците на кои им било наредено да го ослепат (1313 или 1314) не го сториле тоа целосно. Тој закрепнал и по смртта на неговиот татко, објавил дека со чудо повторно започнал да гледа а со тоа и имал можност да ја побара кралската круна. Покрај тоа, синот на Драгутин, Владислав II успеал да се ослободи и да побара кралска моќ за себе. Тој се осврнал на договорот на кралот Стефан Драгутин и Милутин пред соборот во Дежево во 1282 година во кое се наведува дека, според него, синовите на Драгутин треба да го наследат престолот по Стефан Урош II Милутин. Во Србија се водела војна за кралската власт.

До почетокот на 1322 година, Стефан Урош III, подоцна именуван како Дечански по манастирот Дечани , успеал да ја добие поддршката од повеќето владетели и претставници на црквата. Тој бил крунисан со „даден од Бога венец на Кралството Србија“ на 6 јануари 1322 година, а неговиот син Душан, во исто време, станал „млад крал“. Константин бил брзо поразен, а новиот крал наредил да биде убиен во 1322 година. Во честите борби за моќ меѓу династијат Немањиќи, убиството на поразените било ретко. Стефан Урош III долго време морал да се бори против Стефан Владислав II, кој имал поддршка на северот на Србија и во Унгарија. Кралот Стефан Урош III го поразил својот братучед во 1324 година, а Владислав се повлекол во Унгарија.

Стефан прво се оженил со Теодора, ќерката на бугарскиот цар Смилец. По нејзината смрт се оженил по вторпат, со Марија Палеологина, ќерката на Јован Палеолог. За време на граѓанската војна во Византија помеѓу Андроник II и Андроник III, Стефан го поддржал стариот цар. Како резултат на тоа, Стефан се нашол во опасна ситуација по поразот на Андроник II во 1328, а особено откако Андроник III формирал сојуз со бугарскиот цар Михаил III Шишман. Сепак, истата година Стефан успеал да ја победи бугарската армија кај Велбужд. Иако неговиот сојузник бил поразен, се чини дека српскиот крал успеал да ги заземе Велес и Просек во денешна Македонија.

На запад од Кралството Србија, се побуниле Бранивојевиќи, управителите на областа Стон, Пељешац и Неретва. Тие биле поразени во 1326 година во конфликт со Босна и Дубровник. Така, банот Степан II ја презел долината на Неретва од Србија, а луѓето од Дубровник ги ставиле Стон и Пељешац под нивно владеење. Стефан Урош III не војувал со Босна, но се борел со Република Дубровник на југозапад.

И покрај помирувањето на српскиот крал, немало мир за српската држава. Кон крајот на владеењето на Стефан Урош III, моќта на Србија довела до обединување на бугарскиот владетел Михаил Шишман и Андроник III. Додека непријателите се движеле кон Србија, Стефан Урош III избрал да ја пресретне војската предводена од царот Михаил Шишман пред нивното обединување. Велбуждската битка, близу реката Струма 28,7. 1330 година меѓу Србите и Бугарите ја решила војната. Бугарите биле искршени до стапалата, а главата на царот Михаил Шишман се чини дека ја пресекол самиот млад крал Душан. На веста за поразот на Бугарите, Андроник III ја повлекол својата војска, а тој дотогаш лесно окупирал дел од Македонија, бидејќи за време на нападот не наиделе на поголема српска војска.

Иако целосно ги победил Бугарите и ја покажал надмоќ на Кралството Србија на Балканскиот Полуостров, Стефан Урош III не покажал желба да ја искористи победата и затоа создал бројни противници меѓу благородниците во неговата земја. Српските власти најмногу му замерувале за помирливиот однос кон Византија и го објасниле со влијанието на кралицата, која се надевала дека ќе го наследи српскиот крал кога ќе порасне нејзиниот син Симеон (Синиша), а не тогашниот престолонаследник, гувернер на Зета и славниот Стефан Душан во Велбуждската битка. Принцот Стефан Душан исто така придонел за победата. Покрај тоа, тие не можеле да му простат на Стефан Урош III што не им дозволил грабеж и територијална експанзија на штета на Бугарија по големата победа. Слушајќи го поразот на Михаил, Андроник се повлекол. Следните освојувања на Дечански ја турнале српската граница на југ кон византиска Македонија. Сепак, некои од неговите дворјани не биле задоволни од неговата политика и заговарале да го симнат од престолот во корист на Стефан Душан. Во 1331 година Душан дошол од Скадар во Неродимље за да го собори Дечански, кој побегнал во Петрич. На 21 август 1331 година Душан го окупирал Петрич по опсадата и го затворил татко му во тврдина, каде што бил задавен до смрт на 11 ноември 1331 година.

Српско Царство

По една деценија без освојување, српската аристократија насилно донела на власт владетел кој ќе и овозможи да ги добие најголемите територии и пленови од војната. Така на 8 септември 1331 година започнал скоро две и пол децениското владеење на Стефан Урош IV Душан. Во тој период, средновековна Србија го доживеела врвот на територијалниот и правниот развој во Српско-грчкото царство на Душан. Српското Царство постоело помалку од три децении. По неговото создавање, наскоро се случило да бидат прогласени цареви кои го поделиле царството и со тоа придонеле за брзо исчезнување по смртта на нејзиниот основач.

Цар Стефан Урош IV Душан Силниот

Цар Душан, фреска од Лесновскиот манастир, околу 1350 година.

Младиот крал Стефан Душан и српските благородници подредени на него во Зета решиле дека мора насилно да го заменат Стефан Урош III, кој не покажувал желба за поголеми освојувања. Тие биле охрабрени и од примерот на превратот во Бугарија во пролетта 1331 година, и тоа претставувало закана за државните граници на Србија.

Во август 1331 година, со својот благородник од Зета, Душан со брз поход го достигнал татко му, лесно го совладал и го заробил. После тоа, на Националниот собор на 8 септември 1331 година, Стефан Урош IV Душан бил крунисан за крал а неговиот затворен татко и поранешен владетел починал два месеци подоцна во ноември 1331 година.

Синот на бугарската принцеза Теодора, Стефан Урош IV Душан избрал да создаде добри односи со бугарскиот владетел. Затоа се оженил со сестрата на царот Јован Александар, бугарската принцеза Елена во 1332 година. Благодарение на тој брак, од кога се родил околу 1336 година, идниот крал Урош V и Урош II, односите меѓу Србија и Бугарија останале добри и пријателски расположени. Откако се согласи на сигурен сојуз со Бугарија, младиот српски владетел започнал со освојувања на Византија во 1332 година.

Со големи надежи, луѓето од Дубровник го пречекале новиот српски крал во 1331 година и започнале преговори за Стон и Пељешац. По нешто повеќе од една година во јануари 1333 година добиле повелба од српскиот крал за предавање на двата градови. За возврат, Дубровник бил должен да му „донира“ 8.000 перпери одеднаш, и уште 500 перпери секоја наредна година. Парите добиени од Дубровник му биле потребни на кралот на Србија затоа што воените трошоци се зголемиле поради војната со Византија.

Српското Царство во 14 век

Во средината на 1334 година, Стефан Урош IV Душан веќе ги освоил градовите Прилеп, Охрид, Костур, Струмица и други. Така скоро завршило освојувањето на Македонија. Поразите го принудиле византискиот цар да бара мир, кој бил воспоставен во август 1334 година. . Врз основа на мирот со Византија биле признати новите граници на Србија. Во тоа време, српскиот крал морал да се откаже од опсадата на Солун, а вториот по големина град во Византија останал трајно непобедлив за Србите.

Српскиот крал можеби бил заинтересиран за воспоставување мир, бидејќи бил информиран дека унгарската војска подготвува напад врз Србија. Откако склучил мир на југ, кралот Стефан Урош IV Душан заминал со голема српска војска на север. Избегнувајќи конфликт со мнозинството од српската војска, Унгарците ја напуштиле Мачва и побегнале преку Сава. Овој судир се случил на крајот на 1334 или 1335 година. Мачва останала под власта на Србија. Во нападите од 1339 година до 1342 година, Унгарците ги повратиле изгубените територии, но повремените борби на северната српско-унгарска граница продолжиле.

Кралот Стефан Урош IV Душан извршил голема офанзива против Византија во 1342 година и 1343 година во сојуз со византискиот дефектор Јован VI Кантакузин. Кантакузин се прогласил за цар во 1341 година, но бил поразен од вицекралот на младиот Јован V Палеолог. Кога ги изгубил повеќето свои приврзаници, заминал во Србија и склучил сојуз со српскиот крал летото 1342 година. Ова му го олеснило на кралот на Србија патот да ги освои градовите Кроја, Белград, Канин, практично сите на Албанија освен Драч и Валона и да ги освои византиските територии Воден, Костур, Хлерин и Мелник. Сојузот меѓу Душан и Јован Кантакузин траел кратко и се распаднал во пролетта 1343 година а Кантакузин склучил нов сојуз со Селџуците од Мала Азија, кои му помагале во неколку наврати.

Српскиот крал продолжил самостојно да ги освојува византиските градови, а во септември 1345 г. го освоил големиот град Сер, по кое решил да се прогласи за цар.

На Велигден, 16 април 1346 година, Стефан Урош IV Душан бил свечено крунисан за цар на Србите и Грците во Скопје. Во исто време, неговиот син Стефан Урош V бил крунисан за крал на Србија. Откако крунисувањето можело да го направи само патријархот, соборот на државата најпрвин го воздигнал архиепископот Јоаникиј во ранг на патријарх, а потоа тој го извршил крунисувањето на царот, во присуство на патријархот на Бугарија, Симеон, свештеник и игумен од Света Гора и други црковни и световни великодостојници. Оттогаш, само идејата за државата била поделена на Царство на Србите и Грците, односно земји со византиско (римско) државно-правно наследство и Кралството Србија, односно земји пред освојувањето на Стефан Урош II Милутин. Во реалноста, десетгодишниот Урош V не можел да управува со ништо, сите важни одлуки во државата морал да ги донесе или одобри царот во договор со најважните претставници на властите.

Крунисувањето на цар Душан

Царот Стефан Урош IV Душан продолжил со нападите на југ и ги освоил Епир, Акарнанија и Етолија пред крајот на 1347 година. Таа година, најпознатата епидемија на чума се проширила на Балканот, а Душан и неговото семејство останле на Света Гора 13 месеци во 1347/48 година. Тој ја искористил смртта од чума на гувернерот на Тесалија уште пред крајот на 1348 година, освојувајќи ја и таа област. Така, неговото царство се протегало до Дунав на север до Коринтскиот Залив на југ и од бреговите на Јадранското Море на запад кај Дубровник до бреговите на Егејското Море на исток во близина на Кавала.

На границата со Босна, по неколку години примирје и преговори, воените судири продолжиле. Армијата на банот Степан II околу Божиќ во 1349 година навлегла во Конавле и ги ограбила жителите. Царот заминал во октомври 1350 година да ги поврати Захумје и Краина. Банот се повлекол и царската војска го преминала долниот тек на Неретва и се смета дека се движела понатаму кон Крка, т.е. територијата на сестрата на Стефан Урош IV, вдовицата Јелена Шубиќ. Веста за немирите во грчките области го одвратил царот од понатамошно престојување на запад. Повлекувајќи се, тој го посетил Дубровник во ноември 1350 година. По заминувањето на мнозинството од царската војска од Захумјеи Краина, банот ја вратил својата власт повторно над нив.

Кон крајот на 1350 година, Душан дошол во Солун и преговарал со Јован VI Кантакузин пред градот. Во Византија постоело целосно несогласување меѓу царевите Јован VI Кантакузин и Јован V Палеолог. Затоа Јован V преговарал со Стефан Урош IV Душан за сојуз против Јован VI Кантакузин во 1351 година и потоа се согласил да ја признае кралската титула на Душан.

Во 1352 година, Османлиите ја поразиле грчко-српската војска и истата година ја зазеле тврдината Цимпе кај Галиполе. Затоа Душан му предложил на Папата да го назначи за водач на заедничката кампања против Османлиите во првата половина на 1354 година. Тогаш унгарскиот владетел Лајош I ја нападнал Србија во средината на 1354 година со тврдење дека тој води некаков вид крстоносна војна, нарекувајќи ги христијаните во Србија расколници. Доаѓањето на царот на северната граница, но и појавата на болести ги принудило Унгарците да се повлечат. Мачва и Белград биле под власт на царот во втората половина на 1354 година. Следната 1355 година Душан им наредил на четите што ги испратил на својата сестра Јелена Шубиќ во Далмација да соработуваат со Венецијанската Република против Унгарија и Босна. Душан со години преговарал со Венецијанците за склучување сојуз, му биле потребни нивните бродови за да го освои Солун и Цариград, но сојузот не бил склучен. Царот Стефан Урош IV Душан ненадејно починал на 20 декември 1355 година, и Унгарија ја продолжила војната против Венеција во 1358 година, станувајќи врховен владетел на Далмација и Дубровник.

Душановиот законик, еден од најстарите записници, призренски препис од 15 век. Денес е во Националниот музеј во Белград.

Најважниот правен документ за владеењето на Душан во Србија бил Душановиот законик кој бил прокламиран на соборот во Скопје во 1349 година, и изменет и дополнет на Советот во Сер во 1354 година. Законикот требало да ги допуни поранешните објавени акти и закони (Номоканон Свети Сава, т.н. законик на Јустинијан, „Синтагма“ на Матеј Властар, меѓународни договори и повелби издадени на лица и институции во Србија). Во некои написи, Душан се повикува директно на Владеењето на правото (членови 6, 8, 11, 101, 109 и 196). Една третина од Кодексот се заснова на релевантните регулативи на византиското право. Постои голема сличност помеѓу членовите 171 и 172 од Кодексот (кои ја пропишуваат независноста на судството) со делови од византискиот законик Василика (книги VII, 1, 16-17), кои биле византиски адаптации на законикот на Јустинијан. Србија 130 години го применувала римско-византискиот закон преку законите, а Душановиот законик претставувал дополнително обединување на правниот поредок. Цар Душан сакал да ја зацврсти централната власт и државата од една страна со Кодексот, а од друга страна да ги ограничи барањата на српските големи господари, кој во времето на неговите освојувања станал пресилен и ја ослабел државната моќ со неговата децентрализација. Детално се регулираат правата и обврските на одделните класи, како и односите меѓу класите, со цел да се воведе ред во државата, но и да се легализира правната нееднаквост на лицата кои припаѓале на различни класи (благородници, себри). Покрај тоа, Кодексот содржел брачно право, граѓански и кривично-правни прописи, како и правила за судска постапка. Со оглед на ширината на областа на социјалните односи што ја регулирал, Кодексот може да се смета за устав на средновековна Србија.

Стефан Урош IV Душан сигурно бил еден од најпознатите и најуспешните српски владетели воопшто. Тој го донел српскиот народ на врвот на својата моќ, и политички и освојувачки. Интересен опис на Душан дал познатиот српски историчар Станоје Станојевиќ во неговата „Историја на српскиот народ“ (1908), пред повеќе од еден век:

„Во него немаше длабока политичка мудрост, но тој имаше природна јасност да ја разбере непосредната состојба и да ја искористи. Покрај тоа, тој ја сфати потребата од корист на добрата организација, иако тој самиот не беше добар организатор “.

Стефан Урош V

Српското Царство во 1360 година. година, за време на царот Урош, со териториите на регионалните господари

Женски прстен од 14 век кован во Ново Брдо, изложен во Здружението Адлигат.

Царот Душан го наследил неговиот син Стефан Урош V. Тој како дете станал млад крал. Титулата млад крал во српската држава ја имале престолонаследниците. Цар Душан му ја дал и титулата крал. Стефан Урош IV Душан и Стефан Урош V биле крунисани во исто време на 16 април 1346 година на соборот во Скопје. Така, како десетгодишно дете, Урош станал совладетел на неговиот татко со широки овластувања. Урош брзо се здобил со титули и највисоки позиции во земјата, но малку научил од неговиот татко кој бил успешен државник и воен водач. Стариот српски хроничар забележал дека Урош бил „убав, но во малда смисла“. Стефан Душан е запаметен како Силниот, а неговиот син како Слабиот .

Царот Стефан Урош V (1355—1371) наследил многу тешка задача. Тој не бил во можност ниту да го одржи ниту да го обедини царството. Според Јован VI Кантакузин, во негово време започнал брзиот пад на Српското Царство, кое потоа довело и до негово распаѓање.

На почетокот на владеењето на Урош, друг член на владејачкото семејство, Немањиќ, ги објавил своите владејачки аспирации. Полубратот на Душан, деспотот Симеон, гувернер на Тесалија, замислил дека неговите права кон престолот се поголеми. Затоа тој барал моќ во сите српски земји и се прогласил за цар. Повеќето владетели и царевицата Елена го поддржувале синот на Душан, а не неговиот полубрат, на соборот во Скопје во 1357 година. Симеон не успеал ниту воено да се наметне на српската аристократија и да го потисне легитимниот цар. Тој бил поразен, но се одржуваал како независен владетел. Со царската титула, Симеон Урош Палеолог (Немањиќ) управувал со јужните провинции, Епир и Тесалија од 1359 година. Во времето на бунтот на Симеон, вујкото на царот Стефан Урош V, деспотот Јован Комнин Асен ја одделил областа во Албанија од Српското Царство. Така биле создадени две држави, односно две царства.

Чувствувајќи се дека веќе нема енергичен и претприемнички владетел, благородниците започнале да дејствуваат независно во другите делови на царството. Прво, принцот Воислав Војиновиќ формирал голема независна феудална област која се протегала од Рудник до морето. Воислав Војиновиќ не зборувал против младиот цар лично, но тој произволно војувал со Дубровник. По ненадејната смрт на Воислав Војновиќ во 1363 година, регионалните господари во Македонија, Волкашин и Углеша Мрњавчевиќ, станале посилни. Царот му ја доделил титулата деспот на Углеша Мрњавчевиќ, кој владеел со регионот на Сер, а неговиот постар брат Волкашин имал уште поголема титула. Тој му ја дал титулата крал околу август 1365 година. Како крал, Волкашин станал совладетел на царот. Царот Стефан Урош V и кралот Волкашин ковале заеднички пари, испраќале заеднички пратеници и биле заедно сликани.

Распад на Српското Царство

Поделеното Српско Царство, 1373-1395

Заедничкото владеење не ја зацврстила централната власт. Царот Урош V немал ниту сила ниту мудрост да им се спротивстави на Мрњавчевиќ и да им се наметне на регионалните господари. Во последните години од неговото владеење, Српското Царство било целосно поделено, а царот останал без моќ. Царот Стефан Урош V немал деца и дозволил најстариот син на Волкашин, Марко да биде прогласен за млад крал, односно за принц. Затоа, Мрњавчевиќи се наметнале како ново владејачко семејство. Во исто време, кралот Волкашин станувал сè помоќен и повеќе не му требал царот. Издал повелби и склучувал меѓународни договори без царот. Најмоќното семејство Мрњавчевиќ од 1366 година се одделило од царот. Волкашин Мрњавчевиќ од Прилеп и Углеша од Сер заедно управувале со Македонија. Наспроти Мрњавчевиќ, неколку претставници на српските власти во Рашка и Зета го признале врховниот авторитет на царот Урош. Тоа биле Лазар Хребељановиќ кој владеел со Поморавjе, Вук Бранковиќ на Косово, Никола Алтомановиќ на Златибор и Рудник и браќата Балшииќ во Зета. Наследникот на Воислав Војиновиќ, префектот Никола Алтомановиќ и принцот Лазар се обиделе да го придобијат неодлучниот цар Стефан Урош V и да го намалат влијанието и моќта на Мрњавчевиќи. Народното предание го осудил лукавиот Волкашин како тиранин кој нелегално ја зел кралската титула, па дури и го убил царот. Сепак, Волкашин станал крал и совладетел според волјата на царот, и бил убиен на 26 септември 1371 година. пред смртта на царот. Стефан Урош V починал на 4 ноември 1371 година.

Битка кај Марица

Со територијата на Македонија продолжиле да владеат Мрњавчевиќи, и како решавачки судир го имале против Отоманското Царство. Од средината на 14 век, Османлиите започнале да освојуваат делови од Европа и станале сила што во следниот период ќе одлучува за судбината на балканските народи со векови. Во тоа време, ретко кој можел да помисли дека Османлиите ќе застанат веднаш под ѕидините на Виена.

Областа Сер со која владеел деспотот Углеша била прва изложена на османлиски напади. Тој се борел против нив неколку години, а потоа во средината на 1371 година, Мрњавчевиќ дознал дека Турците подготвуваат голем напад. Браќата Волкашин и Углеша ја собрале својата војска и тргнале да ги поразат Османлиите со одлучна битка надвор од границите на нивните земји и да ги вратат во Анадолија еднаш и засекогаш. Според изворите, тие имале 50,000–70,000. Изворите запишале и дека браќата биле убиени, а заедно со нив и многу нивни војници. Според традицијата, во текот на ноќта помеѓу 25 и 26 септември 1371 година. (според стариот календар), Османлиите извршиле напад во кој целосно ги поразиле силите на браќата.

Страшната Маричка битка била придружена со долготрајни напади, грабежи и уништувања, а во исто време починал и царот Стефан Урош V. Со смртта на царот престанало да постои Српското Царство. На териториите на поранешното царство започнал да владее страв, немоќ и паника предизвикана од Османлиите. По Маричката битка, владетелите на Бугарија и Византија станале вазали на султанот.

Далеку на југ во Тесалија, сè до околу 1373 година, владееле уште двајца цареви од семејството Немањиќ. Тие биле Симеон Урош и Јован Урош Дука Палеолог Немањиќ, но тие повеќе го истакнувале грчкото потекло и повеќе припаѓаат на грчката отколку на српската историја. Синот на Симеон, Јован Урош Дука Палеолог, најверојатно се замонашил во 1373 година и живеел до 1422/23 година. Со неговата смрт, машката линија на наследниците на Стефан Немања I исчезнала.

Средновековна Србија по Немањиќи

По смртта на Волкашин, неговиот син Марко (1371-1395) стана крал, но немал големо влијание врз старите територии на Српското Царство во Македонија, бидејќи неговото кралство се наоѓало во околината на градот Прилеп. Другите регионални господари, како браќата Јован и Константин Дејанови, Ѓураѓ Балчиќ, Вук Бранковиќ, Никола Алтомановиќ, Лазар Хребељановиќ и други дејствувале како независни владетели. Ниту еден српски благородник не сакал да го признае кралот Марко за врховен господар.

По неколку години, Твртко I Котроманиќ заклучил дека турскиот вазал што владеел околу Прилеп не е вистински крал и дека тој, како потомок на Стефан Драгутин Немањиќ, треба да ја обнови „земјата на неговите предци“. Стефан Твртко I бил крунисан за крал на Србите и Босна во 1377 година. Оттогаш, Котроманиќи потенцирале дека тие се кралеви на Србите и Босна, а покрај нивното лично име, тие го носат и владејачкото име Стефан. Така, важноста на централната српска држава постепено ја заземала областа на принцот Лазар, кој подоцна станал српски деспот (1402) и ја задржал важноста на централната српска држава до крајот на средниот век, односно до неговото освојување од страна на Османлиите во 1459 година.

Кнез Лазар

Принц Лазар, барокна литографија од Захариј Орфелин

Манастир Раваница, донација на принцот Лазар, каде се наоѓаат неговите мошти.

Поради турските напади, центарот на српската држава се преселил на север кон областа на трите сливови Морава. Кнезот Лазар Хребељановиќ ја проширил својата феудална област. Со мудри и далековидни државни потези, принцот Лазар брзо се издигнал над другите великани и се наметнал како наследник на Немањиќи. Тој се здобил со голема репутација кога ги помирил српската и царевиградската црква, што на српскиот верски водач конечно му ја дал титулата патријарх.

Насетувајќи ја опасноста од агресивниот сосед Никола Алтомановиќ, Лазар стапил во сојуз со босанскиот бан Твртко и со кралот на Унгарија и Полска, Лудвиг I, на кого што морал да му вети извесни „услуги и даноци“. Според Орбини, Лазар му плаќал на својот сизерен 10,000 фунти сребро, ветувајќи му дека ќе му служи верно, на што кралот Лудвиг му го испратил во помош војсководецот Никола Гаревиќ. Никола притиснат од сите страни, побегнал во Ужице, но тука бил заробен и ослепен (1373). Неговите пространи области ги поделиле помеѓу себе Лазар и Твртко.

По победата над Никола Алтомановиќ (1373), потпомогнат од босанскиот крал Твртко кој ги освоил оние територии по сливот на горниот тек на реката Дрина., принцот Лазар го проширил своето директно владеење до Рудник и Златибор. Подоцна, во 1379 година, тој ги анектирал областа Кучево и Браничево, кои му припаѓале на Бранковиќ. Во најголема мера, областа на принцот Лазар се протегала од изворот на Јужна Морава до Дунав, Сава и Дрина. Тој владеел со целото Поморавjе, со градовите Ниш, Крушевац (главен град), Ужице и рударските центри Ново Брдо и Рудник. Покрај Лазар, најголеми српски благородници биле неговите зетови Вук Бранковиќ, господар на Косово и Скопје и Ѓураѓ Балшиќ во Зета. И двајцата ковале пари со своите карактери, што зборувало за нивното целосно независно правило. Кнезот Лазар немал доволно моќ или доволно време да ги покори и на тој начин да ја обедини српската држава. Сите негови напори за градење на државата биле запрени од Турците.

Териториите на Лазар за првпат биле нападнати во 1381 година, десет години по Битката кај Марица. Тогаш еден одред бил поразен кај Параќин од страна на српската војска. Набрзо потоа паднале Сер (1383), Софија (1385), а по долга опсада и вториот по големина град во Византија, Солун (1387). Во 1386 година османлиската војска предводена од султанот Мурат I повторно се обидела да навлезе во Србија од исток. Османлиите го освоиле Ниш, меѓутоа нивниот обид бил спречен кај Плочник, каде српската војска предводена од кнез Лазар, извојувала победа и ги принудила Турците да се повлечат.

Потоа, во Дубравница кај Параќин, биле освоени Креп и Витомир. Лазар ги чекал и ги потиснал на Османлиите во близина на Плочник. Поразите кај Плочник и Билеќа го принудиле султанот Мурат на озбилни подготовки за борба против Србите, кои претставувале главна христијанска воена сила на Балканот. Преку областите на Константин Дејанов, кој и сам со своите одреди морал да се приклучи на Турците, Мурат избил на Косово во областите под контрола на Вук Бранковиќ. По состанокот на Плочник, на принцот Лазар му станало јасно дека за него се ближи времето на одлучувачка битка.

Косовска битка

Главна статија: Косовска битка

Косовска битка

Битката долго и внимателно била подготвувана од двете страни. Фактот дека Вук Бранковиќ како зет и неговата војска биле со војската од моравското кнежевство на Лазар покажува колку тоа било важно за Србите. Покрај тоа, кралот Стефан Твртко I го испратил својот веројатно најспособен воен водач, војводата Влатко Вуковиќ, со војска да му помогне на Лазар. Од друга страна, султанот ги водел своите синови и најдобрите воени водачи. Тие своите кампови ги сместиле на Косово Поле во близина на Приштина. Битката започнала утрото на Видовден, во вторникот, на 15 јуни 1389 година, (28 јуни според новиот календар). Нема веродостојни податоци за бројот на војници кои се бореле на страната на кнезот Лазар и султанот Мурат. Постојат проценки дека во српската армија броела 15.000 до 20.000 војници, а во османлиската армија околу 30.000 војници. Доколку турбето на Мурат се земе како извор, коњаницата се судрила некаде во близина на Лаб и Ситница. Се смета дека на почетокот Србите имале видлив успех. Се претпоставува дека Вук Бранковиќ, кој командувал со десното крило, ги растурил четите на синот на Мурат, Јакуб.

Потоа, се случиле два смртни случаи, што направиле битката за Косово да ја засени поголемата и посудбоносната битка кај Марица. Се смета дека султанот Мурат I прв бил убиен. Принцот Лазар водел битка во центарот и веројатно група витези, вклучувајќи го и благородникот Милош, се одделиле од тој дел на војската и се упатиле кон командантот на османлиската војска. Не е јасно дали српските витези се пробиле преку борба, како што пишува во преписката на Фиренца со Стефан Твртко I во тоа време, или некој од нив се преправал дека се предава, како што вели подоцнежната легенда. Сигурно е дека Милош се појавил вооружен пред султанот и го убил. Тоа е единствениот случај во историјата на османлиските војни во Европа од падот на Цариград до опсадата на Виена, султанот да биде убиен на бојното поле или мртов да се врати од бојното поле.

По смртта на Мурат, настанала конфузија во која најдобро се справил вториот син на султанот, Бајазит I. Тој наредил да не се открива смртта на неговиот татко и тој го повикал и погубил неговиот брат Јакуб како можен претендент за престолот. Можеби ги собрал сите турски сили, направил решителен напад и ја сменил ситуацијата на бојното поле, а можеби имал само среќа да го фати командантот на српската војска во скоро изгубената битка. Тој потоа го заробил принцот Лазар и веднаш наредил да биде убиен. Меѓу благородниците кои се спасиле од смртта биле Влатко Вуковиќ и Вук Бранковиќ. Традицијата го осудува последниот за предавство и договор со Турците.

Смртта на султанот Мурат I и фактот дека Турците брзо се повлекле од Косово, создал впечаток дека Србите излегле од битката победници. Во Европа се појавиле оние кои ја славеле христијанска победа. Дури и повеќе во прилог на мислењето дека српската војска победила на Косово на Видовден на 15 јуни 1389 година. Се вели дека по битката Османлиите не постапиле како по победата кај Марица во 1371 година, односно немало никаква вест дека ги ограбиле српските земји по битката на Косово и се чини дека биле свесни дека биле поразени воено. Како и да е, битката за Косово била пирова победа. Последиците од битката биле поразителни за Србите. Тие го изгубиле сјајот на своето благородништво и голем дел од армијата.

Оклоп на српски витез од XV век, Национален музеј Лесковац

Со смртта на принцот Лазар, кој бил единствениот се обидувал да го запре процесот на распаѓање на српската држава, земјата била доведена на работ на катастрофата. Првиот исход од Битката кај Косово никогаш не може да биде расветлен поради недостигот и недоследноста на современите извори и брзо создадената легенда што датира од 15 век. Што и да се случило, традицијата го прифатила како пораз, што е сосема разбирливо ако се знае што следувало, а тоа било изгубена слобода, борба за последните остатоци од државата и почетокот на бесконечна серија безнадежни миграции. Србија не потфрлила на Косово, но оваа клучна битка го свртела нејзиниот историски развој во друга насока.

Со текот на времето, симболот на Косово се оформил во посебна етика, кој заедно со Православната црква како главен носител, честопати бил единствениот елемент на свеста за единство, знак на припадност кон една нација долго расфрлана низ околните царства. Битката станала симбол на отпор кон религијата и културата на другите луѓе, кои упорно и систематски се обидувале да ги потчинат Србите, првенствено духовно, уништувајќи сè што ќе ги потсети на нивното постоење и национален идентитет.

Косовскиот мит е толку цврсто вграден во свеста на народот во текот на изминатите векови што станал основна и трајна одлика на менталитетот на српскиот народ.

Српско Деспотство

Главна статија: Српско Деспотство

Српско Деспотство во околу 1422 година.

Штит со хералдички мотиви од Србија од 15 век. Припаѓа на Националниот музеј во Лесковац.

По битката за Косово, Србија исто така била нападната од Унгарија, па принцезата Милица, во консултација со патријархот и соборот, одлучила да побара воена помош од султанот Бајазит I против кралот Сигизмунд и Унгарија, но и да го признае султанот за врховен господар на Моравското кнежевство. Малолетниот наследник на принцот Лазар, Стефан Лазаревиќ, морал да прифати вазални обврски кон султанот во име на Моравското кнежевство. Како вазална област, Србија испраќала помошни одреди до султанот во војни и секако некои годишни парични придобивки. Деспотството постоело како вазална земја скоро 70 години и на тој начин делумно ја зачувала својата самоуправа во внатрешните работи и повремено се обидуваше да води независна надворешна политика.

Принцот Стефан Лазаревиќ бил еден од вазалите на Бајазит во битката во близина на Анкара, кога Монголците ги поразиле Турците и го заробиле султанот во 1402 година. Од 1402 до 1459 година Србија, со која управувале српски деспоти, била наречена Српско Деспотство. Враќајќи се во Европа по битката во Анкара преку Цариград, синот на кнезот Лазар, Стефан Лазаревиќ, ја добил титулата деспот од византискиот цар. На враќање се водела битка на Косово во која од една страна биле Стефан и Вук Лазаревиќ, а против нив биле Ѓураѓ Бранковиќ и Турците. Оваа битка и таа од пред 13 години биле комбинирани од некои учесници и сведоци во нивните приказни.

Деспотот Стефан Лазаревиќ успеал да ги добие Белград и Мачва од унгарскиот крал Сигисмунд во 1403 година но тој морал да стане вазал на кралот. Богатите рудници за сребро и постојаниот прилив на жители во земјата на деспотот Стефан Лазаревиќ овозможиле обновување на Србија по поразот на Косово. Белград станал главен град на деспотот, кој ги населил најбогатите луѓе и трговци во градот.

За време на владеењето на деспотот Стефан Лазаревиќ, Србија доживеала преродба. Се развила воено, политички и економски и територијално се проширила. Деспотот Стефан е запаметен како витез, но и поет. Неговата најпозната песна е Слово љубве (Слово на љубовта).

Деспотот значително ги проширил своите граници пред смртта на Балша III, во времето кога во дворецот дошол неговиот чичко Стефан Лазаревиќ и му ја оставил Зета во април 1421 како наследство. По неколку години, Стефан го назначил неговиот внук Бранковиќ за свој наследник во Сребреница (Рудник), и починал во Крагуевац 19/7/1427

Владеењето на Ѓураѓ Бранковиќ, син на Вук Бранковиќ, започнало со намалување на териториите на Српското деспотство. Во времето на погребот на Стефан Лазаревиќ, султанот Мурат II го нападнал и го освоил Крушевац. Унгарскиот крал го освоил главниот град на Ѓураѓ, Белград во 1427 година. Сепак, Србија останала доволно силна за да ја зачува својата двојна вазална позиција. Деспотот Ѓураѓ (1427-1456) ги искористил своите дипломатски вештини и ги зацврстил врските со Унгарија. Тој искористил големо богатство за да ја изгради тврдината Смедерево во 1428-30 година, на бреговите на Дунав, град кој станал нова престолнина. Новата престолнина на Србија била добро утврдена, но морала да им се предаде на Османлиите веќе во август 1439 година. Вазалската позиција на Србија веќе не била безбедна и по смртта на деспотот Стефан Лазаревиќ, султанот Мурат II имал намера целосно да ја присоедини Србија кон Османлискиот Султанат. Деспотот Ѓураѓ не успеал да се одбрани од османлиските напади и морал да го напушти Смедерево во 1439 година, а Ново Брдо се бранел до средината на 1441 година. Благодарение на богатството што го имал и големата војска што ја собрал, Ѓураѓ го принудил на Мурат II да го врати Српското Деспотство во 1444 година. По неговата смрт во декември 1456 година, неговиот најмлад син Лазар станал деспот, но исто така починал набргу потоа во јануари 1458 година. Потоа Мехмед го освоил Смедерево и Српското Деспотство во јуни 1459 година престанало да постои.

Поглед на Горни Град на тврдината Ново Брдо

За време на средниот век, Србија ја презела римско-византиската цивилизација, култура и закони. Се проценува дека српскиот град Ново Брдо (со неговите предградија), сместен југоисточно од Приштина, имал од 8.000 до 10.000 жители во 15 век, а во исто време Лондон имал околу 30 000 жители. Во тоа време, 99% од населението во Косово биле Срби. Рудникот за сребро и злато во близина на Ново Брдо тогаш обезбедувал 20% од потребите на Европа за благородни метали, а по анексијата на Сребреница тој удел се искачил на 35%. Смедерево, град во близина на Белград, бил главен град на Србија пред да падне под власта на Османлиите. Денес Смедерево е најголемата зачувана тврдина на рамнината во Европа.

Општество

После населувањето, Словените повторно населиле некои од напуштените населби од доцната антика. Освен претходно споменатите рани населби, остатоци има и во живеалиштата на Бреза и Паник, близу Билеча, и во современа Босна и Херцеговина, а втората во тоа време била во Травунија. Српската керамика од IX век била откриена во стари римски/византиски живеалишта, кои Словените ги преработувале со употреба на дрво и камен. Освен во керамиката, во некои поголеми населби, откриени се и словенските некрополи, како во Макленовац. Ова било едно од поранешните тврдини, пренаселени од Словените, и тие претежно се наоѓале на границата на Панонската Низина, која станала гранична зона со Аварите откако Словените се разделиле од нив. Повторното населување на тврдините во источниот дел на српските населени области дошло подоцна, од средината на IX век (Рас, Врсенице (кај Сјеница), Градиште (Кралево), Градина (планина Јелица) итн., што веројатно било последица од приближувањето на заканата од бугарските напади.

Во овој период, западните делови на Балканот биле делумно држени и под влијание на Царството на Франките, оставајќи најголем број артефакти на територијата на раната хрватска држава, но исто така и во Захлумија.

Откриените артефакти од VII до IX век покажуваат развиена обработка на алатките. Во Батковиќ имало ножеви, алатки за камен, острилки и српови, но исто така и делови од рамки за ткаење, женски накит изработен од сребро, бронза, керамички садови итн. Во остатоците од Могорјело, близу Чаплина (денешна Босна и Херцеговина), откриена е многу керамика, но и нецелосниот, луксузен позлатен воин појас од втората половина на VIII век. Иако е веројатно увезен и франкиски по изглед, тој се смета за еден од највредните откритија од овој период.

Населби

Првите населби биле типични полукопани куќи, присутни низ сите словенски области. Тие се наоѓале во долините на најголемите реки, во близина до самата вода. До VIII и IX век, населението започнало да се населува близу и во напуштените римски градови и тврдини. Иако бедемите нуделе заштита, поголемиот дел од населението останало во традиционалните, расфрлани отворени населби. Сите важни центри во рамките на ѕидините имале некои административни згради и цркви, и во најголем дел истите се наоѓале во внатрешноста на ѕидините, иако имало и исклучоци кога тие биле градени надвор од ѕидините.

Погребувања

Една од првите промени меѓу Словените, биле погребните обичаи. Во IX и X век, преовладувачки тип на погребни места станале „гробови на редови“ (groblje na redove). Христијанските влијанија вклучувале закопување на телата во истегната положба, со или без ковчег, со главата во правец на запад, но гробовите содржеле садови од грнчарија и други погребни предмети, остатоци од претхристијанските обичаи. Со текот на времето, последниве станале сè помалку присутни. Во планинските и ридските области, гробиштата обично се наоѓале на ридски височиниво, низините или во урнатините од доцната антика.

На многу гробишта биле откриени докази за кремирање, но тие прават само неколку проценти од гробовите (Гомјеница кај Приедор, Петошевци, Дворови, Батковиќ, Челарево, Нови Сланкамен). Различни предмети, како железни ножеви, биле закопани покрај некои урни. На месноста Трновица, во близина на Зворник, урната била погребана во многу постарата, праисториска тумба. Навреме се појавил уникатен начин на погребување, кој се состоел од камени насипи. Гробови со пречник од 4 метри или повеќе, се верува дека содржат кремирани остатоци. Датирани од VIII до XI век, само неколку биле испитани. Откриени се ретки парчиња керамика, накит и лични предмети, но за потеклото на практиката, и ако навистина биле погребни места, останува неодговорено.

Има скоро целосно отсуство на скап накит и лични предмети од овој период. Оние предмети и артефакти што биле откриени, покажуваат дека економската нееднаквост меѓу жителите на еден локалитет била доста мала. Некои лични предмети ја правеле разликата, барем кога станува збор за владејачкото семејство, како во случајот со Печатот на Строимир. Сепак, иако квалитетно дело, тоа е скромен и типично уметничко дело. Накитот не се разликувал од другите Словени под влијание на Византија. Направен е во византиските занаетчиски дуќани и на византиски начин, што пак имало римско потекло. Главните преживеани артефакти вклучуваат женски накит: обетки, прстени, ѓердани, приврзоци, итн. Постарите парчиња биле едноставни и излеани од бронза, но со текот на времето се користеле пософистицирани техники, како филигран, гранулација и позлата, додека главниот материјал се префрлил на сребро

Социјални класи

Можно претставување на српскиот благородник Паскач и неговото семејство, манастирот Псача во близина на Крива Паланка, Македонија. Датиран во средината на 14 век.

Бидејќи основната социјална единица во Србија било семејството, доминантен тип на сопственост бил колективен, или познат, во сите класи. Понатаму, куќата или семејството биле правно лице кога се занимавале со државата. Таа била претставена од еден од семејните старешини.

Некои од социјалните класи вклучувале:

• Логотет („логотета“) односно кралски канцелар, најстариот дворски службеник и чувар на кралскиот печат. Неговата должност била изготвување на државни документи и тој управувал со пишаните документи (дијак). Принцот Лазар Хребељановиќ претходно бил логотет на цар Душан. Неговиот син, деспотот Стефан Лазаревиќ имал двајца канцелари, логотети и латински канцелар. Логотетите биле испраќани и во разни дипломатски мисии.
• Челник или Чеоник бил вид старешина, началник или шеф на некој државен институт или локална администрација. Насловот е забележан за прв пат во XI век, за време на бунтот на Петер Делјан во 1040–411 година. Царот Душан ги назначувал на чело на градовите во неговото царство. Имало посебна категорија челници, кои биле вработени во кралскиот двор. Нивните должности вклучувале заштита на владетелот и спроведување на неговите команди и наредби. Со текот на времето, тие се интегрирале во централната државна администрација и започнале да преземаат други должности, надвор од нивната вообичаена функција: заштитници на црковната земја, судии, благајници итн.

Претставување на Радиќ Поступовиќ во манастирот Вражевница. Радиќ, благородник и достоинственик, живеел во 15 век.

• Двородржица („управувач на дворот“) се грижел за управувањето со кралскиот двор. Мандатот станал норма за време на владеењето на династијата Лазаревиќ во XIV и XV век. Тој имал голема позиција меѓу централното раководство. Назначувањето било копирано од претходни слични позиции што постоеле на дворовите на деспотот Јован Углеша. Постојаниот двор се наоѓал во Крушевац, но кралското семејство често поминувало низ земјата. Меѓу должностите на биле и да ги постави тие привремени судови и да го организира нивното нормално функционирање. Тој бил овластен да издава наредби на граѓаните низ целата држава со цел да ги конструира и структурира судовите и да ги обезбедува и одржува. Тој секогаш бил присутен на судот и, поради неговиот висок социјален статус, можел да послужи како сведок за различните документи издадени од владетелот.
• Мероф (исто така меропах или парик) бил кмет. Освен работничките должности кон повисоката феудална класа, тој имал и други почитувања што требал да ги плати. Едната беше соча, вид на данок, која требало да ја плаќа секоја куќа. Износот бил 1 перпер годишно и можело да се плати или во пари или жито. Друга должност била приселица. Се состоела од должноста на мерофот да го сместува, храни и придружува неговиот господар и официјалните гости и патници: владетели, нивни дворјани, службеници, пратеници, итн. Мерофот исто така бил должен да посее, ора, да жнее и да просади 7,5 од црковната земја.
• Челаторите биле членови на сиромашната класа, кои биле вработени во манастирите. Тие работеле на манастирските фарми, претежно ракувајќи со помалиот добиток (овци, кози) и преработка на волна. Тие имале различни должности од други сточари. Не било дозволено мерофот да се ожени со девојче од оваа класа. На крајот на краиштата, ако тој го стори тоа, парот ќе паднел по социјалното скалило и ќе станел челатор или на позицијата во општеството заземено од нивните родители.

Законик

Средновековно српско оружје, Национален музеј во Пожаревац

Во средновековна Србија, биле објавувани закони за владетелот и за државниот собор, познат како „Сабор“, кој се состоел од благородници и црковни великодостојници.

На државата, дури и во своите најславни времиња, и недостасувало соодветен апарат сличен на полицијата. На тој начин, тој морал да делегира одредени овластувања за спроведување на законот на локалните регионални и селски поглавари, но само доколку е во согласност со кодексот. Дополнително, во тоа време државата била ретко населена, а огромните делови на земјата немале население, па криминалците имале голема територија да се сокријат. Локалните жители биле силно обесхрабрени од спроведување на сопствената правда, бидејќи преземањето правни работи во свои раце било исто така спротивно на законот. Иако официјално биле судени од судиите, селските совети, кои требало да бидат избрани да започнат и да ја водат кривичната постапка, претставувале коренот на испитувањата од типот инквизитор во Србија, кои биле прекинати со падот на државата, и не успеале да се развијат во сличен пандан на Западна Европа. Постапката била наречена „општа истрага“. Крадењето било едно од најголемите грижи на законикот. Советот најпрвин требало да утврди дали лицето навистина е виновно за кражба и потоа дали оваа личност е „добро познат крадец“, што значи дека тој, во современи термини, има „криминална историја“. Ако некое село станало прибежиштеше на таков крадец, целото село било иселувано, а селаните биле должни да и платат штета на жртвата. Казната за професионалните крадци била ослепување. Крадците кои биле на „пониско ниво“ биле казнувани со некакво осакатување на телото: сечење на парчињата уши или целиот нос и рацете во некои поостри или повторени злосторства. Современите научници за криминал сметаат дека ова е рудиментирана криминална евиденција: „согледувајќи што е скратено кај некој криминалец, можете да видите колку напредувал во неговите злосторства“.

Кривичното дело било поделено на индивидуално и организирано. Криминалец од прв вид бил наречен тат (крадец; татба), додека вториот би бил гусар (пират). Гусарите се сметале за разбојници, кои, исто така, ограбуваат и државни добра, наместо само приватни, а нивното злосторство се нарекувало најежда или грабеж. Коњите користени при нападите биле одземувани од бандата и поделувани на два дела: половина за државата (т.е. царот) и половина за жртвата на злосторството. Бидејќи коњот бил скапа стока во средновековна Србија, тој се користел како валута за исплата на штета. Самите ограбувачи биле бесени наопаку. Државата сметала дека организираниот криминал е многу поопасен за општеството. Бидејќи коњите биле скапи, редовните крадци ретко можеле да се организираат за да вршат напади на коњи, затоа грижата доаѓала од делата на благородниците, кои имале ресурси. Тие честопати го ограбувале населението и земале земји што не се нивни и не им биле дадени од царот. Владетелот не сакал да им дозволи да контролираат повеќе средства отколку што им дал претходно, или да им дозволи да формираат свои приватни војски. Во согласност со ова, казните за овие злосторства станале поостри во времето, вклучително и смртната казна бидејќи подоцнежните измени и дополнувања на кодексот го признале делото како намерно. Законот конкретно забранувал благородниците да ограбуваат свои соселани, што во еден временски период било вообичаена работа.

постоел еден правен институт што им бил оставен на локалните пратеници да го водат по нивна слободна волја, институтот за помирување. Вклучувал договор за решавање на спорот помеѓу тужителот и тужениот. Иако овој институт денес постои во бројни правни системи, правните историчари сметаат дека тоа е принуден резултат на слабоста на државата, односно на апаратот за внатрешни работи кој не бил во можност да спроведе соодветни истраги и да произведува докази. Особено груби одредби биле за кривично дело предавство на државата, наречено невера (неверство). Целосните средства на лицето осудено за предавство ќе бидат пренесени на владетелот, бидејќи целото семејство требало да плати за злосторствата. Во случај на воено предавство, казната била смрт.

Меѓу одредбите и институтите во Душановиот законик, некои од денес непознатите или невообичаени се:

• Ближике; Концептот за приватна сопственост бил доста различен во средниот век во споредба со современите идеи на овој институт. Носител на титулата на имотот не била едно лице кое ги имала сите права, но имотот бил во заедничка сопственост на целото семејство, понекогаш вклучувајќи ги и далечните роднини. Кругот на роднини кои имале право да го ограничат управувањето со средствата, вклучително и располагањето со имотот, бил многу поширок од кругот што бил номинално титула на имотот. Оваа прерогатива на роднините да си ги ограничуваат меѓусебните права била наречена ближике. На пример, таткото немал право да располага со правото на располагање на целиот имот, туку само на „неговиот удел“, што го исклучувал уделот што им припаѓал на неговите деца.
• Градозидание; Зависните класи морале да ја исполнат обврската за градозидание. Вклучувал изградба и утврдување на нови градови, реконструкција и поправка на оштетените и пусти тврдини, бедеми и кули. Селаните ги пренесувале камењата на локациите, но морале да помогнат и во градежните работи. Иако присутна уште од раните денови на српската државност, таа станала вообичаена во XIV век, особено за време на владеењето на цар Душан. Додека тој огромно ја проширувал државата на сметка на Византија, требало да се санираат бројни напуштени, оштетени и срамнети византиски тврдини.

Душановиот законик, „уставот“ на Србија во 14 век

• Мехоскубина; Тоа претставувало парична казна за сечење брада (скубеж) за време на физичката расправија меѓу пониските класи. Членот 98 од Кодексот вели дека мехоскубината изнесува 6 српски перпери. Бидејќи членот 97 го штити достоинството на благородништвото и добрите луѓе под закана од сериозно осакатување, членот 98 продолжува во иста насока: казната всушност не се плаќала на обесштетената странка, туку на неговиот господар, тоа било неговото достоинство тој бил оцрнет. Ова е во согласност со општата насока на Кодексот, кој се концентрира на самата парична казна отколку на обесштетувањето.
• Смуџење; Во средновековниот српски и дубровнички закон, имало казна за запалување брада. Тоа било специфична српска мерка бидејќи византискиот закон немал таква одредба, но наместо тоа било вклучено насилно сечење на брадата. Бидејќи брадоста на благородникот била знак на достоинство, таа не можела да се изгори, за разлика од брадите од пониските класи. Кодексот на Душан (член 55) предвидувал дека еден благородник кој ја навредува подредената личност треба да плати 100 перпери, но ако подредениот го навреди благородникот, тој ќе плати иста сума, но исто така и брадата ќе му биде изгорена. Брадата исто така може да се изгори ако некое лице присуствува на нелегални собири или ако станува збор за меропа (кмет) кој избегал (член 69). Дополнително, водачот на такво собрание или меропа може да биде казнет и со сечење на носот.
• Сок; Во српското средновековно и обичајно право постоел институт сок. Тоа бил таен сведок, кој сведочел пред судските органи, но неговото сведочење било тајно, додека неговиот личен идентитет можел да остане таен дури и од судиите. Сведочењето на сокот било платено, а судските документи содржеле трошоци за надоместоците за сок, наречени сочбина, иако не биле платени од судот, туку од тужителот. Тајноста на сведочењето не ја намалувало нејзината вредност бидејќи судовите се обидувле да го откријат виновното лице што е можно побрзо и процесот да биде краток.
• Заманица; Состојбата на заманица била средновековен еквивалент на модерна вонредна состојба. Декларацијата за заманица значела дека нарачаните феудални обврски треба да бидат исполнети што е можно побрзо. Кога била прогласена, таа се однесувала на целото население. Најчесто се декларирало заради земјоделските работи, но понекогаш и заради воените напори. Член 68. од Кодексот на Душан предвидувал дека меропсите биле должни да работат на земјиште на благородници два дена во неделата, еднаш годишно за да плаќаат пари на царот и да кочат еден ден годишно, како дел од заманица.

Витештво и турнири

Првите редови на витештво во Србија се појавиле за време на владеењето на Стефан Немања, во 12 век. Бидејќи заштитник на династијата бил Свети Ѓорѓи, главниот поредок бил именуван по него. Унгарскиот ред на змејот се проширил во Србија во 15 век. Деспотот Стефан Лазаревиќ припаѓал на највисокиот ред, додека уште неколку други благородници биле членови на пониските редови на редот. Отпрвин, сите членови на редот на витезите биле членови на благородништво. Младите мажи не само што биле обучувани за физички и воински вештини, туку биле предавани и на филозофија, странски јазици или етикета на судот. Најпопуларните модели биле хероите од антиката, особено Александар Велики. По полнолетството, младите благородници се населувале во нивните патририи и проноии, чекајќи повици од нивните господари. Иницијацијата во наредбата обично се спроведувала на бојното поле, или пред или по битката. Првиот српски крал кој ангажирал странски платеници, бидејќи не можел да мобилизира доволно домашни воини, бил кралот Милутин. Царот Душан, исто така, имал личен стражар од странство.

Во своето дело „Царството на Словените“ од 1601 година, објавено во Србија во 1968 година со критички коментари, хроничарот Мавро Орбини пишува дека царот Душан практикувал да го користи сите расположливи оружја во тоа време и дека истото го очекувал и од своите господари. Орбини вели дека во тој период биле организирани два вида витешки игри: Чостре или турнири и багорд или двобои. Деспотот Стефан Лазаревиќ исто така организирал турнири, но во помал обем. Тој лично бил учесник на големиот турнир во 1412 година во Буда, организиран од Матија Корвин, кралот на Унгарија. Историчарот Стојан Новаковиќ, во своето дело „Монах и хајдук“ од 1913 година ја опишува палатата на локалниот господар Витомир Гвозденовиќ во 15 век: „На погодната локација, пред малото гратче, имаше место за трки и други херојски игри, каде што мажите од куќата на господарот и другите куќи играа и се забавуваа цел ден“.

Витешките игри биле најпопуларна забава меѓу благородништвото. Патеките биле изградени пред замоците или на огромните, ниски полиња што ги опкружуваат населените места. Турнирите траеле неколку денови и можело да привлечат до 2.000 гледачи. Оружјето користено на двобоите било произведено во Србија во текот на целиот овој период, а особено познат бил славниот српски меч. Наградите биле претежно парични и им биле предавани на победниците од највисоките господари во државата или од царевицата. Царицата Елена често учествувала на собири и конференции, претседавајќи ги соборите направени исклучиво од витези. Принцезата Милица и нејзината ќерка Оливера честопати биле на чело на витешките придружби во нивните дипломатски мисии. Другата ќерка на Милица, придружба на принцезата и регент на Зета Јелена Лазаревиќ, се борела против Венецијанците и Рагусаните по смртта на нејзиниот сопруг Ѓураѓ II Балчиќ во 1403 до 1409 година, кога му го предала престолот на нејзиниот син. Освен што водела војна, таа исто така ги провоцирала противниците шверцувајќи сол, стока што ја продавале само Венецијанците и Рагузанците. Во нејзиниот тестамент, таа го оставила својот целосен витешки оклоп, скапи елеци и машки прстен со знак во форма на змеј..

Култура

Културна интеракција

Традицијата за бадниковото гранче се задржила до денес.

Србите и другите словенски племиња се сретнале со романизираното население во градовите во 7 век. Домородното население првично ги избегнувало новите доселеници, но со текот на времето се развивале трговските и културните врски, како и мешањето на населението. Како резултат на тоа, многубројни зборови во тоа време влегле во српскиот јазик, директно од латинскиот јазик, како имињата на растенијата, секојдневни предмети и животни. Мешањето на населението се случило со различно темпо и романизираното население преовладува најдолго во поморските градови на Јадранот, од кои некои ги задржале оригиналните, римски имиња во словенски превод: Скодра - Скадар, Улциниум - Улцињ, Бутуа - Будва, Ризон - Рисан, Стагнум - Стон, Дормир - Дурмитор.

Некои од подоцнежните византискo-грчки влијанија вклучуваат имиња на регионот Љевиш, во близина на Призрен, Ѓунис (Свети Дионисиј) или Сталаш (Теодор Стратилат). Словенските богови подоцна биле заменети и идентификувани со христијанските светци, пренесувајќи им ги нивните оригинални атрибути. Помеѓу Словените, веројатно најпознат пример е врховниот бог Перун, кој бил бог на грмотевиците, молњите, бурите и бил помешан со Свети Илија. Свети Вид го заменил Световид, бог на војната и плодноста. Меѓу Србите, особено се славел култот на предците, па затоа, во согласност со нив, тие особено го почитувале Дажбог, врховното божество на предците, богот на темнината и заштитник на говедата, кој се сметал за родоначалник на Србите.

Во IX век, византиската држава веќе била вклучена во културната и религиозната експанзија меѓу новонаселените луѓе на Балканот. Во 864 година тие конечно успеале да ги христијанизираат Бугарите, со што ги вклучиле во нивната културна сфера. Особено значајно за историјата на српската култура било мисионерското дело на Свети Кирил и Методиј, кое дејствувало во Велика Моравија од 863 година, воведувајќи ја оригиналната, словенска азбука и преведувајќи ги византиските религиозни и политички дела. Ова претставува темелот на словенската писменост и литература, што наскоро длабоко влијаело и врз Србите, оставајќи големи траги во нивната традиција и култура.

За време на династијата Немањиќи, голем број цркви содржеле низа слики на светци и празници претставени по редоследот по кој тие се слават во текот на годината, што е еден од најраните словенски календари, со забележителен пример во црквата Свети Ѓорѓи во Старо Нагоричане и Марковиот манастир, и двата во Македонија.

Писменост

Темнички натпис (11 век)

После доаѓањето, Словените немале систем за пишување. Со христијанизацијата, Словените на Балканот усвоиле и нови азбуки: на запад (Хрвати), се користело латинското писмо; во централните делови (Србите), и грчки и латински; на исток само грчки букви. Првото посведочено словенско писмо, глаголицата, било составено од Свети Кирил и Методиј во IX век. Се верува дека писмото стигнало до Србите доста рано, и во неговите рани редакции, преку Методиј кој бил многу активен во промовирањето на писмото кај Словените, организирајќи бројни мисионерски активности со своите ученици во масивниот обид за ширење на христијанството што е можно повеќе. Така, следниот период, српската средновековна писменост била обележана со широка употреба на кирилско писмо и српска рецесија на старословенскиот јазик . Еден од главните книжевни жанрови во средновековна Србија биле хагиографии, познати како житија, кои биле напишани како биографии на владетели, архиепископи и светци од 12 до 15 век.

Најстарото пишување што може да потекнува од регионот на српско говорно подрачје, иако го тврдат и други словенски нации, е Мариинското евангелие. Евангелието било напишано некаде помеѓу 1050 и 1075 година, на 174 страници пергамент. Откриен е во 19 век на Света Гора и испратено во Санкт Петербург, Русија, каде и денес се чува. Испитувајќи го употребениот јазик, исто како и подоцнежното, и многу попознато Мирославо евангелие, тоа очигледно содржи постари текстови напишани на глаголица и, подоцна, собрани, на кирилично писмо. Ова укажува на постоење на, денес непозната, традиција на словенска писменост.

Освен првичната мешавина на скрипти (латински, грчки, глаголица, кирилица), постои и една очигледна историска чудност. Во Бреза, во централна Босна, бил откриен натпис во Стар Футарк, варијанта на старогермански. Освен источните Словени, познато е дека оваа писмо не го користеле останатите Словени, особено јужните. И покрај некои теории, не постои универзално прифатено објаснување. Меѓутоа, иако откриен на локалитетот што одговара на словенската населба (VII-IX век), самиот натпис може да му претходи на тоа.

Религија

Откако Кирил починал во 869 година во Рим, Методиј ја продолжил нивната работа самостојно. Тој бил назначен за епископ во Панонија од 870 до 885 година и од овој период (873 г.) дошло писмото од папата Јован VIII во кое го поканува српскиот принц Мутимир да ја прифати компетентноста на Методиј, во обид да се прошири јурисдикцијата на методиевата епископија. Ова било во судир со напорите на Цариградската патријаршија да ја постави областа под нејзина надлежност. Апетитите особено се зголемиле кога во 870 година целата нововоспоставена христијанска црква во Бугарија била покорена на Цариград. На овој начин, областите на Белград и Морава влегле под византиска религиозна јурисдикција и била формирана Моравската митрополија.

Првите податоци за црковната организација датираат од X век. За време на владеењето на бугарскиот цар Петар I (927–969), бугарскиот патријарх и Бугарската православна црква управувале не само со епископиите во долината Морава, туку и со епископијата на Рас, главниот град на Србија. На црковните собори во Сплит, во 925 и 928 година, се споменуваат епископии во далматинските градови Дубровник и Котор, кои се граничат со српските територии, како епископија во Стон, која била дел од Захлумија. Стон бил подреден на Сплитската архиепископија.

До средината на X век, Дубровничката архиепископија се одделила од Сплит и ги опфаќала Котор, Захлумија (епископија од Стон) и Травунија (епископија Требиње). Во втората половина на X век се споменува Епископијата во Дукља, заедно со епископиите во поморските градови Бар, Скутари, Дриваст, Пилот во истоимената жупа и Градац. Иако нивната претходна верска припадност не е позната, во тоа време сите тие биле подредени на Митрополијата Дирахиум на Цариградската патријаршија.

По Големиот раскол од 1054 година, српските земји биле поделени. Делови припаѓале на бугарската црква. Во 1019 година делови паднале под управа на Охридската архиепископија, и со биле под силно влијание на византиската православна традиција. Приморје, Травунија и Захлумија припаѓале на Архиепископијата во Дубровник на Римската црква уште од средината на 10 век. Дукља била под јурисдикција на Митрополијата во Драч. По расколот, романизираните градови на Јадранот, како Бар, Улцињ, Скутари и Дриваст, барале да паднат под Дубровничката митрополија наместо да се под Драчката. Ова било прифатено и во едно писмо од 9 јануари 1078 година, папата Григориј VII го споменува бискупот во Бар како потчинет на архиепископот на Дубровничката митрополија.

Населението било должно да ја поддржува црквата. Данокот бил наречен бир („избран“, „собран“) и првично вклучувал само стоки, претежно храна. Данокот бил познат како поповски бир или духовни бир (свештенички данок, или духовен данок, соодветно). Во XIV век, тој бил делумно, а потоа и целосно заменет со пари. Во средината на XIV век, за време на владеењето на царот Душан, е забележано дека Србите плаќаат лукно жита или 2 динари (една мерка жито или 2 динари). Тоа било многу помало оданочување и полесно да се плати, отколку властелинскиот бир или владаочевиот бир (данок на благородници и данок на владетелот). Данокот го преживеал средниот век. За време на османлиското владеење, тој целосно се претворил во плаќање храна. Преживеал во современата српска држава по ослободувањето, заменувајќи се повторно со пари кон крајот на XIX век. Глаголот убирати, од стариот бир, останал во современиот српски јазик, сè уште го прикажува собирањето данок (ubirati porez).

Образование

Имало три можности да се школување: со свештеници, со монаси во манастирот или со приватни учители. Преживеаните извори не можат да посочат која од овие можности била најраспространета. Современата идеја за училиштето како централна институција во образовниот систем многу се разликува од образованието во средниот век. Училиштата се развиле на специфични места, каде што бил можен континуиран состанок на учениците и наставниците. Секое училиште било образовен субјект за себе и нивото зависело од квалификациите и обуката на наставникот. Сепак, некои традиционални образовни елементи биле применети во различни училишта низ целата држава.

Музика

Neumes - средновековни музички ноти на српскиот композитор Кир Стефан Србинот, музеј на Смедерево

Византиските историчари оставиле сведоштва за музичари, пејачи и свирачи (труба, жици) меѓу Јужните Словени. Остатоци од средновековната традиција може да се најдат во песните и танците на обичаите на додолата. Откако светите Кирил и Методиј ја вовеле црковната служба на словенски јазик, почнало да се развива и словенската црковна музика. Српската музика еволуирала во рамките на византиската музичка култура, од 12-ти до 15-ти век, но исто така продолжила да се развива на истата основа и за време на подоцнежното османлиско владеење. Пеењето се изведувало во еден глас, хорски и солистички. Диригентот, наречен Доместик, со рацете укажувал на мелодискиот тек. Главниот пејач, протопсалт, на почетокот ја пеел скратената мелодиска подготовка на песната, што било формула за целото музичко дело. После тоа, тој ќе започнал да пее, во еден глас, придружуван од хорот.

Мода

Конопни влакна, некогаш многу користени од обичните луѓе, денес ретко се користи како ткаенина.

Српска средновековна благородничка, Национален музеј во Пожаревац

Во средновековна Србија, облеката и модата биле обележани со социјални разлики. Најкористените материјали кај пониските класи биле волна, лен и коноп. Благородништвото користело свила, кадифе и тафта кои биле увезувани од Италија, Грција и Фландрија преку Дубровник. Со текот на времето, работилниците за ткаење започнале да се отвораат во самата Србија. Свилата се произведувала во Дечани и Призрен, а домашните златни ткаенини се појавиле на дворот на царот Душан. Со текот на времето, обоениот вез се развил како главни одлики на српската средновековна облека. . Најскапата ткаенина била аксамит. Тоа бил вид на брокат, проткаен со злато, со контрастни основни бои на искривена и ткаенина. Аздија или бражин, бил еден вид на кадифе. Скапите ткаенини биле особено пригодни како подароци за време на дипломатските состаноци. На тој начин, некои егзотични ткаенини пристигнале до Србија, како што се хамуха или камха, блискоисточна ткаенина со целосна боја направена од морска свила. Оловера претставувал пурпурен материјал, понекогаш украсен со лавовски мотиви. Пандаур вклучувал златни ткаени текстили, додека често се употребувал како тенок, памучен материјал за летни фустани. Влијанието на византиската мода било најсилно, додека влијанието на Западот продирало подоцна, додека влијанието на Османлиите станало од 15 век. Нема докази дека луксузот бил забранет, но имало упатства кои украси и бои може да се користат на теренот.

Рурална облека

Постојат проблеми со руралната облека од овој период бидејќи пишаните и уметничките извори се разликуваат визуелно, но исто така ја покажуваат облеката од различни делови на државата и од различни времиња. Најраниот словенски фустан, и за мажи и за жени, се состоел од рубаш, долга кошула изработена од груб лен или коноп, што честопати бил единствената ставка на костумот. Омажените жени додавале здолниште од типот на престилка (поњава) над долниот дел од рубашот, додека над нив носеле различни типови кратки фустани. На современ српски јазик, поњава значи „грубо ќебе“, но во старите времиња значело „да се разбере“, слично на модерната руска понимаю. На девојките им било дозволено да носат поњава само кога ќе наполниле 15 години откако ќе созреат и ќе признаат дека разбрале дека се пораснати. Специјална церемонија се одржувала во присуство на родители, братучеди и пријатели. Девојче ќе седнело на клупа, а мајката држела здолниште велејќи и на својата ќерка да скокне во неа ако разбере дека е порасната. Често девојката се преправала дека се двоуми некое време, а потоа ќе извикала поњала! („Јас разбрав“). На тој начин, девојчето ќе објавило дека е подготвена да се омажи.

Дополнително, мажите носеле панталони. Тие биле со различни форми и големини и имале бројни имиња: гаче, пеленгаче, пеленгири, беневреци, бечве. Тие биле направени од коноп или лен со некои достигнувајќи должина над колената, некои до колената, а некои ги покривале само бутовите. Долниот фустан над панталоните, единствениот дополнителен дел од облеката во текот на летото, всушност бил рубаш кошула, која имала и бројни други имиња: рубина, клинара, целара и ребража. Тие биле исечени во различна мода и наједностави. Се користеле штипки за облека преку предната и задната страна, директно исечени, без прилагодени ракави и должина на коленото. Тоа било поставено со ременот на половината и кошулата била делумно извлечена, преку ременот, како подуен појас (bauš). Над кошулата се носел текстилен елек, наречен клашња. Можело да биде со или без ракави, а бил покриен со волнен или фустан од кострет (груби козји влакна). Тој врвен фустан се користел во планините дури и во текот на летото. По крпата што се користела (сукно) и начинот на нејзиното подготвување, се нарекувала сукња (ако ткаела ткаенина) или гунџ (ако била со валана). постоеле различни должини. На современ српски јазик, сукња е именувана за женско здолниште, додека гуњ е густ, кожен или крзнен, волнен елек, кој често бил украсен со сребрени копчиња. Овчо крзно и кожа биле најчести. Наметката со ракави, направена од крзно, се викала шуба. Капите вклучувале плитки капачиња, соодветни капи за во зима, и капа шубара. Обувките се состоеле од некои рудиментални типови на опинок.

Урбана облека

Законот за рудници од 1412 година, издаден од деспотот Стефан Лазаревиќ е најважниот пишан извор за средновековната српска урбана облека. Законот ги наведува овие типови: (а) машка и женска волнена сукња (елек) со копчиња; (б) машки и женски бархан од кадифе; (в) кунтуш, машки врвен фустан со закачени ракави; (г) црн фустан, женски врвен фустан; (д) кавас, костум украсен со везови, со закачени ракави; и (ѓ) Свита, свечена воена облека. Преписот на Законот од втората половина на 16 век содржи илустрација со портретите на граѓаните од рудниците во Ново Брдо. Тие носат долги фустани, високи капи во форма на меурчиња (клобук), додека кај некои има стапчиња со обележја. Бидејќи тие биле симбол на благородништво, се чини дека највисокото ниво на граѓанска класа било изедначено со благородништвото кога станува збор за облеката. Основната облека била слична на руралната. Облека од долниот дел, и од целото тело, била фустан направен од лен или коноп (во основа, рубаш), додека главната одозгора облека сепак била сукна, во урбана облека наречена „гонела“. Друга врвна облека била мрсиња, вид наметка со ракави. Покомплексни предмети биле кунтуш и кавад, вториот попознат како дел од благородниот костум. Двете биле земени од византиската мода. Жените од градовите биле облечени подеднакво со благородничките.

Благородна облека

Дел од фреската „Оплакувањето на Ана Дандоло“, која ги прикажува благородниците во нивната облека

Најраспространетата облека меѓу благородниците била кавадион или кавад, еден вид туника. Тоа претставувало тесно скроен долг фустан, со долги или кратки, тесни ракави. Бил закопчан напред, и обично имал златни ткаени ленти на јаката и по целата должина. Првиот графички доказ за кавадион е сцената од манастирот Сопочани, која ги прикажува ожалостените во сцената на смртта на кралицата Ана Дандоло. Благородник, кој стои покрај епископот, е насликан во сина облека со златна лента и покрај него е еден млад човек во долг, црвен кавадион, со едноставна кројка и со долги ракави. На страните, од рамената до половината, фустанот е залепен со златната лента, така како по должината на деколтето. Покрај него е благородник со долен црвен фустан со златни нараквици. Тој носи горен син фустан, исечен од двете страни под пазувите, и веројатно е некаков вид наметка, носена над кавадионот. Под влијание на византиската мода, облеката во голема мерка била ориентална по изглед, но со текот на времето и западните влијанија ја обликувале. Фустанот бил долг до глуждовите или потпетиците. Кавадионот бил општо украсен со везови како свилени или сребрени нишки (срма), додека подуената лента што паѓа на колковите, понекогаш била украсена со бисери и скапоцени камења. Низ туниката се носела наметка украсена со везови. Пред тоа се држела со игли, но често со многу скапи фибули. До почетокот на 15 век, фустанот станал пократок, поширок и закопчан со крзно, направен од луксузни италијански и фламански ткаенини, додека скапите крзна, како хермелин, станале популарни. Шапките биле високи, слични на митра, врзани со скапи скапоцени камења. Оваа круна налик на капа била наречена чоја. Главната обувка во овој период биле чизмите. Богатите благородници поседувале скап оклоп со целосна плоча, направен од разни метали, вклучувајќи сребро. Копјата на коњаницата биле украсени, а мечевите извезени со скапоцени камења.

Накит

Производството на скапоцениот накит во Србија датира од почетокот на 13 век. Влијаело и на истокот и на западот. Првично, западното влијание било преовладувачко, но кон крајот на 13 век, византиското влијание стана доминантно. Византиското влијание вклучувало филигранска техника, која станала вообичаена во српската златара. Најдобар пример за мешани влијанија е прстенот на Стефан Првовенчани, првиот српски крал. Филигранот бил дел од националното средновековно наследство кое станала најкористената техника во работењето со злато и сребро откако Србија била освоена од Османлиите.

Економија

Земјоделство и исхрана

Современ превод на античкото готвење „под сач “

Во една од најстарите словенски населби во регионот, во близина на Панчево, археолозите откриле дека главната храна е житарки и просо, но исто така била и подготвеното месо. Сепак, откритијата во некои други делови (село Мушиќи, во долината на реката Дрина), покажуваат многу поголем удел на месо во исхраната (крави, дивеч, овци, кози, живина). Подоцна, земјоделството едвај ги покривало потребите на вкупното население и додека богатите уживале во луксуз, сиромашните постојано биле на работ на глад. Некогаш огромните шуми сè уште биле дом на сега веќе изумрените арохови и бизини. Како што растело населението, особено од XIII век па наваму, шумите биле масовно сечени за да се расчисти земјиштето за одгледување, така што природниот свет изгледал сосема поинаку во Србија во XIII отколку во XV век. Со текот на времето, земјоделските алатки станувале сè пософистицирани и се ширела употребата на железен плуг и ѓубрива, што, од друга страна, дополнително го забрзало расчистувањето на шумите. Зборот храна, останал во употреба и денес, но некои други имиња на храна содржеле пишта (која исчезнала од јазикот) и крма (која еволуирала во крмиво, сточна храна). Име што се користи за јадење во целина е jedenie (модерна jelo), ручек бил обед што денес значи оброк во целина (самиот ручек е ručak), додека вечерата била наречена исто како и денес, večera. Зеленчукот бил наречен зелје, Кромидот и ротквицата се нарекувале „жешко зелје“. Со постепеното пристигнување на Османлиите на српските граници, воведено е одгледување ориз во пограничните области. Во посета на Србија во 1433 година, за време на владеењето на деспотот Ѓураѓ Бранковиќ, Бертрандон де ла Брокиер напишал: „постои град наречен Ниш, во многу убав регион, каде што оризот расте многу“.

Иако експанзијата на земјоделството со време донело повеќе храна, и во многу добри години дури и селаните и сточарите уживале во изобилство храна, чести биле годините на војни, епидемии, глад и мизерија. Законот за време на владеењето на деспотот Стефан Лазаревиќ предвидувал набавките да се дистрибуираат на сиромашните луѓе наместо да се продаваат на пазарите и рударите, како важна каста, во годините на глад да имаат право да добиваат леб бесплатно од пекарниците.

Специјална класа на обичните беа улијарите. Тие биле пчелари и собирачи на пчелни производи на феудалните господари. Улијарот имал должност да се грижи за пчеларниците кои им припаѓале на владетелите, манастирите, црквите или господарите и бил ослободен од сите други феудални должности. Запишано е дека за време на основањето на манастирите, владетелите понекогаш, покрај другите дарови, донирале и улијаники. Во овој период многу се барале пчеларите бидејќи потребата од пчелни производи, особено восокот потребен за црквите, била голема и растела цело време. Исто така, медот и восокот биле скапа извозна стока. Бидејќи тие даваа 10% почит во производите, тоа не било скоро доволно за целата држава, така што бројот на улијарите растел постојано.

Лебот направен од мешавина на пченица, 'рж и јачмен, со додаден квасец бил основа на исхраната во средновековна Србија. Исто така, се правел од овес и хелда. Тестото за леб би било завиткано во лисјата на киселица, ставено на живиот јаглен и покриено со пепел. Често се подготвувале каши, направени од јачмен, овес и просо. Супите се подготвувале со додавање на зеленчук, црвено вино или леб натопен во црвено вино. Цела низа зеленчук (кромид, лук, цвекло, зелка), овошје (јаболка, круши, сливи, малини, глог, капини, боровинки, црница, цреши, ореви, грозје, лешници) и печурки ја надополнувале секојдневната исхрана. Овошјето често се сушело (јаболка, сливи, кајсии). Внесувањето храна била збогатена со млеко претежно козјо бело сирење. Со кисела зелка, скорупот денес се смета за единствено автохтоно српско јадење.

Приборот за јадење бил разновиден, под влијание на различните региони и социјалниот статус на населението. Храната се служела на маса или на синија, позната и како софра, кратка тркалезна или квадратна маса направена од дрво. Во најстарите периоди, луѓето јаделе седејќи на земја. Подоцна, луѓето седеле наоколу на мали трупци, столчиња или на камен, но најсиромашните продолжиле да седат на земјата. Масите во домовите на господарите биле покриени со чаршафи. Различни извори наведуваат златни, позлатени и сребрени стакла.

Првите садови биле направени од дрво. Подоцна, глината и каменот стапиле во употреба. Првично, и богатите и сиромашните користеле дрвени лажици. Познато е дека на дворот на кралот Владислав, во првата половина на XIII век, се користеле прилично едноставен прибор за јадење, како во смисла на употребените материјали, така и во занаетот за правење. Половина век подоцна, за време на владеењето на кралот Милутин, садовите биле веќе направени од сребро и злато. Отпрвин, дрвената лажица ја користела само главата на домаќинот додека останатите членови на домаќинството ги користеле прстите за јадење. Виљушката влегла во употреба многу подоцна. Свештенството ја прогласила виљушката за „грев“ во 12 век. Дури и дрвените се сметале за грев. Дури во 16 век свештенството дозволило употреба на виљушка.

Кога Стефан Немања ја издал основачката повелба за манастирот Хиландар на крајот на 12 век, тој и ги заверил лозјата во Велика Хоча. Се верува дека модерните лозја во Велика Хоча потекнуваат од оние старите. Другите владетели, исто така, донирале лозја на манастирите подоцна, како кралевите Стефан Првовенчани и Стефан Драгутин. Грозјето првично се одгледувало во Приморје, Македонија и Метохија. Центар за производство на вино во Приморје бил градот Котор, кој бил центар на празникот Свети Трифун, кој и денес се слави како заштитник на производителите на вино. Најголемиот регион за производство на вино бил Метохија, а од 14 век, лозјата се прошириле во Врање, Параќин и манастирите Жича, Манасија и Раваница. Било произведувано и бело и црвено вино, а сортата малвасија била меѓу најпопуларните. Потекнува од Пелопонез, но Венецијанците го прошириле по должината на јадранскиот брег.

Грозје Малвасија, една од најпопуларните сорти во средновековна Србија

Бидејќи виното е од суштинско значење за црковните ритуали, манастирите имале свои лозја кои биле често споменувани во повелбите. Во Законот за рудници, издаден од деспотот Стефан Лазаревиќ и кој се однесувал на градот Ново Брдо, требаше да се собере почит наречен псуња за секое вино донесено на градскиот плоштад што треба да се продаде. Само виното произведено во градскиот метохион било ослободено од даноци и, освен собирање пари, почитта служела како заштитна мерка за домицилното производство на вино.

Рударство и пари

Илустрација од копија на ракописот од 16 век од Рударски законик, издадена од деспот Стефан Лазаревиќ)

Рударството било најважно во економијата на државата, иако се развивало само во 13 век и целосно цветало во 15 век, среде најбурниот период во историјата на државата. Рударството го интензивирал прометот во трговијата, го зајакнало градењето и проширувањето на градовите и ја зајакнало класата на граѓаните во нив. На почетокот на 15 век, српскиот деспот Стефан Лазаревиќ (в. 1427) го издал Рударскиот законик. Новите односи и социјалните сили, веќе претворајќи ги традиционалните во српското феудално општество, биле уништени од османлиското освојување на српската држава. За целата економија, а особено за рударството, започнал периодот на примитивност и регресија.

Рударскиот град Ново Брдо се смета за еден од најголемите примери за тоа. Опишан од Константин Филозоф како „вистински златен град“ во 15 век, рудникот за злато и сребро бил опкружен со град со население од 40.000 жители во 1434 година (повеќе од Лондон, Англија). Поради својата големина и богатство, го добил прекарот „мајка на сите градови“. Ново Брдо имал фекална канализација и улични светла. Рударите работеле 6 часа на ден, имале униформи, своја химна за рударство, музика и знаме, додека двапати годишно имале право да одат на годишен одмор, во тој случај им биле доделувани 3 златници „за патот“. Истата година имало 125 различни конзули од странски држави и градови кои престојувале во Ново Брдо. Првиот правен документ со кој се регулираа економските односи во средновековна Србија (Закон за рударство) бил донесен во Ново Брдо, по наредба на деспотот Стефан Лазаревиќ. Иако бил близу до местото на Битката на Косово во 1389 година, местото било освоено 66 години подоцна, во 1455 година. И покрај големината и богатството, рудникот преживеал само до крајот на 16 век, кога рударството целосно престанало.

За време на владеењето на династијата Немањиќ, ковањето монети било една од привилегиите на владетелот и државата имала унифициран монетарен систем. Првите познати монети ги издале кралот Стефан Радослав (1227-1233). Меѓутоа, како што државата слабеела, правото им се давало на локалните владетели, градови, цркви и сл. Забележано е дека пред битката за Косово, монетите биле ковани од принцот Лазар, членови на семејството Балчиќ, браќата Јован Драгаш и Константин Дејановиќ Драгаш, Марко и неговиот брат Андреј Мрњавчевиќ, нивната мајка но и некои пониски благородници. Патријархот на Српската православна црква ковал парички, како и некои од градовите (Призрен, Скопје). Главни рудници за рударствобиле Ново Брдо, Рудник и Призрен. Семејството Балчиќ ковало монети на кирилица во Призрен и на латински во Зета.

Поврзано

• Историја на Србија
• Српско Царство
• Српско Деспотство
• Богомили

Извори и литература

Извори

• Arhiđakon Toma (2003). Historia Salonitana.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Bury, John B (1908). The early history of the Slavonic settlements in Dalmatia, Croatia, & Serbia.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Кунчер, Драгана (2009). Gesta Regum Sclavorum. 1. Белград-Никшиќ: Историски институт, Манастир Острог.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Миклошич, Франц, уред. (1858). Monumenta Serbica Spectantia Historiam Serbiae, Bosniae, Ragusii. Беч.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Moravcsik, Gyula, уред. (1967) [1949]. Constantine Porphyrogenitus: De Administrando Imperio (2.. изд.). Washington: Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Накаш, Лејла, уред. (2011). Конкордациски речник на кириловите повелби во средновековна Босна. Сарајево.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Орбинии, Mauro (1601). Il Regno de gli Slavi hoggi corrottamente detti Schiavoni. Pesaro: Apresso Girolamo Concordia.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Орбини, Мавро (1968). Краљевство Словена. Белград: Српска књижевна задруга.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Острогорски, Ѓорѓи, уред. (1955). Византиски извори за историјата на нродите во Југославија. 1. Белград: Византолошки институт.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Острогорски, Ѓорѓи; Баришиќ, Фрањо, уред. (1966). Византиски извори за историјата на нродите во Југославија. 3. Белград: Византолошки институт.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Острогорски, Ѓорѓи; Баришиќ, Фрањо, уред. (1971). Византиски извори за историјата на нродите во Југославија. 4. Белград: Византолошки институт.CS1-одржување: ref=harv (link)
• ВИИНЈ, VI (1986). Византиски извори за историјата на народите во Југославија, VI. Белград.CS1-одржување: ref=harv (link)
• LIBI, I (1958). Латински извори за българската история, I. София.CS1-одржување: ref=harv (link)
• LIBI, II (1960). Латински извори за българската история, II. София.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Првовенчани. Живот Светог Симеона.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Свети Сава (2009). Сабрана дела. Архивирано од изворникот на 07. 12. 2018. Посетено на 07. 02. 2018. CS1-одржување: ref=harv (link)
• Соловјев, В. Александар, уред. (1926). Одабрани споменици српског права: (од XII до краја XV века). Белград. Архивирано од изворникот на 06. 11. 2020. Посетено на 17. 12. 2020. CS1-одржување: ref=harv (link)
• Павловиќ, Драгољуб, уред. (1970а). Стара српска књижевност, I. Нови Сад – Белград. Архивирано од изворникот на 28. 04. 2020. Посетено на 08. 04. 2020. CS1-одржување: ref=harv (link)
• Павловиќ, Драгољуб, уред. (1970б). Стара српска књижевност, II. Нови Сад – Белград.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Павловиќ, Драгољуб, уред. (1970в). Стара српска књижевност, III. Нови Сад – Белград.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Стојановиќ, Љубомир (1927). Стари српски родослови и летописи. Сремски Карловци.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Стојановиќ, Љубомир (1902). Стари српски записи и натписи, Књ. 1,. Белград.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Theiner, Augustino. Vetera monumenta historica Hungariam ..., II.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Ферјанчиќ, Божидар (1959). „Константин VII Порфирогенит“. Византиски извори за историјата на нродите во Југославија. 2. Белград: Византолошки институт. стр. 1–98.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Шишиќ, Фердо, уред. (1928). Летопис Попа Дукљанина. Белград-Загреб: Српска краљевска академија.CS1-одржување: ref=harv (link)

Литература

• Атанасовски, Вељан (1979). Пад Херцеговине. Белград: Историски институт.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Благојевиќ, Милош (1973). Земљорадња у средњовековној Србији. Белград: Историски институт.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Благојевиќ, Милош (1983). „Преглед историјске географије средњовековне Србије“. Зборник Историјског музеја Србије. 20: 45–126.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Благојевиќ, Милош (1989). Србија у доба Немањиќа: Од кнежевине до царства 1168-1371. Белград: Вајат.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Благојевиќ, Милош (1997). Државна управа у српским средњовековним земљама. Белград: Службени лист СРЈ.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Благојевиќ, Милош (2004). Немањиќи и Лазаревиќи и српска средњовековна државност. Белград: Завод за учебници и наставни средства.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Благојевиќ, Милош (2006). Поседи манастира Хиландара на Косову и Метохији (XII-XV век): The Estates of Chilandar Monastery in Kosovo and Metohija (12th-15th centuries). Белград: Завод за учебници и наставни средства.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Благојевиќ, Милош (2006). „Српска административна подела Косова и Метохије у XII веку“. Срби на Косову и у Метохији: Зборник радова са научног скупа (PDF). Белград: Српска академија наука и уметности. стр. 125–138. Архивирано од изворникот (PDF) на 4. 3. 2016. Посетено на 31. 8. 2017. CS1-одржување: ref=harv (link)
• Благојевиќ, Милош (2011). „Немањиќи и државност Дукље-Зете-Црне Горе“ (PDF). Зборник Матице српске за историју. 83: 7–24. Архивирано од изворникот (PDF) на 13. 06. 2018. Посетено на 02. 02. 2019. CS1-одржување: ref=harv (link)
• Благојевиќ, Милош (2011). Српска државност у средњем веку. Белград: Српска књижевна задруга.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Благојевиќ, Милош; Медаковиќ, Дејан (2000). Историја српске државности. 1. Нови Сад: Огранак САНУ.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Божиќ, Иван (1950). „О положају Зете у држави Немањиќа“. Историски гласник. 3 (1–2): 97–122.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Божиќ, Иван (1979). Немирно Поморје XV века. Белград: Српска књижевна задруга.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Бубало, Ђорђе (2011). „Титуле Вукана Немањиќа и традиција Дукљанског краљевства“. Ђурђеви ступови и Будимљанска епархија: Зборник радова. Беране: Епископија будимљанско-никшиќка. стр. 79–93.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Веселиновиќ, Андрија (1995). Држава српских деспота (1.. изд.). Белград: Војска.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Веселиновиќ, Андрија; Љушиќ, Радош (2002). Родослови српских династија. Нови Сад: Платонеум.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Веселиновиќ, Андрија; Љушиќ, Радош (2008). Српске династије (2.. изд.). Белград: Службени гласник.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Vlasto, Alexis P. (1970). The Entry of the Slavs into Christendom: An Introduction to the Medieval History of the Slavs. Cambridge: Cambridge University Press.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Диниќ, Михаило (1932). О Николи Алтомановиќу. Белград: Српска краљевска академија.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Живковиќ, Тибор (2000). Словени и Ромеји: Славизација на простору Србије од VII до XI века (PDF). Белград: Историски институт САНУ.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Живковиќ, Тибор (2002). Јужни Словени под византијском влашќу (600—1025). Белград: Историски институт САНУ, Службени гласник.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Живковиќ, Тибор (2006). Портрети српских владара (IX-XII век). Белград: Завод за учебници и наставни средства.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Живковиќ, Тибор (2009). Gesta Regum Sclavorum. 2. Белград-Никшиќ: Историски институт, Манастир Острог.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Živković, Tibor (2012). De conversione Croatorum et Serborum: A Lost Source. Belgrade: The Institute of History.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Живковиќ, Тибор (2013). De conversione Croatorum et Serborum: Изгубљени извор Константина Порфирогенита. Белград: Завод за уџбенике.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Историја српског народа, I. Белград. 1994.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Јанковиќ, Марија (1985). Епископије и митрополије Српске цркве у средњем веку (Bishoprics and Metropolitanates of Serbian Church in Middle Ages). Белград: Историски институт САНУ.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Калиќ, Јованка (1967). Белград у средњем веку. Белград: Српска књижевна задруга.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Калиќ, Јованка (1970). „Рашки велики жупан Урош II“. Зборник радова Византолошког института. 12: 21–39.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Калиќ, Јованка (1986). „Кнегиња Марија“. Зограф: Часопис за средњовековну уметност. 17: 21–35.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Калиќ, Јованка (1997). „Жупан Белош“. Зборник радова Византолошког института. 36: 63–81.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Калиќ, Јованка (1998). „Европа и Срби у XII веку“. Глас САНУ. 384 (10): 95–108.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Калиќ, Јованка (2001). Срби у позном средњем веку (2.. изд.). Белград: Историски институт.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Калиќ, Јованка (2006). Европа и Срби: Средњи век. Белград: Службени лист СРЈ.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Ковачевиќ, Јован (1955). „Традиција о Дукљанском краљевству код Немањиќа“. Историски часопис. 5: 291–294.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Коматина, Предраг (2009). „Моравски епископ Агатон на Фотијевом сабору 879/880. г.“. Српска теологија данас. 1: 359–368.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Komatina, Predrag (2010). „The Slavs of the mid-Danube basin and the Bulgarian expansion in the first half of the 9th century“. Зборник радова Византолошког института. 47: 55–82.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Коматина, Предраг (2011). „Византијска титула Константина Бодина“. Зборник радова Византолошког института. 48: 61–76.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Коматина, Предраг (2012). „Србија и Дукља у делу Јована Скилице“. Зборник радова Византолошког института. 49: 159–186.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Коматина, Предраг (2014). „Идентитет Дукљана према De administrando imperio“. Зборник радова Византолошког института. 51: 33–46.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Коматина, Предраг (2014). Црквена политика Византије од краја иконоборства до смрти цара Василија I. Белград: Византолошки институт САНУ.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Коматина, Предраг (2015). „О српско-бугарској граници у IX и X веку“. Зборник радова Византолошког института. 52: 31–42.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Коматина, Ивана; Коматина, Предраг (2018). „Византијски и угарски Срем од X до XIII века“. Зборник радова Византолошког института. 55: 141–164.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Крстиќ, Александар (2012). „Краљ Жигмунд у Борчи, или када је и како Белград предат Угрима 1427. године?“ (PDF). Историски часопис. 61: 115–127. Архивирано од изворникот (PDF) на 24. 03. 2018. Посетено на 20. 07. 2018. CS1-одржување: ref=harv (link)
• Логос, Александар А. (2017). Историја Срба I (PDF). Белград. ISBN 978-86-85117-37-4.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Михаљчиќ, Раде (1975). Крај Српског царства. Белград: Српска књижевна задруга.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Михаљчиќ, Раде (1996). Историја за шести разред основне школе. Белград.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Мишиќ, Синиша (2002). Југоисточна Србија средњег века. Врање-Пожаревац: Међуопштински архив, Удружење историчара Браничева и Тимочке крајине.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Мишиќ, Синиша (2007). Коришќење унутрашњих вода у српским земљама средњег века. Белград: Утопија.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Мишиќ, Синиша, уред. (2010). Лексикон градова и тргова средњовековних српских земаља: Према писаним изворима. Белград: Завод за уџбенике.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Мишиќ, Синиша (2012). Студије о средњовековном Полимљу. Ниш: Филозофски факултет.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Мишиќ, Синиша (2014). Историјска географија српских земаља од 6. до половине 16. века. Белград: Магелан Прес.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Мргиќ, Јелена (2008). Северна Босна: 13-16. век. Белград: Историски институт.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Nicol, Donald M. (1993). The Last Centuries of Byzantium, 1261-1453 (2.. изд.). Cambridge University Press.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Новаковиќ, Реља (1958). „Кад се родио и кад је почео да влада Стеван Немања?“. Историски гласник. 11 (3–4): 165–192.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Острогорски, Ѓорѓи (1965). Серска област после Душанове смрти. Белград: Научно дело.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Острогорски, Ѓорѓи (1969). Историја Византије. Белград: Просвета.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Острогорски, Ѓорѓи (1970). Византија и Словени. Белград: Просвета.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Поповиќ, Марко; Бјелиќ, Игор (2018). Crkva Svetog Nikole : katedrala grada Novog Brda. Белград.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Руварац, Иларион (1934). Зборник Илариона Руварца: одабрани историски радови. 1, Политичка историја, историја књижевности, историска географија и критика. Сремслки Карловци.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Слијепчевиќ, Ђоко М. (1962). Историја Српске православне цркве. 1. Минхен: Искра.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Sedlar, Jean W. (1994). East Central Europe in the Middle Ages, 1000-1500. Seattle: University of Washington Press.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Soulis, George Christos (1984). The Serbs and Byzantium during the reign of Tsar Stephen Dušan (1331—1355) and his successors. Washington: Dumbarton Oaks Library and Collection.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Станковиќ, Влада (2012). „Стефан Немањиќ и његов брат Сава у списима Димитрија Хоматина“. Византијски свет на Балкану (PDF). 1. Белград: Византолошки институ САНУ. стр. 111–118. Архивирано од изворникот (PDF) на 2021-03-12. Посетено на 2021-04-04.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Станојевиќ, Станоје (1908). Историја српског народа. Белград.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Schofield, John; Vince, Alan (2003). Medieval Towns: The Archaeology of British Towns in Their European Setting. Continuum International Publishing Group.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Ќирковиќ, Сима М. (1959). Средњовековна српска држава : изабрани извори. Загреб.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Ќирковиќ, Сима (1964а). Историја средњовековне босанске државе. Белград: Српска књижевна задруга.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Ќирковиќ, Сима (1964б). „Сугуби венац: Прилог историји краљевства у Босни“. Зборник Филозофског факултета у Белграду. 8 (1): 343–370.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Ќирковиќ, Сима (1964в). Херцег Стефан Вукчиќ-Косача и његово доба. Белград: Научно дело.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Ќирковиќ, Сима (1995). Срби у средњем веку. Белград: Идеа.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Ќирковиќ, Сима (2004). Срби међу европским народима. Белград: Equilibrium.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Ќирковиќ, Сима; Михаљчиќ, Раде, уред. (1999). Лексикон српског средњег века (The Lexicon of Serbian Middle Ages). Белград: Knowledge.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Ќоровиќ, Владимир. Историја српског народа.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Узелац, Александар (2015). Под сенком пса : Татари и јужнословенске земље у другој половини XIII века. Белград.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Fine, John Van Antwerp Jr. (1991) [1983]. The Early Medieval Balkans: A Critical Survey from the Sixth to the Late Twelfth Century. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Fine, John Van Antwerp Jr. (1994) [1987]. The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press.CS1-одржување: ref=harv (link)
• Curta, Florin (2006). Southeastern Europe in the Middle Ages, 500–1250. Cambridge: Cambridge University Press.CS1-одржување: ref=harv (link)

Надворешни врски

• Cawley, Charles, Medieval Lands Project - Serbia, Foundation for Medieval Genealogy