Ѕвезда

Од Википедија — слободната енциклопедија
Слика на Сонцето, ѕвезда од главната низа од типот G, најблиску до Земјата

Ѕвезда — масивно небесно тело од јонизиран гас (главно водород) во надворешната вселена, што произведува или произведувало енергија преку јадрено соединување. Најпозната и најблиска ѕвезда до Земјата е Сонцето. За разлика од планетите, една ѕвезда поради интензивната топлина зрачи светлина. Научно, ѕвездите се дефинираат како самогравитирачки сфери од плазма, што создаваат нивна сопствена енергија преку процесот на јадрено соединување. Науката што се занимава со проучување на ѕвездите се нарекува ѕвездена астрономија[1].

Ѕвездите можат да се видат на небото како точки што треперат, заради ефектот на Земјината атмосфера и нивното растојание од нас (коешто обично се мери во светлосни години). Сонцето е исклучок - тоа е единствената ѕвезда доволно блиску до Земјата за да биде видлива како небесно тело составено од различни сфери. Најблиската ѕвезда до Сонцето, Проксима Кентаур, се наоѓа на приближно четири светлосни години од Сончевиот Систем, односно 250 000 пати подалеку од Сонцето.

Една типична ѕвезда наликува на Сонцето. Нејзината маса е околу 1030 килограми, и нејзиниот пречник е неколку милиони километри. Моќта на зрачењето на една ѕвезда како Сонцето е околу 1026 вати.

Формирањето на ѕвездите е проследено со собирање и со загревање на облак од гас поради дејствувањето на гравитацијата. Доколку загревањето е доволно, тоа може да започне јадрени реакции во срцето на облакот. Енергијата ослободена со овие реакции е доволна за да се спречи собирањето. Тоа значи дека стабилноста на ѕвездата зависи од две меѓусебно спротивставени сили:

  • термонукларните реакции кои ослободуваат огромна енергија доведуваат до фантастичен притисок во јадрото на ѕвездата и така настојуваат да го распрснат материјалот на ѕвездата во околниот простор;
  • силата на гравитација, која се спротивставува на тоа, настојува да ја одржи масата на ѕвездата на едно место.

Ако преовладее силата на гравитацијата, материјалот на ѕвездата се собира, па се создаваат ѕвезди во кои материјата е збиена до многу големи густини (неутронска ѕвезди, бели џуџиња), а ако масата на ѕвездата е поголема до определена критична граница која се нарекува Чандрасекарова граница, доаѓа до бесконечно собирање во физичка сингуларност од која веќе не може да побегне ниту светлината, односно настанува црна дупка. Ако преовладее првата тенденција, ѕвездата може да експлодира во силна експлозија и така настанува нова или супернова.

Херцшпрунг-Раселовиот дијаграм ја покажува врската меѓу сјајот на ѕвездата (апсолутната ѕвездена големина) и температурата (спектралната класа).

Просечната галаксија содржи околу 100 милијарди ѕвезди. Бројот на ѕвезди во универзумот е проценет помеѓу 1022 и 1023, што е приближно еднакво на бројот на молекули во кубен сантиметар воздух.

Набљудување на ѕвездите[уреди | уреди извор]

Карта на која е претставена формата на соѕвездието Лав

Историски гледано, ѕвездите биле многу важни за цивилизациите кои живееле во стариот век. Тие биле дел од религиозните обреди и биле користени за навигација во просторот. Многу антички астрономи верувале дека ѕвездите се прицврстени на небесната сфера и дека не се движат. По договор, астрономите ги групирале ѕвездите во соѕвездија кои ги користеле за да ги следат движењата на тогаш познатите планети и Сонцето.[2] Движењето на Сонцето наспроти позадината од ѕвезди (и хоризонтот) е употребено за да се состави календар, кој се користел за регулирање на земјоделството.[3] Движењето на Сонцето спроти ѕвезденета сфера која што била во позадина, било искористено за создавање на календари кои тогаш се користеле за одржување на редоследот во земјоделието. грегоријанскиот календар којшто денес се користи насекаде во светот е сончев календар којшто е направен врз основа на аголот на ротација на Земјината оска во однос на најблиската ѕвезда - Сонцето.

Најстарата прецизно напишана табела на ѕвезди се појавува во Стар Египет во 1534 г. п.н.е.[4] Старогрчкиот астроном Аристел го создал првиот ѕвезден каталог во 300 г.п.н.е. со помош на Тимохарис од Александија.[5] Птоломеевиот каталог на ѕвезди се засновал на понови записи од II в.п.н.е. кои потекнувале од Хипарх.[6] Тој е познат по откривањето на првата супернова.[7] Исламските астрономи на многу ѕвезди им дале арапски имиња кои се користат и денес, а измислиле и безбројни астрономски инструменти со кои ја одредувале местоположбата на ѕвездите. Во XI в. Ел-Бируни го опишал Млечниот Пат како множество од делови кои имаат својства на замаглени ѕвезди, а исто така ги опишал и местоположбите на повеќе ѕвезди за време на затемнувањето на Месечината во 1019 г.[8]

Без оглед на очигледната непроменливост на небото, кинеските астрономи биле свесни дека може да се појават нови ѕвезди.[9] Младите европски астрономи како Тихо Брахе пронашле нови ѕвезди на небото, сугерирајќи дека не се непроменливи. Во 1584, Џордано Бруно сугерирал дека ѕвездите се всушност други сонца и можеби имаат други планети, слични на Земјата во орбитата околу нив,[10] идеја која била порано сугерирана од старите грчки филозофи, како Демокрит и Епикур.[11] До следниот век идејата за оддалечената ѕвезда Сунс го постигнува консензусот меѓу астрономите. За да се објасни зошто ѕвездите немаат гравитација во Сончевиот Систем, Исак Њутн сугерирал дека ѕвездите се еднакво распоредени во секоја насока. За оваа идеја се заинтересирал Ричард Бентли.[12]

Италијанскиот астроном Џеминиано Монтанари со набљудување ги забележал варијациите во сјајот на ѕвезадата Алгол во 1667 г. Едмонд Халеј ги обајвил првите мерења на правилните движења на пар од блиски ѕвезди, покажувајќи дека ја промениле својата позиција од времето на старите грчки астрономи Птоломеј и Хипарх. Првите директни мерења на растојанието до некоја ѕвезда (61 Cygni за 11,4 светлосни години) биле направени во 1838 г. од страна на Фридрих Безел, кој ја употребил ја техниката паралакса. Паралаксните мерења покажале огромна оддалеченост на ѕвездите на небото.[10]

Вилијам Хершел бил првиот астроном кој сакал да го прикаже распоредот на ѕвездите на небото. Во текот на 1780-тите, тој направил серии од мерења во 600 правци и линерано ги подредил според нивната светлосна величина. Со ова заклучил дека бројот на ѕвезди постепено се зголемува во една страна на небото кон центарот на Млечниот Пат. Неговиот син Џон Хершел го повторил неговото истажување во јужната полутопка и открил совпаѓачко покачување во истиот правец.[13] Како додаток на неговите други постигнувања, Вилијам Хершел е запомнет и по неговото откритие дека некои ѕвезди и ѕвездени групи правеле отстапки според нивната светлосна величина.

Први што започнале да ја проучуваат ѕвездената спектроскопија биле Јозеф фон Фраунхофер и Анџело Секи. Со споредување на спектарот на ѕвездите како на пример Сириус со Сонцето, тие пронашле разлики во должината и бројот на нивните апсорбирачки линии-темни дамки кај ѕвездите. Во 1865, Анџело Секи почнал да ги класифицира ѕвездите во групи според нивниот спектар. Како и да е најновата шема за ѕвездена групација била развиена од Ени Џамп Канон во 1900-тите.[14]

Именување на ѕвездите[уреди | уреди извор]

Концептот за соѕвездија бил познат уште во Вавилон. Античките астрономи сметале дека ѕвездите на небото се поставени така што формираат некои природни облици или ликови од митовите. Дванаесет од овие форми кои кружно се поврзани во ист појас станале основа за денешната астролгија. На повеќе од овие ѕвезди им биле давани имиња и тоа најчесто со потекло од арапскиот и латинскиот јазик.

Исто така и некои соѕвездија, а и Сонцето како ѕвезда имаат свои митови.[15] Луѓето сметале дека тие претставуваат души на нивните мртви богови. На пример ѕвездата Алгол се смета дека го претставува окото на Горгона Медуза.

За Старите Грци некои ѕвезди познати како планети, претставувале важни божества, како: Меркур, Венера, Марс, Јупитер и Сатурн[15] (Уран и Нептун сѐ уште не биле познати за тогашните антички астрономи).

Околу 1600. вакви имиња на соѕвездија почнале почесто да се даваат и се оформувале според местоположбата на небото. Германскиот астроном Јохан Баер создал голем број на ѕвездени карти на кои додал грчки букви со што ги именувал ѕвездите во соѕвездијата. Подоцна бил воведен системот со нумерирање и е додаден во ѕвездениот каталог на Џон Фламстед, насловен „Historia coelestis Britannica“ (изданието од 1712.), па со текот на времето овој систем на нумерирања бил наречен Фламстедов систем.[16][17]

Единственото тело коешто може да ги именува ѕвездите и другите небесни тела е Меѓународниот астрономски сојуз.[18] Голем број на приватни компании се осмелиле да даваат имиња на ѕвезди, но тие не биле прифатени или воопшто не се користат (на пример Меѓународниот регистар на ѕвезди). Денес треба да се помине низ посебна процедура за да се именува некоја ѕвезда или небесно тело.[19]

Настанок и развој[уреди | уреди извор]

Ѕвездите се формираат во проширени области на голема густина во меѓуѕвездениот простор, иако таа густина е пониска од густината на една обична вакуумска комора. Овие области се наречени молекуларни облаци и содржат најмногу водород, од 23-28% хелиум и неколку проценти потешки елементи. Еден таков пример за област каде се формира ѕвезда е Орионовата маглина[20]. Кога ѕвездите ќе се оформат, молекуларните облаци исчезнуваат. Тие исто така го јонизираат водородот создаваќи H II региони.

Формирање на протоѕвезди[уреди | уреди извор]

Формирањето на ѕвездата започнува со гравитациска нестабилност во ватрешността на молекуларниот облак, најчесто проследено со масивни бранови од суперновата (огромна ѕвездена експлозија). Кога една област ќе достигне одредена густина, односно ќе го задоволи критериумот за Џинсоновата нестабилност започнува да се срушува во своето сопствено јадро под дејство на гравитациската сила.[21]

Кога облакот ќе колабира самостојни конгломерати од густа прашина и гас формираат нешто што е познато како глобула (темен облак од прашина). Овие облаци содржат материјал колку 50 Сонца. Кога глобулата ќе колабира и густината ќе се зголеми гравитациската енергија е претворена во топлотна, така што температурата во облакот се зголемува. Кога протоѕвездениот облак ќе ја достигне приближно состојбата на хидростатичка рамнотежа, протоѕвездата го формира своето јадро.[22]

Овие млади протоѕвезди најчесто се опкружени со протопланетарни дискови. Периодот за гравитациска контракција трае од 10-15 милиони години. Младите ѕвезди кои имаат маса помалку од две Сонца се наречени Т Tauri ѕвезди, а додека оние со поголема маса се наречени Хербих А/Б-ѕвезди. Овие новродени ѕвезди околу своето јадро привлекуваат гасови и создаваат мали маглини познати како Хербих-Харови објекти.[23]

Живот[уреди | уреди извор]

Херцшпрунг-Раселовиот дијаграм

Ѕвездите трошат околу 90% од нивниот живот во јадрено соединување за производство на хелиум со реакции на висока температура и притисок кои се одвиваат околу нивното јадро. Таквите ѕвезди се вели дека се во раниот дел од животот и се наречени ѕвезди-џуџиња. Откако ѕвездата ќе се оформи, количеството на хелиум во текот на нејзиниот живот постојано расте. Како последица на тоа, за да го задржи процесот на јадрено соединување во јадрото ѕвездата полека ја зголемува нејзината температура и волумен.[24] Сонцето на пример, има зголемен волумен околу 40% од неговиот настанок-пред 4,6 милијарди години.

Секоја ѕвезда произведува ѕвезден ветер од честички што предизвикува постојано испуштање на гасови во вселената. За повеќето ѕвезди губитокот на гасови многу малку влијае на нивната маса. Сонцето секоја година губи од 10−7 до 10−5 солаарни единици на маса секоја година или околу 0,01% од масата во целиот живот.[25] Како и да е некои масивни ѕвезди губат големо количество маса во овој процес што негативно се одразува на нивниот развој.

Колку една ѕвезда ќе живее зависи од количеството на водород кое го користи за јадрено соединување со која создава хелиум. Со други зборови, зависи од нејзината големина и волумен. За сонцето, пресметано е дека ќе живее околу 1010 години. Поголемите ѕвезди го трошат водородот многу брзо и кратко живеат. Малите ѕвезди (наречени црвени џуџиња) го трошат нивното гориво многу бавно и живеат 10 до 100 милијарди години. На крајот, тие стануваат посјајни и посјајни. Се смета дека животниот век на овие ѕвезди е ист со на староста на универзумот (13.7 милијарди години).

Освен нивната маса, делот на елементи потешки од хелиум може да одигра значајна улога во развојот на ѕвездите. Во астрономијата, сите елементи потешки од хелиум се разгледуваат како метали, а хемиската концентрација на овие елементи се нарекува металност на елементите. Металноста може да влијае на времето за кое ѕвездата го троши своето гориво, да го контролира формирањето на магнетни полиња[26] и да ја менува силата на ѕвездениот ветер.[27]

Процес на јадрено соединување[уреди | уреди извор]

Различни јадрени реакции се случуваат во јадрото на ѕвездите во зависност од нивната маса и состав и се дел од процесот на оформување на ѕвезденото јадро. Вкупната маса на атомите кои се добиле во јадрената реакција е секогаш помала од атомите кои стапуваат во јадрена реакција. Според равенката Е=mc2, губитокот на маса се објаснува како електромагнетна енергија.

Јадреното соединување на водородот зависи од температурата во јадрото и нејзината промена влијае на јадрената реакција. Како резултат на температурата во јадрото која варира од 4 милиони К за малите ѕвезди, до 40 милиони К за масивните.[28] Во Сонцето, кое има јадро со температура до 10 милиони К, водородот со соединување се претвора во хелиум преку следната реакција:

41H → 22H + 2e+ + 2νe (4.0 MeV + 1.0 MeV)

21H + 22H → 23He + 2γ (5.5 MeV)

23He → 4He + 21H (12.9 MeV)

Масивни ѕвезди[уреди | уреди извор]

Слоевите кај една развиена ѕвезда

Во процесот на согорување на хелиум, ѕвездите со голема маса (повеќе од 9 Сонца) значително го зголемуваат својот волумен претворајќи се во црвени суперџинови[29]. Кога нивното гориво ќе се истроши до одредена граница, во јадрото почнуваат да се создаваат елементи потешки од хелиум.

Јадрото на ѕвездата се контрахира, за да може преку јадрено цепење да создаде јаглерод. Овој процес на јадрено соединување продолжува, така што се создаваат елементите: неон, кислород и силициум (елементи за кои е потребна поголема енергија и температура во јадрото за нивно создавање). При крајот на животот на една ѕвезда може да се случи, таа да создаде повеќе слоеви во кои преку јадрено соединување ќе се создаваат различни елементи, односно одејќи однадвор навнатре во слоевите ќе се создаваат елементи според редоследот на енергија потребна за нивно производство. Така на пример, во првиот слој ќе се создава водород, потоа хелиум итн.[30]

Создавањето на елементи заршува со добивањето на железо, бидејќи тоа е најцврст и најстабилен елемент и за негово создавање е потребна најголема енергија. Железото е последниот производ на јадреното соединување на една ѕвезда. Ако таа почне да произведува нешто што треба да биде постабилно од железото, тогаш тоа не се случува со јадерна реакција каде се ослободува енергија, туку со обратен процес каде ѕвездата ќе почне да прима енергија. Во релативно старите, масивни ѕвезди, големо јадро од инертно железо започнува да се насобира во центарот на ѕвездата. Потешките елементи кај овие ѕвезди се искачуваат на површината, формирајќи објекти, познати како Волф-Раетови ѕвезди, кои испуштаат густа ѕвездена прашина што се шири низ вселената.

Распаѓање на ѕвездите[уреди | уреди извор]

Експлозија на супернова

Ѕвезда која е со просечна големина и веќе се развила, ги распространува надворешните слоеви како планетарна маглина. Тоа што ќе остане во надворешната атмосфера е помалку од 1,4 сончеви маси, се стеснува во релативно ситен објект (со големина колку Земјата) и не е доволно масивен за понатамошна компресија, односно познат е како бело џуџе.[31] Јадрото на ѕвездата не е повеќе составено од плазма иако ѕвездите, генерално се дефинираат како објекти составени од плазма. Белите џуџиња веројатно со тек на долг временски период ќе се претворат во црни џуџиња.

Кај големите ѕвезди, јадреното соединување продолжува сè додека железното јадро не се зголеми (повеќе од 1,4 сончеви маси) толку многу, така што не ќе може да ја издржи својата сопствена маса. Јадрото одеднаш ќе колабира и неговите електрони ќе се претворат во протони, формираќи неутрони кои се распрскуваат. Силниот бран кој се формира од овој ненадеен колапс, предизвикува остатокот од ѕвездата да експлодира како супернова. Суперновите се толку светли така што можат да ја засенат галаксијата во која се наоѓаат. Во Млечниот Пат, суперновите се набљудувани како нови ѕвезди.[32]

Создавање на црна дупка

Најголемиот дел од материјата од ѕвездата е разнесен од експлозијата на супернова (формирајќи маглина каква што е Орионовата[32]) и тоа што останува ќе биде неутронска ѕвезда или во случај ѕвездата да е поголема (повеќе од 4 сончеви маси) ќе се претвори во црна дупка.[33] Во неутронската ѕвезда, материјата е во состојба позната како неутронски изродена материја, која најмногу се содржи во јадрото. Кај црната дупка материјата е во состојба која сѐ уште не е позната.

Разнесените материјали од експлозијата кои вклучуваат тешки метали, потоа се вклучени во циклусот на формирање на нови ѕвезди. Овие тешки елементи го овозможуваат создавањето на карпестите планети. Изливот од суперновата и ѕвездениот ветер имаат многу значајна улога во оформувањето на меѓуѕвездениот елемент[32]

Одлики на ѕвездите[уреди | уреди извор]

Сјај и големина[уреди | уреди извор]

Сјајот преку кој може да се набљудуваат ѕвездите зависи од ниваната големина, од нивниот сјај и оддалеченоста од нас. Така, една многу голема и сјајна ѕвезда која се наоѓа многу далеку, нам ни изгледа послаба, помалку сјајна од некоја друга помала ѕвезда која се наоѓа поблиску до нас. Затоа секоја ѕвезда има своја привидна големина (сјајот со кој ние ја гледаме) и една апсолутна големина(големината што навистина ја има).

Боја на ѕвездите[уреди | уреди извор]

Сите ѕвезди не се со иста боја. Порано биле поделени во четири бои: црвена, портокалова, жолта и бела. Секоја од овие бои соодвествува на температурата што ја има ѕвездата. За најтопли се сметале белите, а за најстудени црвените ѕвезди. Ова е слично на тоа што се случува на железото кога ќе се стави на оган. Тоа прво станува црвено и како што се зголемува температурата станува бело-сино. Современите астрономи според температурата разликуваат 7 главни видови ѕвезди[34].

Видови ѕвезди според бојата[уреди | уреди извор]

Вид Боја Температура (0C)
0 сино-виолетова 28.000-50.000
В синобела 10.000-28.000
А бела 7.500-10.000
F бело-жолта 6.000-7.500
G жолта 5.000-6.000
К портокалова 3.500-5.000
М црвена 2.500-3.500

Дваесет најсветли ѕвезди видливи од Земјата[уреди | уреди извор]

Научно име Име по коешто е позната Оддалеченост(светлосни години)
Alpha Canis Majoris Сириус 9
Alpha Carinae Канопус 98
Alpha Centauri Ригли Кент 4
Alpha Boötis Арктур 36
Alpha Lyrae Вега 26
Alpha Aurigae Капела 42
Beta Orionis Ригел 91
Alpha Canis Minoris Прокион 1
Alpha Eridani Архенар 85
Alpha Orionis Бетелгез 510
Beta Centauri Хадар 460
Alpha Aquilae Алтаир 17
Alpha Tauri Алдебаран 65
Alpha Crucis Акрукс 360
Alpha Scorpii Антарес 330
Alpha Virginis Спица 260
Beta Geminorum Полукс 36
Alpha Piscis Austrini Фомалхаут 22
Alpha Cygni Денеб 1,830
Beta Crucis Мимоза 420
Alpha Leonis Регул 85

Ѕвездите во уметноста и во популарната култура[уреди | уреди извор]

Ѕвездите често се јавуваат како инспирација и тема во уметноста и во популарната култура.

Ѕвездата како тема во книжевноста[уреди | уреди извор]

Ѕвездата како тема во популарната музика[уреди | уреди извор]

  • „Ѕвезда спуштена“ - песна на македонската етно-група Баклава од 2008 година.[60]
  • „Зацрвенети ѕвезди“ (англиски: Flushing Stars) — песна на американската рок-група Бафало Том (Buffalo Tom) од 1989 година.[61]
  • „1000 ѕвезди“ (англиски: 1000 stars) - песна на британската рок-група Биг кантри (Big Country) од 1983 година.[62]
  • Голема ѕвезда (англиски: Big Star) - американска поп-група.[63]
  • „Паѓаат ѕвезди“ (српскохрватски: Padaju zvijezde) - песна на југословенската рок-група Бјело Дугме (Bijelo Dugme) од 1984 година.[64]
  • „Најубавата ѕвезда“ (англиски: The prettiest star) - песна на англискиот поп-рок музичар Дејвид Боуви од 1973 година.[65]
  • „Црна ѕвезда“ (англиски: Blackstar) - песна од истоимениот албум на Дејвид Боуви (David Bowie) од 2016 година.[66]
  • „Ѕвезди“ (англиски: Stars) - песна на американската пејачка Лиса Германо (Lisa Germano).[67]
  • „Посегни по ѕвездите“ (германски: Greif Nach Den Sternen) — песна на германското електронско дуо ДАФ од 1981 година.[68]
  • „Ѕвездите се ѕвезди“ (англиски: Stars Are Stars) — песна на британската рок-група Echo And The Bunnymen од 1980 година.[69]
  • „Малата ѕвезда од Витлеем“ (англиски: Little star of Bethlehem) - песна на германската рок-група Кен (Can) од 1968 година.[70]
  • „Моите ѕвезди“ (англиски: My Stars) - песна на американскиот рок-музичар Алис Купер (Alice Cooper) од 1972 година.[71]
  • „Убавата ѕвезда од Витлеем“ (англиски: Beautiful star of Bethlehem) - песна на пејачката Пати Лавлес (Patty Loveless).[72]
  • „Сите сме направени од ѕвезди“ (англиски: We Are All Made of Stars) - песна на американскиот музичар Моби (Moby).[73]
  • „Ѕвездата 6 и 7 8 9“ (англиски: Star 6 & 7 8 9) — песна на британската техно-група The Orb од 1991 година.[74]
  • „Ѕвезда која паѓа“ (англиски: A Falling Star) — песна на американската рок-група Опал од 1987 година.[75]
  • „Меѓуѕвездено забрзување“ (англиски: Interstellar Overdrive) - песна на британската рок-група Пинк флојд од 1967 година.[76]
  • „Илјада ѕвезди се распрснуваат“ (англиски: A Thousand Stars Burst Open) — песна на британската рок-група Pale Saints од 1992 година.[77]
  • „Ѕвезда-скитничка“ (англиски: Wandering Star) - песна на британската поп-група Портисхед (Portishead) од 1994 година.[78]
  • „Ѕвездо ѕвездо“ (англиски: Star Star) - песна на британската рок-група Ролинг Стоунс од 1973 година.[79]
  • „Ѕвездена сила“ (англиски: Star Power) - песна на американската рок-група Соник Јут (Sonic Youth) од 1986 година.[80]
  • „Броење ѕвезди“ (англиски: Counting Stars) - песна на поп-рок групата Уан Рипаблик (One Republic).[81]

Наводи[уреди | уреди извор]

  1. „NASA worldbook“. Архивирано од изворникот на 2005-05-08. Посетено на 2009-07-19.
  2. Forbes, George (1909). History of Astronomy (Free e-book from Project Gutenberg). London: Watts & Co.
  3. Tøndering, Claus. „Other ancient calendars“. WebExhibits. Архивирано од изворникот на 2019-11-21. Посетено на 2006-12-10.
  4. von Spaeth, Ove (2000). „Dating the Oldest Egyptian Star Map“. Centaurus International Magazine of the History of Mathematics, Science and Technology. 42 (3): 159–179. Посетено на 2007-10-21.
  5. Murdin, P. (2000). https://web.archive.org/web/20130727103453/http://adsabs.harvard.edu/abs/2000eaa..bookE3440 На |archive-url= му недостасува наслов (help). Encyclopedia of Astronomy and Astrophysics. Aristillus (c. 200 BC). doi:10.1888/0333750888/3440. Архивирано од изворникот на 2013-07-27. Посетено на 2009-06-02.
  6. Grasshoff, Gerd (1990). The history of Ptolemy's star catalogue. Springer. стр. 1–5. ISBN 0387971815.
  7. Pinotsis, Antonios D. „Astronomy in Ancient Rhodes“. Section of Astrophysics, Astronomy and Mechanics, Department of Physics, University of Athens. Посетено на 2009-06-02.
  8. Zahoor, A. (1997). „Al-Biruni“. Hasanuddin University. Архивирано од изворникот на 2008-06-26. Посетено на 2007-10-21.
  9. Clark, D. H.; Stephenson, F. R. (1981-06-29). „The Historical Supernovae“. Supernovae: A survey of current research; Proceedings of the Advanced Study Institute. Cambridge, England: Dordrecht, D. Reidel Publishing Co. стр. 355–370. Посетено на 2006-09-24.CS1-одржување: повеќе имиња: список на автори (link)
  10. 10,0 10,1 Drake, Stephen A. (2006-08-17). „A Brief History of High-Energy (X-ray & Gamma-Ray) Astronomy“. NASA HEASARC. Посетено на 2006-08-24.
  11. „Exoplanets“. ESO. 2006-07-24. Посетено на 2006-10-11.[мртва врска]
  12. Hoskin, Michael (1998). „The Value of Archives in Writing the History of Astronomy“. Space Telescope Science Institute. Посетено на 2006-08-24.
  13. Proctor, Richard A. (1870). „Are any of the nebulæ star-systems?“. Nature. 1: 331–333. doi:10.1038/001331a0.
  14. MacDonnell, Joseph. „Angelo Secchi, S.J. (1818–1878) the Father of Astrophysics“. Fairfield University. Архивирано од изворникот на 2011-07-21. Посетено на 2006-10-02.
  15. 15,0 15,1 Coleman, Leslie S. „Myths, Legends and Lore“. Frosty Drew Observatory. Посетено на 2006-08-13.
  16. „Naming Astronomical Objects“. International Astronomical Union (IAU). Посетено на 2009-01-30.
  17. „Naming Stars“. Students for the Exploration and Development of Space (SEDS). Архивирано од изворникот на 2010-05-31. Посетено на 2009-01-30.
  18. „The Naming of Stars“. National Maritime Museum. Архивирано од изворникот на 2007-10-29. Посетено на 2006-08-13.
  19. Adams, Cecil (1998-04-01). „Can you pay $35 to get a star named after you?“. The Straight Dope. Посетено на 2006-08-13.
  20. bbc.uk
  21. Smith, Michael David (2004). The Origin of Stars. Imperial College Press. стр. 57–68. ISBN 1860945015.
  22. Seligman, Courtney. „Slow Contraction of Protostellar Cloud“. Self-published. Архивирано од изворникот на 2008-06-23. Посетено на 2006-09-05.
  23. Bally, J.; Morse, J.; Reipurth, B. (1996). „The Birth of Stars: Herbig-Haro Jets, Accretion and Proto-Planetary Disks“. Во Piero Benvenuti, F.D. Macchetto, and Ethan J. Schreier (уред.). Science with the Hubble Space Telescope - II. Proceedings of a workshop held in Paris, France, December 4–8, 1995. Space Telescope Science Institute. стр. 491. Посетено на 2006-07-14.CS1-одржување: повеќе имиња: список на автори (link)
  24. Mengel, J. G.; Demarque, P.; Sweigart, A. V.; Gross, P. G. (1979). „Stellar evolution from the zero-age main sequence“. Astrophysical Journal Supplement Series. 40: 733–791. doi:10.1086/190603+.CS1-одржување: повеќе имиња: список на автори (link)
  25. Wood, B. E.; Müller, H.-R.; Zank, G. P.; Linsky, J. L. (2002). „Measured Mass-Loss Rates of Solar-like Stars as a Function of Age and Activity“. The Astrophysical Journal. 574 (1): 412–425. doi:10.1086/340797+.CS1-одржување: повеќе имиња: список на автори (link)[мртва врска]
  26. Pizzolato, N.; Ventura, P.; D'Antona, F.; Maggio, A.; Micela, G.; Sciortino, S. (2001). „Subphotospheric convection and magnetic activity dependence on metallicity and age: Models and tests“. Astronomy & Astrophysics. 373: 597–607. doi:10.1051/0004-6361:20010626.CS1-одржување: повеќе имиња: список на автори (link)
  27. „Mass loss and Evolution“. UCL Astrophysics Group. 2004-06-18. Архивирано од изворникот на 2004-11-22. Посетено на 2006-08-26.
  28. „Main Sequence Stars“. The Astrophysics Spectator. 2005-02-16. Посетено на 2006-10-10.
  29. http://www.nasa.gov/worldbook/supernova_worldbook.html Архивирано на 10 август 2009 г. супернова
  30. „What is a star?“. Royal Greenwich Observatory. Архивирано од изворникот на 2007-09-30. Посетено на 2006-09-07.
  31. Liebert, J. (1980). „White dwarf stars“. Annual review of astronomy and astrophysics. 18 (2): 363–398. doi:10.1146/annurev.aa.18.090180.002051+.
  32. 32,0 32,1 32,2 „Introduction to Supernova Remnants“. Goddard Space Flight Center. 2006-04-06. Посетено на 2006-07-16.
  33. Fryer, C. L. (2003). „Black-hole formation from stellar collapse“. Classical and Quantum Gravity. 20: S73–S80. doi:10.1088/0264-9381/20/10/309+.
  34. „astronomija.com.mk“. Архивирано од изворникот на 2009-06-27. Посетено на 2009-07-19.
  35. Иво Андрић, Ex Ponto - Немири - Лирика. Београд: Просвета, 1977, стр. 150.
  36. Николина Андова, Влезот е од другата страна, Темплум, Скопје, 2013.
  37. Христина Аслимоска, Разделба со детството. Скопје: Детска радост, 2005, стр. 11.
  38. Јозо Т. Бошковски, Деца и цвеќиња и ѕвезди, Нов свет, Скопје, 1981, стр. 17.
  39. „Андре Бретон (био-библиографски летопис)“, во: Андре Бретон, Рајот не е наполно загубен. Скопје: Култура, 1989, стр. 103.
  40. Григор Витез, Песни. Мисла, Македонска книга, Култура, Наша книга и Детска радост, Скопје, 1990, стр. 59.
  41. Alphonse Daudet, Pisma iz mog mlina. Zagreb: Znanje, 1986, стр. 49-55.
  42. Јован Дучић, Сабрана дела II, Песме љубави и смрти. Београд: Народна просвета (без дата), стр. 42-43.
  43. Savremena poljska poezija. Beograd: Nolit, 1964, стр. 58.
  44. Блаже Конески, 'Везилка. Скопје: Арс Ламина - публикации, Арс Либрис, 2021, стр. 14.
  45. Антoлогија на бразилскиот расказ, Три, Скопје, 2012, стр. 278-279.
  46. „Белешка о писцу“, во: Милорад Павић, Кутија за писање. Београд: Народна библиотека Србије, 2012, стр. 121.
  47. Savremena poljska poezija. Beograd: Nolit, 1964, стр. 70.
  48. Šandor Petefi, Sloboda i ljubav. Beograd: Rad, 1969, стр. 31.
  49. Владислав Петковић-Дис, Песме. Београд: Рад, 1960, стр. 46-51.
  50. Vasko Popa, Pesme. Beograd: Bigz, 1978, стр. 161.
  51. 51,0 51,1 „Izabrana bibliografija Jaroslava Sajferta“ во: Jaroslav Sajfert, Stub kuge. Beograd: Mali vrt, 2014, стр. 93-94.
  52. Savremena poljska poezija. Beograd: Nolit, 1964, стр. 50-51.
  53. Стојан Тарапуза, Сон на тркала, Просветно дело, Редакција „Детска радост“, Скопје, 2015, стр. 97.
  54. Стојан Тарапуза, Сон на тркала, Просветно дело, Редакција „Детска радост“, Скопје, 2015, стр. 98.
  55. Стојан Тарапуза, Сон на тркала, Просветно дело, Редакција „Детска радост“, Скопје, 2015, стр. 99.
  56. Антологија руске лирике – X-XXI век. Књига II: Прва четвртина – средина XX века (авангарда и социјалистички реализам). Београд: Paidea, 2007, стр. 234.
  57. Zbignjev Herbert, Izabrane pesme. Beograd: Treći trg – Čigoja štampa, стр. 22.
  58. Zbignjev Herbert, Izabrane pesme. Beograd: Treći trg – Čigoja štampa, стр. 271.
  59. Vislava Šimborska, Izabrane pesme. Beograd: Treći trg, 2014, стр. 217-218.
  60. Baklava, Kalemar, SJF Records 124, 2008.
  61. DISCOGS, Buffalo Tom ‎– Buffalo Tom (пристапено на 9.7.2021)
  62. YouTube, Big Country - 1000 Stars (пристапено на 8.2.2017)
  63. All Music, Big Star (посетено на 7.2.2016)
  64. YouTube, Bijelo Dugme - Padaju Zvijezde (пристапено на 31.1.2019)
  65. DISCOGS, David Bowie ‎– Aladdin Sane (пристапено на 18.4.2020)
  66. YouTube, David Bowie- Blackstar (Full album) (пристапено на 29.5.2017)
  67. YouTube, Lisa Germano - Stars (пристапено на 24.12.2016)
  68. Dicogs, Deutsch Amerikanische Freundschaft – Gold Und Liebe (пристапено на 23.6.2022)
  69. Discogs, Echo And The Bunnymen* ‎– Crocodiles (пристапено на 21.3.2021)
  70. YouTube, Little Star of Bethlehem - CAN (пристапено на 12.11.2016)
  71. YouTube, Alice Cooper - My Stars by Paul Smith (пристапено на 19.2.2018)
  72. YouTube, Patty Loveless - Beautiful Star Of Bethlehem (пристапено на 12.11.2016)
  73. YouTube, Moby 'We Are All Made of Stars' - Official video (пристапено на 17.1.2020)
  74. The Orb – The Orb's Adventures Beyond The Ultraworld (пристапено на 31.5.2023)
  75. Opal (2) – Happy Nightmare Baby (пристапено на 8.7.2023)
  76. Discogs, Pink Floyd ‎– The Piper At The Gates Of Dawn (пристапено на 25.2.2021)
  77. DISCOGS, Pale Saints – In Ribbons (пристапено на 8.6.2023)
  78. Discogs, Portishead – Dummy (пристапено на 25.2.2021)
  79. YouTube, The Rolling Stones Star Star (пристапено на 7.3.2018)
  80. DISCOGS, Sonic Youth ‎– Evol (пристапено на 26.7.2019)
  81. YouTube, OneRepublic - Counting Stars (пристапено на 31.1.2019)

Литература[уреди | уреди извор]

Надворешни врски[уреди | уреди извор]

Ова е избрана статија. Стиснете тука за повеќе информации.
Статијата „Ѕвезда“ е избрана статија. Ве повикуваме и Вас да напишете и предложите избрана статија (останати избрани статии).