Рендгенски зраци
Рендгенски зраци (наречени и Х-зраци, икс-зраци) — облик на електромагнетно зрачење и се дел од електромагнетниот спектар со честоти од 3×1016 до 3×1019 Hz, односно со бранови должини од 0,1 до 10 нанометри (0,110−9 до 1×10−8 m) и енергија во опсег од 120 eV до 120 keV. Зраците се јонизирачки и поради големата енергија се користат во радиологијата (за медицински цели), како и во кристалографијата за одредување на структурата на кристалите.
Особености
[уреди | уреди извор]Рендгенските зраци спаѓаат во јонизирачкото зрачење, што значи дека тие зраци се електромагнетно активни и имаат полнеж (набој). Поради својата голема енергија зраците се многу продорни и при поголема доза можат да ги оштетат ткивата.
Историја
[уреди | уреди извор]Германскиот физичар Вилхелм Конрад Рентген се смета за пронаоѓач на Х-зраците, бидејќи тој е првиот кој систематски ги истражувал, иако не е и првиот кој ги набљудувал нивните ефекти. Тој им го дал името „Х-зраци“ [1], иако денес многу е раширен називот „рендгенски зраци“ (гер. Röntgenstrahlen).
Во 1895 година Рентген објавил дека во изменета Круксова цевка (Crookes tube) открил невидливи зраци што предизвикуваат флуоресценција, поминуваат низ материјалите и не можат да се отстранат во магнетно поле. Тој ги нарекол Х-зраци затоа што нивната природа тогаш била непозната, иако подоцна се покажало дека тие и претходно биле забележани при некои експерименти. На пример, Никола Тесла ги произвел со делување на електрично поле со висока честота.
Добивање
[уреди | уреди извор]Рендгенското зрачење настанува кога електрони со голема брзина удираат во метал, при што доаѓа до нивно нагло забавување и исфрлање од внатрешните електронски обвивки на атомите на металот. Со забавувањето се создава континуиран спектар на т.н. закочено зрачење (гер. bremsstrahlung), а со пополнување на местата од кои биле исфрлени електроните се добиваат спектрални линии.
Вообичаен начин за нивно добивање е во рендгенска цевка. Таа претставува вакуумска цевка на која од едната страна се наоѓа анода, а од другата катода покрај која има вжарувачко влакно. Во однос на анодата катодата е под висок напон. Кога низ вжарувачкото влакно ќе потече електрична струја тоа се вжарува, па катодата исфрла електрони кои се забрзуваат во електричното поле помеѓу катодата и анодата. Електроните удираат во анодата (што се врти за да има подобро ладење) која е изработена од материјали што се отпорни на висока температура, како што е молибден и волфрам. При тоа, 99% од енергијата на електроните се претвора во топлина, а само 1% се претвора во јонизирачко зрачење, односно Х-зраци[2] што под прав агол излегуваат низ мал отвор на рендгенската цевка.
| X-зраци добиени од напон под: |
минимална дебелина на оловната плоча |
|---|---|
| 75 kV | 1,0 mm |
| 100 kV | 1,5 mm |
| 125 kV | 2,0 mm |
| 150 kV | 2,5 mm |
| 175 kV | 3,0 mm |
| 200 kV | 4,0 mm |
| 225 kV | 5,0 mm |
| 300 kV | 9,0 mm |
| 400 kV | 15,0 mm |
| 500 kV | 22,0 mm |
| 600 kV | 34,0 mm |
| 900 kV | 51,0 mm |
Ризици и заштита
[уреди | уреди извор]Рендгенските зраци што се користат за дијагностички цели во медицината, првенствено кај т.н. КТ скенови (CAT или CT scanning - „компјутерска томографија“) при поголема доза го зголемуваат ризикот од развој на рак кај лицата кои се изложени подолг период.[3][4][5] X-зраците се класифицирани како канцерогени и од страна на Меѓународната агенција за истражување на ракот на Светската здравствена организација и од американската влада[6][7]. Се проценува дека 0,4% од сегашните заболувања од рак во САД се должат на компјутерската томографија (КТ скеновите) извршени во изминатиот период и дека ова може да се зголеми до 1,5-2% според стапката на употребата на КТ скеновите во 2007 година.[8]
Оловото најчесто се користи како штит од Х-зраците поради својата висока густина (11.340 кг/м3), моќта што ја има за нивно запирање, лесното инсталирање и релативно ниската цена.
Табелата ја прикажува препорачаната дебелина на оловни плочи во функција за заштита од енергијата на Х-зраците, според препораките од Вториот меѓународен конгрес за радиологија.[9]
Рендгенските зраци како тема во уметноста и во популарната култура
[уреди | уреди извор]Рендгенските зраци се јавуваат како тема во некои дела од уметноста и популарната култура, како:
- „Рендгенска снимка“ (српски: Rendgenski snimak) — песна на српската поетеса Десанка Максимовиќ од 1983 година.[10]
- „Видов рендгенски зрак на девојкиниот гас на поминување“ (англиски: I Saw An X-Ray Of A Girl Passing Gas) — песна на американската рок-група Батхоул сурферс (The Birtday Party) од 1988 година.[11]
- „Човекот со рендгенски очи“ (англиски: The Man with the X-Ray Eyes) — песна на британската рок-група Баухаус од 1981 година.[12]
Наводи
[уреди | уреди извор]- ↑ Novelline, Robert. Squire's Fundamentals of Radiology. Harvard University Press. 5th edition. 1997, ISBN 0674833392
- ↑ Whaites, Eric (2002). Essentials of Dental Radiography and Radiology. Elsevier Health Sciences. стр. 15–20. ISBN 044307027X. Укажано повеќе од еден
|author=и|last=(help)[мртва врска] - ↑ Hall EJ, Brenner DJ (2008). „Cancer risks from diagnostic radiology“. Br J Radiol. 81 (965): 362–78. doi:10.1259/bjr/01948454. PMID 18440940.
- ↑ Brenner DJ (2010). „Should we be concerned about the rapid increase in CT usage?“. Rev Environ Health. 25 (1): 63–8. doi:10.1515/REVEH.2010.25.1.63. PMID 20429161.
- ↑ De Santis M, Cesari E, Nobili E, Straface G, Cavaliere AF, Caruso A (2007). „Radiation effects on development“. Birth Defects Res. C Embryo Today. 81 (3): 177–82. doi:10.1002/bdrc.20099. PMID 17963274.CS1-одржување: повеќе имиња: список на автори (link)
- ↑ Roobottom CA, Mitchell G, Morgan-Hughes G (2010). „Radiation-reduction strategies in cardiac computed tomographic angiography“. Clin Radiol. 65 (11): 859–67. doi:10.1016/j.crad.2010.04.021. PMID 20933639.CS1-одржување: повеќе имиња: список на автори (link)
- ↑ „11th Report on Carcinogens“. Ntp.niehs.nih.gov. Посетено на 2010-11-08.
- ↑ Brenner DJ, Hall EJ (2007). „Computed tomography—an increasing source of radiation exposure“. N. Engl. J. Med. 357 (22): 2277–84. doi:10.1056/NEJMra072149. PMID 18046031.
- ↑ Alchemy Art Lead Products – Lead Shielding Sheet Lead For Shielding Applications
- ↑ Desanka Maksimović, Izabrane pesme (peto dopunjeno izdanje). Beograd: BIGZ, 1985, стр. 129.
- ↑ DISCOGS, Butthole Surfers – Hairway To Steven (пристапено на 25.6.2021)
- ↑ Bauhaus, Mask, Beggars Banquet BBL 29CD.
| ||||||||||||||||||||||
|