Прејди на содржината

Марс (планета)

Уреди врски
Од Википедија — слободната енциклопедија

Оваа страница се однесува на планетата Марс. За други значења видете Марс (појаснување).

Марс ♂
Марс гледан од „Викинг 1“ во 1981 г.
Ознаки
Орбитални особености[2]
Епоха J2000
Афел249,209,300 км
1.665 861 ае
Перихел206,669,000 км
1.381 497 ае
227,939,100 км
1.523 679 ае
Занесеност0.093 315
686.971 дена

1.8808 јул. години

668.5991 сола
779.96 дена
2.135 Julian years
24.077 км/с
Наклон1.850° до еклиптиката
5.65° до сончевиот екватор
1.67° до непроменливата рамнина[1]
49.562°
286.537°
Познати сателити2
Физички особености
Екваторски полупречник
3,396.2 ± 0.1 км[a][3]
0.533 Earths
Поларен полупречник
3,376.2 ± 0.1 км[a][3]
0.531 Earths
Сплеснатост0.005 89 ± 0.000 15
144,798,500 км2
0.284 Earths
Зафатнина1.6318×1011 км2
0.151 Earths
Маса6.4185×1023 kg
0.107 Earths
Средна густина
3.934 g/cm³
3.69 m/s²
0.376 g
5.027 км/с
1.025 957 day
24.622 96 h[4]
Екваторска вртежна брзина
868,22 км/ч
25.19°
Северенополна ректасцензија
21 ч 10 м 44 с
317.681 43°
Северенополна деклинација
52.886 50°
Албедо0.15[5][6]
Површинска темп. најм сред најг
келвин 186 K 227 K 268 K[4]
целзиусов степен −87 °C −46 °C −5 °C
+1.8 to −2.91[5]
3.5—25.1"[5]
Атмосфера
Површински притисок
0,6–1,0 кПа
Состав по зафатнина95,72% јаглерод диоксид

2,7% азот
1,6% аргон
0,2% кислород
0,07% јаглерод моноксид
0,03% водени испаренија
0,01% азот моноксид
2,5 ppm неон
300 ppb криптон
130 ppb формалдехид
80 ppb ксенон
30 ppb озон

10 ppb метан

Марс е четвртата планета од Сонцето со просечна оддалеченост од 227.940.000 км (1,52 ае). Нејзиниот пречникот изнесува 6.794 км (речиси двојно помал од тој на Земјата), со што, според големината, таа е седмата планета во Сончевиот Систем. Планетата веројатно го добила името заради својата црвена боја, така што понекогаш се нарекува и „Црвената планета“. Инаку, Марс е богот на војната во римската митологија.

Првото вселенско летало кое ја посетило планетата Марс е „Mariner 4“ во 1965 година, по што следеле уште неколку други, меѓу кои и Mars 2, првата сонда која слетала на Марс. Други поуспешни мисии на Марс се двете летала Viking од 1976, како и Mars Pathfinder од 1997 година.

Физички одлики

[уреди | уреди извор]
Марс во споредба со Земјата
Анимација (00:40) во која се прикажани главните одлики на Марс

Орбитата на Марс е значително елиптична. Тоа резултира со промена на температурата од 30 °C во афел и перихел. Ова има големо влијание на климата. Додека просечната температура е 218 К (-55°С), температурата на површината се движи од 140 К (-133°С) на половите во зима, до 300 К (27 °С) преку ден во текот на летото. Иако Марс е многу помал од Земјата, копнената површина му е приближно иста како на Земјата (заради водените површини на Земјата).

Освен Земјата, Марс е има најразнолик и најинтересен релјеф од сите планети од Земјин тип. Поинтересните области се:

  • Олимп (Olympus Mons): највисоката планина во Сончевиот Систем, 21 км над околната рамнина. Основата му е над 500 км во пречник, обиколена со гребен висок 6 км.
  • Тарсида (Tharsis): висорамнина долга 4000 км и висока 10 км.
  • Маринерски Долини (Valles Marineris): систем од клисури е долг 4000 км и длабок 2-7 км.
  • Елада (Hellas Planitia): кратер од удар на метеор во јужната полутопка длабок преку 6 км и 2000 км во пречник.

Поголемиот дел од површината на Марс е стара и исрешетана од удари на метеори, но исто така има и многу новосоздадени долини, планински масиви и рамнини. Јужната полутопка е воглавно составена стари планини изрешетани со кратери од метерои, налик на релјефот на Месечината. Но северната полутопка е сосема различна, содржи рамнини кои се создадени во блиското минато, пониски се и имаат многу посложена историја. Причината за ваквата разлика во релјефот на северната и јужната полутопка не е позната.
Во 2015 година било објавено дека конечно е решена мистеријата на синиот гигантски кратер на Марс, со површина на Калифорнија и Тексас заедно. Долго време, овој кратер ги збунувал научниците со својот необичен изглед, кој не е карактеристичен за останатите кратери што настанале од удар на метеори. Имено, за разлика од обичните кратери кои имаат рамни ѕидови, оовј кратер има тераси на своите ѕидови. Али Брамсон од Универзитетот на Аризона понудил објаснување според кое станува збор за огромна плоча мраз, дебела 40 метри.[7]

Најверојатно Марс има густо јадро 1.700 км во полупречник, течна карпеста обвивка, обвивка која е нешто погуста од Земјината и тенка кора. Податоците од Mars Global Surveyor укажуваат на тоа дека марсовата кора е околу 80 км дебела на јужната полутопка и 35 км северната. Релативно малата густина во споредба со другите планети од Земјин тип укажува дека кората веројатно содржи релативно големо количество сулфур во соединение со железо (железо и железен сулфид).

Како на Меркур и Месечината, на Марс денес најверојатно нема активни тектонски плочи. Без движења на плочите, вулкански активните точки под површината остануваат на исто место во однос на површината. Ова, заедно со слабата гравитација се причионата за огромните вулкани и висорамнината Тарсида. Денес нема докази за моменталната вулканска активност. Но сепак има нови испитувања од Mars Global Surveyor според кои Марс можеби имал тектонска активност во скоро минато, што споредбата со Земјата ја прави уште поинтересна.

Има многу јасени докази за ерозија на многу места на Марс вклучувајќи огромни канали создадени од поплави како и речни корита. Во еден момент од историјата со сигурност имало некаков течен флуид на површината. Водата е најверојатната течност, но постојат и други можности. Веројатно постоеле големи езера или можеби и океани. Доказ за тоа се и некои многу добри фотографии направени од Mars Global Surveyor. Но изгледа дека тоа траело многу кратко и многу одамна; староста на ерозионите канали е проценета на околу 4 милијарди години. (Valles Marineris не е кањон создаден од река. Формиран е со истегнување и испукнување на кората, процес поврзан со создавањето на Tharsis.)

Во својата рана историја, Марс бил многу сличен со Земјата. Како и Земјата, скоро целиот јаглерод диоксид од атмосферата бил претворен во јаглеродни (карбонатни) карпи. Но немајќи ги тектонските движења на плочите, Марс не е во состојба да го обнови првобитното количество јаглерод диоксид со што не може да создаде значителен ефект на стаклена градина. Затоа површината на Марс е многу поладна од на Земјата дури и кога би биле на иста оддалеченост од Сонцето.

Марс има многу тенка атмосфера составена воглавно од јаглерод диоксид (95,3%), азот (2,7%), аргон (1,6%) и траги од кислород (0,15%) и вода (0,03%). Просечниот атмосферски притисок е само околу 7 милибари (помалку од 1% од земјниниот), но значително се менува со висината, од 9 милибари во најдлабоките басени до 1 милибар на врвот на Олимп. Но сепак доволно е густа може да се создадат многу јаки ветрови и огромни песочни бури што понекогаш и ја прекриваат целата планета со месеци. Марсовата атмосфера е толку густа што може да создаде ефект на стаклена градина, но толку јака што ја зголемува површинската температура за само 5 степени, многу помалку од влијанието на стаклената градина кај Земјата или Венера.

Марс на обата пола има перманенетни ледени капи составени најмногу од јаглерод диоксид во тврда агрегатна состојба ("сув мраз"). Поларните капи се сотавени од слоеви мраз со ралично концентрација прав. За време на летото на северната полутопка јаглерод диоксидот од тамошната поларана капа сосема испарува и останува само водениот мраз. Не е познато дали постои сличен слој од воден мраз под јужната поларна капа, бидејќи тамошниот јаглерод диоксид никогаш не исчезнува сосема. Начинот на кој се создаваат слоевите не е познат, но можеби е заради климатските промени поврзани со долготранјата промена на наклонетоста на сопствената оска на вртење во однос на рамнината на која кружи околу Сонцето. Исто така, извесно количесто обичен (воден) мраз се наоѓа и под површината во близина на екваторот. Периодичните промени на големината на поларните капи (испарувањето на јаглеродниот диоксид) предизвикуваат глобални промени и на атмосферскиот притисок за околу 25% (мерено од летелата Viking на местата каде се спуштиле). Скорешните набљудувања од извршени од телескопот Хабл (Hubble Space Telescope) откриле дека условите за време на мисиите Viking не биле типични. Атмосферата на Марс сега изгледа поладна и посува отколку што било измерено со сондите Viking.

Леталата Viking извршиле експерименти со цел да утврдат дали постои живот на Марс. Резултатите биле донекаде двосмислени, но повеќето научници сметаат дека тие не докажуваат постоење на живот на Марс (сепак постои контроверност). Оптимистите укажуваат дека само два мали примероци се истражени кои не потекнуваат од регионите со најпогонди услови за живот. Мал број на метеорити кои паднале на Земјата потекнуваат од Марс. Во август 1996 беше објавена првата потврда за пронајдени остатоци од органски материи на метеорит кој потекнува од Марс. Луѓето кои ги открија органските материи на метеоритот велат дека тие се создадени од прастари марсовски микроорганизми.

Колку и да е интересно ова откритие, важно е да се истакне дека тоа не го докажува постоењето на вонземски живот. Исто така имаше неколку контроверзни студии објавени по тоа откритие кои го отфрлаат како доказ за постоење вонземски живот.

Големи, но не и глобални, слаби магнетни полиња постојат на различни региони на Марс. До ова неочекувано откритие дојде Mars Global Surveyor неколку дена откако започна со орбитирањето околу Марс. Тие веројатно се остатоци од претходното глобално магнетно поле кое исчезнало. Тоа може да има значајно влијание на структурата на внатрешноста на Марс и на историјата на атмосферата, а со тоа и на можноста на постоење живот во минатото.

Кога се наоѓа на ноќното небо Марс е лесно забележлив и со голо око. Неговата привидна величина значително се менува во зависност од релативната позиција во однос на Земјата.

Атмосфера

[уреди | уреди извор]
Главна статија: Atmosphere of Mars
Нејасната атмосфера на Марс видлива од хоризнотот

Марс ја загубил својата магнетосфера пред 4 билиони години,[8] веројатно поради бројни удари на астероиди,[9] поради што сончевиот ветер комуницира директно со Марсовата јоносфера, намалувајќи ја густината на атмосферата со одземање на атомите од надворешниот слој. Двата Mars Global Surveyor Марс Експрес откриле јонизирани атмосферски честички кои заостануваат во вселената зад Марс,[8][10] оваа атмосферска загуба се изучува од страна МАВЕН орбитерот. Споредено со Земјата, атмосферата на Марс е прилично ретка. Атмосферскиот притисок на површината се движи од минимум 30 Pa (0.030 kPa) на Олимп Монс до над 1,155 Pa (1.155 kPa) во Хелас Планитиа, со среден притисок на површината од 600 Pa (0.60 kPa).[11] Највисоката атмосферска густина на Марс е еднаква на онаа што се наоѓа на 35 kм (22 ми)[12] над површината на Земјата. Резултираниот среден површински притисок е само 0,6% од оној на Земјата (101.3 kPa). Виснината на скалата на атмосферата е окулу 10.8 kм (6.7 ми),[13] што е повискоко отколку на Земјата, 6 kм (3.7 ми), бидејќи површинската гравитација на Марс е само околу 38% од Земјината топка, ефект кој е поместен и од пониските температура и 50% повисока просечна молекуларна тежина на атмосферата на Марс.

Атмосферата на Марс се состои од околу 96% јаглерод диоксид, 1.93% аргон и 1.89% азот заедно со треаги од кислород и вода.[5][14] Во атмосферата има доста прашина, содржи честички со пречник од околу 1.5 µm кои му даваат на Марсското небо темна боја кога се гледа од површината.[15] Тоа може да се смени во розова боја поради честичките железо оксид присутни во неа.[16]

Потенцијани извори на метан (CH
4) на Марс

Метанот бил откриен во атмосферата на Марс;[17][18] се забележува во продолжени облици, а профилите укажуваат на тоа дека метанот се ослободува од дискретни региони. Концентрацијата на метан варира од окулу 0.24 ppb во текот на северната зима до околу 0.65 ppb за време на летото.[19] За време северното полулето во 2003 година главниот штит содржел 19,000 метрички тони метан, со проценета снага од 0.6 килограми во секунда.[20][21] Профилите сугерираат дека може да постојат два локални изворни региони, прво центрирани во близина на 30°N 260°W / 30° СГШ; 260° ЗГД / 30; -260 и втори во близина на 0°N 310°W / 0° СГШ; 310° ЗГД / 0; -310.[20] It is estimated that Mars must produce 270 tonnes per year of methane.[20][22]

Метанот може да постои во атмосферата на Марс само за ограничен период пред да биде уништен - проценките за неговиот животен век се движат од 0,6-4 години.[20][23] Неговото присуство и покрај овој краток животен век покажува дека мора да постои активен извор на гас. Булканската активност, кметарните влијанија, и присуството на метаногени микробиолошки форми на живот се меѓу можните извори. Метанот може да се произведе со небиолошки процес наречен серпентинизација[б 1] вклучувајќи ја водата, јаглерод диоксидот и минералниот оливин, за кој се знае дека е честа појава на Марс.[24]

Движечката атмосфера на Марс (јаглерод, кислород, и водород) од МАВЕН во УВ[25]

The Curiosity роверот, кој слетал на Марс во август 2012 година, е способен да направи мерења кои разликуваат различни изотополози на метанот,[26] но дури и ако мисијата му била да утврди дека за микроскопскиот живот на Марс извор е метанот, животните форми најверојатно живеат далеку под површината, надвор од дофат на роверот.[27] Првите мерења со Tunable Laser Spectrometer (TLS) Првите мерења со Tunable Laser Spektrometer (TLS) покажаа дека на местото на слетување во точка на мерење има помалку од 5 ppb метан.[28][29][30][31] На 19 септември 2013 година, научниците од НАСА, од понатамошни мерења од Curiosity, не пријавиле присуство на атмосферки метан со измерена вредност од 0,18 ± 0,67 ppbv што одговара на горната граница од само 1,3 ppbv (95% сигуност) и, како резултат , заклучиле дека веројатноста за актуелна метаногена микробна активност на Марс е намалена.[32][33][34]

Месечини

[уреди | уреди извор]
Главна статија: Марсови месечини

Марс има две мали месечини кои орбитираат многу близу до површината.

Фобос е поголемата и внатрешна месечина на Марс. Таа е поблизу до својата планета од која било друга месечина во Сончевиот Систем, помалку од 6000 км над површината. Исто така е и еден од најмалите во Сончевиот Систем со просечен пречник од 22,2 км (има неправилен облик 27 x 21,6 x 18,8 км).

Според старогрчката митологина Фобос е еден од синовите на Арес (Марс) и Афродита (Венера). "Фобос" на грчки значи "страв". Фобос, кога би се наоѓале на површината на Марс, би изгревал на запад, многу брзо би се движел по небото и заоѓа на исток, вообичаено двапати дневно. Толку е блиску до површината што не може да види од било кој точка на површината на Марс.

Иднината на Фобос е "проколната" бидејќи орбитира под синхроната висина. Привлечните сили постојано му ја намалуваат орбитата (моментално 1,8 m во 100 години). За околу 50 милиони години тој или ќе падне на површината или (многу поверојанто) ќе се распрсне во прстен. (Ова е спротивен ефект од тоа што и се случува на Месечината, орбитата и се зголемува).

Советското вселенско летало Фобос 2 детектирало слабо но константно испуштање гас од Фобос. За жал, Фобос 2 престал да функционира пред да може да ја одреди природата на гасот, иако се смета дека тоа најверојатно е вода.

Демос е помалата и подалечната месечина на Марс. Претставува една од најмалите месечини во Сончевиот Систем. Орбитира на оддалеченост од 23.459 км од Марс, а димензиите му се 15 x 12,2 x 11 км (просечен пречник 12,6 км).

Во старогрчката митологија Демос е еден од синовите на Арес (Марс) и Афродита (Венера). "Демос" на грчки значи "паника".

Фобос и Демос најверојатно се составени од карпи богати со јаглерод како и астероидите од Ц-тип. Но нивните густини се толку мали што не е возможно да се чисти карпи. Веројатно се составени од мешавина на карпи и мраз. На површината од двата може да се забележат многу кратери. Сликите од Mars Global Surveyor укажуваат дека Фобос е прекриен со слој од многу ситна прашина околу еден метар дебела, слична како реголитот на Месечината.

Се верува дека Фобос и Демос се всушност заробени астероиди. Постојат шпекулации дека тие потекнуваат од периферните делови на Сончевиот Систем, а не од астрероидниот појас помеѓу Марс и Јупитер. Во иднината, Фобос и Демос би можеле да се користат како „вселенски станици“ од кои би се проучувал Марс или попатни станици од и кон површината на Марс, особено ако се потврди постоењето на мраз.

Слика со приближно точна боја, фотографирана од роверот Opportunity, на која е прикажан кратерот Викторија. Фотографијата е направена во период од три недели, од 16 октомври – 6 ноември 2006.

Орбита и ротација

[уреди | уреди извор]
Главна статија: Orbit of Mars
Марс е окулу 230 million kм (143 million ми) од Сонцето; нејзиниот орбитален период е 687 (Земјини) денови, прикажано во црвено. Земјината орбита е во црвено.

Просечната оддалеченост на Марс од Сонцето е приближно230 million kм (143 million ми), и нивниот орбитален период е 687 (Земјини) денови. Сончев ден (or sol) на Марс е многу малце поголем отколку на Заемјата: 24 часа, 39 минути, и 35.244 секунди.[35] Една година на Марс е еднаква на 1.8809 години на Земјата, или 1 година, 320 денови, и 18.2 часови.[5]

Осниот наклон на Марс е 25.19 степени во зависност од нејзината орбиталната рамнина, што е слично на осниот наклон на Земјата.[5] Како резултат на тоа, Марс има сезони како земјата, со разлика во тоа што тие се приближно двапати подолги поради нејзиниот орбиталниот период е многу погооем. Во денешната епоха, ориентацијата на Северниот Пол на Марс е близу до звездата Deneb.[36]

Марс има релативно изразена орбитална екцентричност од окулу 0.09; од другите седум планети во Сончевиот Систем, единствено Меркур има поголема екцентричност. Познато е дека во минатото, Марс имал поголема кружна орбита. Еднаш, пред 1.35 милиони Земјини години, Марс имал екцентричност од приближно 0.002, многу помалку од таа на Земјата денес.[37] Циклусот на ексцентричност на Марс изнесува 96.000 Земјини години во споредба со Земјиниот циклус од 100.000 години.[38] Марс има многу подолг циклус на ексцентричност, со период од 2,2 милиони Земјини години, а ова го засенува циклусот од 96.000 години во графиците на ексцентричност. Во последните 35,000 години, орбитата на Марс стануваше се по екцентрична поради гравитацискиот ефект на другите планети. Најблиското растојание помеѓу Земјата и Марс ќе продолжи благо да се намали во следните 25.000 години.[39][40]

Постоење на живот

[уреди | уреди извор]
Главни статии: Life on Mars, Viking lander biological experiments, и Colonization of Mars
Viking 1 lander's sampling arm scooped up soil samples for tests (Chryse Planitia)

Сегашното разбирање за животот на планетите—можноста за свет да развие средина со услови поволни за живот—планети кој имаат течна вода на нивната површина. Најчесто ова бара орбитата на планета да лежи во рамките на животна зона, кој за Сонцето се протега од непосредна близина на Венера до големата полуоска на Марс.[41] За време на перихелот, Марс се спуштил во овој регион, но нискиот притисок во атмосферата на Марс спречува течна вода да постои во поголеми региони да постои. Поранешниот тек на течната вода го покожува потенцијалот на планетата за живеалиште. Последните докази сугерираат на тоа дека секоја вода на површианта на Месечината е цолена и кисела за да овозможи нормален живот.[42]

Пронајдоци од ударно стакло (зелени точки) на Алга кратерот, што претставува можна локација за зачуван антички живот[43]

Недостатокот на магнетосфера и екстремно тесната атмосфера на Марс се предизвик: планетата има ниско ниво на пренос на топлина ни нивната површина, слаба изолација против бомбардирање на сончев ветер и недоволен атмосферски притисок за задржување на водата во течна форма (вода наместо сублими во гасовита состојба). Марс е приближно, или веројатно целосно, геолошки мртов; крајот на вулканска активност очигледно ја запрело рециклажата на хемикалиите и минералите помеѓу површината и внатрешноста на планетата.[44]

Истражувањата "in situ" извршени на Марс од страна на Viking landers, Spirit and Opportunity rovers, Phoenix бродот, и Curiosity бродот. Доказите сугерираат дека планетата некогаш била значително повеќе погодна отколку што е денес, но дали е живи организми некогаш постоеле останува непознато.Viking probes од средината на 1970-тите пренесоа експерименти дизајнирани да ги детектираат микроорганизмите на површината на Марс на нивните места за слетување и имаале позитивни резултати, вклучувајќи и привремен пораст на CO
2 производено на изложеност на вода и хранливи материи. Овој знак на живот подоцна беше оспорен од научниците, што резултираше со континуирана дебата, со научникот од НАСА Gilbert Levin тврдејќи дека Viking можеби нашол живот. Повторената анализа на податоците на Viking, под светло на подерното занење за екстремофилмите форми на животforms of life, покажала дека тестовите на Viking не биле доволно софистицирани за да ги детектираат овие форми на живот. Тестот можеби ги уништил дури и (хипотетичките) форми на живот.[45] Тестовите спроведени од Phoenix покажаа дека почвата на Марс има алкални рН и содржи магнезиум, натриум, калиум и хлорид.[46] Хранливи материи во почвата може да го поддржат животот, но животот сепак треба да биде заштитен од интензивната ултравиолетова светлина.[47] Една неодамнешна анализа на марсов метеорит EETA79001 пронајде 0.6 ppm ClO−
4, 1.4 ppm ClO−
3, и 16 ppm NO−
3, многу веројатно со потекло од Марс. The ClO−
3 укажува на присуство на други високо оксидирачки оксихлориди, како ClO−
2 или ClO, произведени двете од UV оксидација од Cl и X-ray радиолиза на ClO−
4. Така, најверојатно ќе преживеат само високо рефракторни и / или добро заштитени (под-површински) организми или форми на живот.[48]

This image from Gale crater in 2018 prompted speculation that some shapes were worm-like fossils, but they were geological formations probably formed under water.[49]

Анализата на Phoneix WCL за 2014 година покажа дека Ca(ClO
4)
2 во Феникс почвата не била во интеракција со каква било форма на течна вода, можеби долго окулу 600 мири. Доколку имало високо растворливи Ca(ClO
4)
2 во контакт со течна вода ќе формирале само CaSO
4. Ова сугерира на сериозно суви услови, со минимална или интеракција без течна вода.[50]

Научниците предложија дека карбонатните гранули најдени во метеоритите ALH84001, за кој се верува дека потекнува од Марс, може да бидат фосилизирани микроорганизми на Марс појавени кога метеоритот бил разрушен од површината на Марс со метеорски удар пред околу 15 милиони години. Овој предлог е прифатен со скепса, и предложено е исклучително неоргански потекло за облиците.[51]

Мали количества од метан и формалдехид откриени од орбитерите на Марс, се можни докази за животот, бидејќи овие хемиски соедниненија брзо се распадаѓаат во атмосферата на Марс.[52][53] Алтернативно, овие соединенија наместо тоа, можат да се заменат со вулкански или други геолошки средства, како што е серпентинизација.[24]

Location of subsurface water in Planum Australe

Влијателно стакло, формирано од влијанието на метеорите, кое на Земјата може да ги зачува знаците на живот, е пронајдено на површината на кратерите на Марс.[54][55] Исто така, стаклото во ударните кратери на Марс може да има сочувани знаци на живот ако живот постоел на таа локацијата.[56][57][58]

Во мај 2017 година, доказите за најраниот познат живот на копно на Земјата може да се најдат во 3.48 милијарди години стар геосерит и во други слични минерални наоѓалишта (често се наоѓаат околу тополи извори и гајзери) откриен во Пилбарскиот Кратон во Западна Австралија. Овие наоди може да бидат корисни во одлучувањето каде најдобро да се бараат раните знаци на живот на планетата Марс.[59][60]

Во почетокот на 2018 година, медиумските извештаи шпекулираа дека одредени одлики на карпите на локацијата наречена Јура изгледале како еден вид фосили, но научниците од проектот велат дека формациите најверојатно се резултат на геолошки процес на дното на исушено древно езеро и се поврзани со минерални вени во областа слична на гипсните кристали.[49]

На 7 јуни 2018 година, НАСА објави дека Куризоидниот ровер открил органски соедниненија во седиментни карпи стари три милијарди години,[61] што укажува на тоа дека некои од градежните блокови за животот биле присутни.[62][63]

Во јули 2018 година, научниците го објавија откривањето на подледничкото езеро на Марс, прво познато како стабилно тело од вода на планетата. Се наоѓа на 1.5 kм (0.9 ми) под површината на подножјето на Јужниот Поларен мраз и е широк окулу 20 kм (12 ми) .[64][65] Езерото беше откриено со користење на MARSIS радарот на Марс експерс орбитата, а профилите биле собрани помеѓу мај 2012 и декември 2015 година.[66] Езерото е центрирано на 193 ° E, 81 ° С, рамен простор кој не покажува никакви посебни топографски одлики. Најмногу е опкружено со повисоки почви, освен од нејзината источна страна, каде што има низина.[64]

Историски набљудувања

[уреди | уреди извор]
Главна статија: History of Mars observation

Историјата на набљудувањата на Марс е обележана со спротивности на Марс, кога планетата е најблиску до Земјата и оттаму е најлесно видлива, што се јавува на секои неколку години. Уште позначајни се перихеличните опозиции на Марс, кои се случуваат на секои 15 или 17 години и се разликуваат бидејќи Марс е близу до перихелијата, што го прави уште поблиску до Земјата.

Антички и средновековни набљудувања

[уреди | уреди извор]
Галилео Галилеј, прв човек кој го видел Марс преку телескоп во 1610 година.[67]

Античките Сумери верувале дека Марс бил Нергал, богот на војната и чумата.[68] За време на сумерските времиња, Нергал бил мало божество од мало значење,[68] но, во подоцнежните времиња, неговиот главен култен центар бил градот на Ниневија.[68] Во Месопотамските текстови, Марс се нарекува "ѕвезда на суд за судбината на мртвите".[69] Постоењето на Марс како скитник на ноќното небо било снимено од античките египетски астрономи и, до 1534 пр.н.е., тие биле запознаени со повратно движење на планетата.[70] Од периодот наНео-Вавилонската империја, вавилонските асторноми правеа редовни евиденции за позициите на планетите и систематски набљудувања на нивното однесување. За Марс, знаеле дека планетата има 37 синодски периоди, или 42 кола на зодијакот, на секои 79 години. Тие измислиле аритметички методи за правење помали исправки на предвидените позиции на планетите.[71][72] Во Стара Грција, планетата била позната како старогрчки: Πυρόεις.[73]

Во културата

[уреди | уреди извор]
Главни статии: Mars in culture и Mars in fiction

Марс е именуван по Римскиот бог на војната. Во различни култури, Марс претставува симбол на машкоста и младоста. Нејзиниот симбол, кружница со стрелка која покажува кон горниот десен, се користи како симбол за машкиот пол.

Марс како тема во уметноста и во популарната култура

[уреди | уреди извор]
  • „Живот на Марс?“ (англиски: Life on Mars?) — песна на британскиот поп-рок-музичар Дејвид Боуви од 1971 година.[74]
  • „Пренос во живо од Марс“ (англиски: Transmitting Live From Mars) — песна на американската хип-хоп група De La Soul.[75]
  • „Човек и Марсовец“ (српски: Čovek i Marsovac) — песна на српската рок-група YU Grupa од 1973 година.[76]
  • „Тинејџери од Марс“ (англиски: Teenagers From Mars) — песна на американската панк-рок група Мисфитс (The Misfits).[77]
  • „Ние сме паднати од Марс“ (хрватски: Mi smo pali s Marsa) — песна на хрватската рок-група Филм од 1981 година.[78]
  • „На Марс му се потребни гитари“ (англиски: Mars Needs Guitars!) — албум на австралиската рок-група Худу Гурус (Hoodoo Gurus) од 1985 година.[79]
  • „Полињата на Марс“ (англиски: Fields of Mars) — песна на австралиската рок-група The Church од 1982 година.[80]

Интелигентни "Марсовци"

[уреди | уреди извор]

Модерен идејата дека Марс беше населен со интелигентни Марсовци експлодира кон крајот на 19 век. Schiaparelli's "канали" набљудувањата комбинирани со книгите на Percival Lowell на оваа тема го објавија стандардниот поим за една планета која беше светлина за сушење, ладење и умирање со антички цивилизации што ги граделе работите за наводнување.[81]

Реклама од 1893 за сапун што претставува игра на популарната идеја дека Марс беше населен

Многу други забелешки и прогласи од значајни личности се додадени на она што се нарекува "Марс треска".[82] Во 1899 година, додека истражувал атмосферски радио-шум со помош на неговите приемници во лабораторијата во Колорадо Спрингс, пронајдувачот Никола Тесла забележал повторувачки сигнали кои тој подоцна претпоставил дека може да се радио комуникациите кои доаѓаат од друга планета, можеби Марс. Во интервју од 1901 Тесла рече:

По некое време, кога мислата ми трепереше на мојот ум дека нарушувањата што ги имав забележано може да се должи на интелигентна контрола. Иако не можев да го дешифрирам нивното значење, беше невозможно за мене да мислам на нив како да биле целосно случајно. Чувството постојано растеше во мене дека јас бев прв кој го чул поздравувањето на една планета во друга.[83]

Теориите на Тесла добиле поддршка од Лорд Келвин кој, додека ги посетил САД во 1902 година, изјавил дека мислел дека Тесла ги зел Марс сигналите што биле испратени во Соединетите Американски Држави.[84] Келвин "недвосмислено" го негирал овој извештај непосредно пред да замине: "Она што навистина го кажав беше дека жителите на Марс, ако ги има, несомнено можеа да го видат Њујорк, особено одблесокот на струјата".[85]

Во "New York Times" статијата во 1901 година, Едвард Чарлс Пикеринг, директор на Харвард колеџ опсерваторија, рече дека тие добиле телеграма од Lowell опсерваторија во Аризона што се чинело дека потврдува дека Марс се обидувал да комуницира со Земјата.[86]

Во почетокот на декември 1900 година, од опсерваторијата Ловел во Аризона добивме телеграма за која се гледаше оска на светлината да се проектира од Марс (опсерваторијата Ловел ја прави специјалноста на Марс) која трае седумдесет минути. Ги упатив овие факти во Европа и испратив копии неостил низ оваа земја. Набљудувачот е внимателен, сигурен човек и нема причина да се сомнева дека светлината постоела. Тоа беше дадена како од добро позната географска точка на Марс. Тоа беше сè. Сега приказната го нема целиот свет. Во Европа се наведува дека сум бил во комуникација со Марс, и сите видови на претерувања се појавиле. Без оглед на светлината, немаме средства да знаеме. Без разлика дали имала интелигенција или не, никој не може да каже. Апсолутно е необјасниво.[86]

Пикеринг подоцна предложил создавање збир на огледала во Тексас, со намера да ги сигнализираат марсовците.[87]

Марс трипод илустрација од 1906 француското издание на "Војна на световите" од Х. Г. Велс

Во последниве децении, мапирањето со висока резолуција на површината на Марс, кулминирајќи во Марс Глобал Супервизор, не откри артефакти за живеење со "интелигентен" живот, но псевдонаучните шпекулации за интелегентниот живот на Марс продолжуваат од коментаторите како што се Ричард К. Хогланд. Потсетувајќи се на контроверзноста на "канали", овие шпекулации се засноваат на малите одлики што се гледаат во сликите на вселенските летала, како што се "пирамидите" и "Лице на Марс". Планетиот астроном Карл Саган напиша:

Марс стана еден вид митска арена на која ги проектираме нашите земни надежи и стравови.[88]

Описот на Марс во фикцијата е стимулиран од неговата драматична црвена боја и од научните шпекулации од XIX век дека нејзините површински услови може да го поддржат не само животот туку и интелигентниот живот.[89] Оттука произлезе голем број на научна фантастика сценарија, меѓу кои е и Х. Г. Велс 'Војна на световите' ', објавен во 1898 година, во кој марсовците бараат да ја избегнат својата планета што умира, со освојување на Земјата.

Влијателни дела вклучуваат Реј Бредбери "" Марсонските летописи ", во кои човечките истражувачи случајно ја уништуваат марсовската цивилизација, Едгар Рајс Бароуз" "Barsoom" серија, В. С. Луис "роман" Надвор од Тивката планета (1938),[90] и неколку Роберт А. Хајнлајн приказни пред средината на шеесеттите години.[91]

Џонатан Свифт се осврна на месечините на Марс, околу 150 години пред нивното вистинско откритие од Асаф Хал, со детални точни описи на нивните орбити, во 19. поглавје од неговиот роман "Гуливеровите патувања .[92]

Стрип фигура на интелигентен Марс, Марвин Марс, се појавил во "Haredevil Hare" (1948) како карактер во анимиран филм на Warner Brothers, и продолжи како дел од популарната култура до денес.[93]

Откако Маринер и Викинг вселенските летала ги вратија сликите на Марс, какви што навистина е, наводно безживотно и без канали, овие идеи за Марс мораа да бидат напуштени, a мода за точни, реалистични претстави на човечки колонии на Марс се развиваат, а најпозната мошеби е онаа на Ким Станли Робинсон Марс трилогијата. Псевдонаучните шпекулации за Лицето на Марс и другите енигматични обележја забележани од космичката сонда значи дека античките цивилизации и понатаму се популарна тема во научната фантастика, особено во филмот.[94]

Наводи

[уреди | уреди извор]
  1. ↑ „The MeanPlane (Invariable plane) of the Solar System passing through the barycenter“. 2009-04-03. Посетено на 2009-04-10.
  2. ↑ Yeomans, Donald K. (2006-07-13). „HORIZONS System“. NASA JPL. Посетено на 2007-08-08. — At the site, go to the "web interface" then select "Ephemeris Type: ELEMENTS", "Target Body: Mars" and "Center: Sun".
  3. ↑ 3,0 3,1 Seidelmann P. Kenneth; Archinal B. A.; A'hearn M. F.; и др. (2007). „Report of the IAU/IAG Working Group on cartographic coordinates and rotational elements: 2006“. Celestial Mechanics and Dynamical Astronomy. 98 (3): 155–180. doi:10.1007/s10569-007-9072-y. Посетено на 2007-08-28.
  4. ↑ 4,0 4,1 „Mars: Facts & Figures“. NASA. Архивирано од изворникот на 2003-01-27. Посетено на 2007-03-06.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 Williams, David R. (1 септември 2004). „Mars Fact Sheet“. National Space Science Data Center. NASA. Посетено на 2006-06-24.
  6. ↑ Peplow, Mark. „How Mars got its rust“. BioEd Online. MacMillan Publishers Ltd. Посетено на 2007-03-10.
  7. ↑ „Кратерот на Марс е полн со мраз“, Дневник, година XIX, број 5856, четврток, 3 септември 2015, стр. 21.
  8. ↑ 8,0 8,1 Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име swind.
  9. ↑ „Multiple Asteroid Strikes May Have Killed Mars's Magnetic Field“. Wired. January 20, 2011.
  10. ↑ Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име swind2.
  11. ↑ Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име bolonkin09.
  12. ↑ Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име atkinson07.
  13. ↑ Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име carr06.
  14. ↑ Mahaffy, P. R.; Webster, C. R.; Atreya, S. K.; Franz, H.; Wong, M.; Conrad, P. G.; Harpold, D.; Jones, J. J.; Leshin, L. A.; Manning, H.; Owen, T.; Pepin, R. O.; Squyres, S.; Trainer, M.; Kemppinen, O.; Bridges, N.; Johnson, J. R.; Minitti, M.; Cremers, D.; Bell, J. F.; Edgar, L.; Farmer, J.; Godber, A.; Wadhwa, M.; Wellington, D.; McEwan, I.; Newman, C.; Richardson, M.; Charpentier, A.; и др. (July 19, 2013). „Abundance and Isotopic Composition of Gases in the Martian Atmosphere from the Curiosity Rover“. Sciencemag.org. 341 (6143): 263–266. Bibcode:2013Sci...341..263M. doi:10.1126/science.1237966. PMID 23869014. Посетено на August 19, 2013.
  15. ↑ Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име dusty.
  16. ↑ Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име Rees2012.
  17. ↑ Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име methane-me.
  18. ↑ Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име methane.
  19. ↑ Sample, Ian (June 7, 2018). „Nasa Mars rover finds organic matter in ancient lake bed“. The Guardian. Посетено на June 12, 2018.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име plumes.
  21. ↑ Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име hand08.
  22. ↑ Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име results.
  23. ↑ Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име nature460.
  24. ↑ 24,0 24,1 Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име olivine.
  25. ↑ Jones, Nancy; Steigerwald, Bill; Brown, Dwayne; Webster, Guy (October 14, 2014). „NASA Mission Provides Its First Look at Martian Upper Atmosphere“. NASA. Посетено на October 15, 2014.
  26. ↑ Tenenbaum, David (June 9, 2008). „Making Sense of Mars Methane“. Astrobiology Magazine. Архивирано од изворникот на September 23, 2008. Посетено на October 8, 2008.
  27. ↑ Steigerwald, Bill (January 15, 2009). „Martian Methane Reveals the Red Planet is not a Dead Planet“. NASA/Goddard Space Flight Center. Архивирано од изворникот на January 17, 2009. Посетено на January 24, 2009.
  28. ↑ „Mars Curiosity Rover News Telecon“. November 2, 2012.
  29. ↑ Kerr, Richard A. (November 2, 2012). „Curiosity Finds Methane on Mars, or Not“. Science. Архивирано од изворникот на November 5, 2012. Посетено на November 3, 2012.
  30. ↑ Wall, Mike (November 2, 2012). „Curiosity Rover Finds No Methane on Mars —Yet“. Space.com. Посетено на November 3, 2012.
  31. ↑ Chang, Kenneth (November 2, 2012). „Hope of Methane on Mars Fades“. The New York Times. Посетено на November 3, 2012.
  32. ↑ Webster, Christopher R.; Mahaffy, Paul R.; Atreya, Sushil K.; Flesch, Gregory J.; Farley, Kenneth A. (September 19, 2013). „Low Upper Limit to Methane Abundance on Mars“. Science. 342 (6156): 355–357. Bibcode:2013Sci...342..355W. doi:10.1126/science.1242902. PMID 24051245. Посетено на September 19, 2013.
  33. ↑ Cho, Adrian (September 19, 2013). „Mars Rover Finds No Evidence of Burps and Farts“. Science. Архивирано од изворникот на September 20, 2013. Посетено на September 19, 2013.
  34. ↑ Chang, Kenneth (September 19, 2013). „Mars Rover Comes Up Empty in Search for Methane“. The New York Times. Посетено на September 19, 2013.
  35. ↑ Badescu, Viorel (2009). Mars: Prospective Energy and Material Resources (illustrated. изд.). Springer Science & Business Media. стр. 600. ISBN 978-3-642-03629-3.
  36. ↑ Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име barlow08.
  37. ↑ Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име mars_eccentricity.
  38. ↑ Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име Meeus2003.
  39. ↑ Emirates Mars https://www.emiratesmarsmission.ae/. Посетено на 2021-02-16. Отсутно или празно |title= (help)
  40. ↑ Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име Baalke2003.
  41. ↑ Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име Nowack.
  42. ↑ Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име saltlife.
  43. ↑ „PIA19673: Spectral Signals Indicating Impact Glass on Mars“. NASA. June 8, 2015. Посетено на June 8, 2015.
  44. ↑ Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име hannsson97.
  45. ↑ Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име WSU2006.
  46. ↑ Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име nutrient.
  47. ↑ Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име UV.
  48. ↑ Kounaves, S. P.; и др. (2014). „Evidence of martian perchlorate, chlorate, and nitrate in Mars meteorite EETA79001: implications for oxidants and organics“. Icarus. 229: 206–213. Bibcode:2014Icar..229..206K. doi:10.1016/j.icarus.2013.11.012.
  49. ↑ 49,0 49,1 „Tiny Crystal Shapes Get Close Look From Mars Rover“. NASA/JPL. February 8, 2018.
  50. ↑ Kounaves, S. P.; и др. (2014). „Identification of the perchlorate parent salts at the Phoenix Mars landing site and implications“. Icarus. 232: 226–231. Bibcode:2014Icar..232..226K. doi:10.1016/j.icarus.2014.01.016.
  51. ↑ Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име am89.
  52. ↑ Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име icarus172.
  53. ↑ Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име form.
  54. ↑ Nickel, Mark (April 18, 2014). „Impact glass stores biodata for millions of years“. Brown University. Посетено на June 9, 2015.
  55. ↑ Schultz, P. H.; Harris, R. Scott; Clemett, S. J.; Thomas-Keprta, K. L.; Zárate, M. (June 2014). „Preserved flora and organics in impact melt breccias“. Geology. 42 (6): 515–518. Bibcode:2014Geo....42..515S. doi:10.1130/G35343.1. hdl:2060/20140013110.
  56. ↑ NASA (8 јуни 2015). "NASA Spacecraft Detects Impact Glass on Surface of Mars". Соопштение за печат.  посет. 9 јуни 2015 г
  57. ↑ Stacey, Kevin (June 8, 2015). „Martian glass: Window into possible past life?“. Brown University. Посетено на June 9, 2015.
  58. ↑ Temming, Maria (June 12, 2015). „Exotic Glass Could Help Unravel Mysteries of Mars“. Scientific American. Посетено на June 15, 2015.
  59. ↑ Smith, Deborah (May 10, 2017). „Press release: Oldest evidence of life on land found in 3.48 billion-year-old Australian rocks“. University of New South Wales Sydney.
  60. ↑ Djokic, Tara; Van Kranendonk, Martin J.; Campbell, Kathleen A.; Walter, Malcolm R.; Ward, Colin R. (May 9, 2017). „Earliest signs of life on land preserved in ca. 3.5 Ga hot spring deposits“. Nature Communications. 8: 15263. Bibcode:2017NatCo...815263D. doi:10.1038/ncomms15263. PMC 5436104. PMID 28486437.
  61. ↑ Brown, Dwayne; и др. (June 7, 2018). „NASA Finds Ancient Organic Material, Mysterious Methane on Mars“. NASA. Посетено на June 12, 2018.
  62. ↑ Wall, Mike (June 7, 2018). „Curiosity Rover Finds Ancient 'Building Blocks for Life' on Mars“. Space.com. Посетено на June 7, 2018.
  63. ↑ Chang, Kenneth (June 7, 2018). „Life on Mars? Rover's Latest Discovery Puts It 'On the Table'“. The New York Times. Посетено на June 8, 2018. The identification of organic molecules in rocks on the red planet does not necessarily point to life there, past or present, but does indicate that some of the building blocks were present.
  64. ↑ 64,0 64,1 Orosei, R.; и др. (July 25, 2018). „Radar evidence of subglacial liquid water on Mars“. Science. 361 (6401): 490–493. Bibcode:2018Sci...361..490O. doi:10.1126/science.aar7268. PMID 30045881.
  65. ↑ Chang, Kenneth; Overbye, Dennis (July 25, 2018). „A Watery Lake Is Detected on Mars, Raising the Potential for Alien Life“. The New York Times. Посетено на July 25, 2018.
  66. ↑ Orosei, R.; и др. (July 25, 2018). „Supplementary Materials for: Radar evidence of subglacial liquid water on Mars“. Science. 361 (6401): 490–493. Bibcode:2018Sci...361..490O. doi:10.1126/science.aar7268. PMID 30045881.
  67. ↑ Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име jha15.
  68. ↑ 68,0 68,1 68,2 Rabkin, Eric S. (2005). Mars: A Tour of the Human Imagination. Westport, Connecticut: Praeger. стр. 9–11. ISBN 978-0-275-98719-0.
  69. ↑ Thompson, Henry O. (1970). Mekal: The God of Beth-Shan. Leiden, Germany: E. J. Brill. стр. 125.
  70. ↑ Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име paob85.
  71. ↑ Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име north08.
  72. ↑ Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име swerdlow98.
  73. ↑ Cicero, Marcus Tullius (1896). De Natura Deorum [On the Nature of the Gods]. Преведено од Francis Brooks. London: Methuen.
  74. ↑ YouTube, David Bowie - Life On Mars? (пристапено на 4.5.2017)
  75. ↑ De La Soul – 3 Feet High And Rising (пристапено на 25.6.2022)
  76. ↑ YouTube, YU Grupa – YU Grupa (1973) (пристапено на 23.11.2022)
  77. ↑ Discogs, The Misfits* – Static Age (пристапено на 28 јануари 2021)
  78. ↑ Discogs, Film ‎– Novo! Novo! Novo! Još Jučer Samo Na Filmu A Sada I U Vašoj Glavi (пристапено на 21.5.2021)
  79. ↑ YouTube, Hoodoo Gurus - Mars Needs Guitars! (1985 full album) (пристапено на 15.12.2017)
  80. ↑ YouTube, The Church - The Blurred Crusade (1982) (Full Album) (пристапено на 15.10.2017)
  81. ↑ Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име prion.
  82. ↑ Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име fergus04.
  83. ↑ Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име tesla01.
  84. ↑ Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име cheney81.
  85. ↑ Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име nyt020511.
  86. ↑ 86,0 86,1 Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име nyt2.
  87. ↑ Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име fradin99.
  88. ↑ Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име sagan80.
  89. ↑ Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име lightman97.
  90. ↑ Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име sanford09.
  91. ↑ Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име buker02.
  92. ↑ Darling, David. „Swift, Jonathan and the moons of Mars“. Посетено на March 1, 2007.
  93. ↑ Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име rabkin05.
  94. ↑ Грешка во наводот: Погрешна ознака <ref>; нема зададено текст за наводите по име miles_peters.

Поврзано

[уреди | уреди извор]

Надворешни врски

[уреди | уреди извор]
Вселенски мисии на Марс
Активни мисии
Орбитери
Лендери
Ровери
Планети
Прстени
Месечини
Истражување
(преглед)
Претпоставени
тела
Списоци
Мали
тела во
Сончевиот
Систем
Настанок
и
развој
Нормативна контрола


Грешка во наводот: Има ознаки <ref> за група именувана како „б“, но нема соодветна ознака <references group="б"/>.

Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Марс_(планета)&oldid=5258381“