Марко Аврелиј

Марко Аврелиј (латински: Marcus Aurelius Antoninus; 26 април 121 — 17 март 180) — римски цар (161 — 180) и филозоф, најпознат по делото „Разгледувања за самиот себе“ во 12 книги.

Животопис

Марко Аврелиј се родил на 25 април 121 год. во Рим, како Марко Аниј Вер. Како што наведува самиот во првата книга од своето дело „Разгледувања за самиот себе“, благородноста и благоста ги наследил од дедо му Марко Аниј Вер (Marcus Annius Verus), кој умрел во 138 год.; скромноста и мажевноста ги наследил од татко му Аниј Вер; од мајка му Домиција Лукила (Domitia Lucilla), или Домиција Калвила (Domitia Calvilla), ги наследил стравот божји од лошите дела и мисли, дарежливоста и желбата за умерен живот; а од предедо му (Марко Аврелиј не наведува дали мисли на предедо му по таткова линија, римскиот сенатор и претор Аниј Вер или, пак, на Катилиј Север, предедо му по мајчина линија) го усвоил принципот да не ги посетува јавните забави и рецитации и убедувањето да ангажира добри учители и да не штеди пари за таа намена. Неговото семејство, кое потекнувало од Шпанија, во Рим стекнало угледна положба. Татко му на Марко Аврелиј умрел рано, како и мајка му, која, сепак, последните години од животот ги поминала заедно со него. Подоцна, кога бил посинет од царот Антонин Пиј, тој го зел името Марко Аврелиј, а кога самиот постанал цар, кон него го додал и името Антонин. За неговото образование биле ангажирани најдобрите учители во царството. Самиот Марко Аврелиј пишува дека неговиот воспитувач го оспособил за работа и го научил да биде задоволен со малку, да не ги слуша клеветите и да не се приклонува кон тогашните организации кои во Рим приредувале циркуски игри, а кои биле многу популарни во тоа време. Меѓутоа, тој не го наведува името на воспитувачот, а некои сметаат дека станува збор за граматикот Александар од Котиеон во Фригија, кој му бил учител по грчки јазик. Во секој случај, Марко Аврелиј многу го сакал овој учител и плачел кога тој умрел. Негов учител по право бил Мекијан (Maecianus) или Мецијан (Metianus).

Првите знаења од областа на философијата ги добил од стоичарот Диогнет, кој го научил да не занимава со ништожни нешта, да не верува во маѓии и да ги усвои животните навики на грчките философи, а од него слушнал за Бакхеј, Тандасид и Маркијан и уште како дете научил да пишува дијалози. Уште тогаш, Марко Аврелиј покажувал извонредни особини така што го сакале сите врсници, а и царот Адријан го засакал поради неговата вистинољубивост, па на шега го нарекувал Verissimus (Вистинко). Кога наполнил дваесетина години, Корнелиј Фронтон (кого Марко го обожавал и со него имал долготрајна преписка) и Херод Атик се труделе да го придобијат за софистичката реторика, но на 25-годишна возраст, под влијание на стоичарот Квинт Јуниј Рустик (кој му ги дал „Разговорите“ на Епиктет и го научил да ги избегнува реториката, аскетизмот, софизмот, пишувањето научни расправи итн.), Марко Аврелиј го напуштил изучувањето на реториката и, на голема жалост на Фронот, целосно ѝ се приклонил на стоичката философија. Во тоа време, Царот Антонин Пиј, кој го посинил, го повикал во Рим стоичарот Аполониј чии предавања ги слушал и Марко Аврелиј. Од него, тој ги усвоил слободата на мислењето, разумот како водител низ животот, присебноста во тешките моменти (на пример, за време на болестите или кога подоцна му умрело детето). Исто така, тој ги слушал и предавањата на стоичарите Секст од Херонеја (кој го учел да биде љубезен и достоинствен и му помогнал да ги пронајде и да ги среди животните принципи), Клавдиј Максим, итн. Од платоникот Александар (неговиот пријател и иден секретар), Марко Аврелиј ја усвоил особината да не зборува често и без потреба; стоикот Катул Кина (Catulus Cinna) го научил на добар однос со пријателите и да ги си ги сака децата; од Клавдиј Север (кого го нарекува „брат“) ја презел љубовта кон вистината и правдата, склоноста несебично да дели поклони, длабоко да ја цени философијата, а преку него се запознал со Тразеј, Хелвидиј, Катон, Дион и Брут и така стекнал претстава за демократското уредување и за монархијата. Од стоикот Клавдиј Максим (Claudius Maximus) научил да владее со себе, да го сочува ведриот дух, да го зборува она што го мисли итн. Најпосле, од царот Антонин ги презел веселиот дух, благоста и непоколебливата постојаност во ставот кој би го усвоил по долго размислување, воздржаноста кон почестите, љубовта кон работата и издржливоста во неа итн. Во 161 година починал царот Антониј и Марко Аврелиј станал император, со што започнало она што Е. Ренан го нарекола „царство на философите“. Имено, за време на неговот владеење, голем број философи станале конзули и државници, како: Херод Атик, Клавдиј Север, Квинт Јуниј Рустик, Прокло итн. Самиот Марко Аврелиј, пак, често ја повторувал познатата Платонова реченица: „Народите ќе бидат среќни дури тогаш кога или философите ќе станат кралеви или кралевите ќе станат философи.“ Додека владеел Марко Аврелиј, Римското Царство го погодиле низа проблеми: грабежи, глад, чума, востанија, долготрајни војни, но сепак, тој се смета за еден од најдобрите римски цареви, спојувајќи ги философските погледи со практичната политичка вештина. Тој се залагал за цврсто спроведување на законите, дури и за време на војните, во управувањето со државните финансии бил многу штедлив (in largitionibus pecuniae publicae parcissimus), а во управувањето со привинциите бил благ и умерен(provincias ingenti benignitate et moderatione tractavit).

Марко Аврелиј не бил среќен во својата власт, која ја доживувал како товар, зашто сите земски работи, вклучувајќи и ја и самата res republica, за него биле ништожни. Оттука, тој не бил голем император, меѓутоа „ги имал сите доблести, бегал од сите пороци и не грешел ниту со волја ни без неа“ (Dio. XXI 34, 2-3). Исто така, тој не бил среќен ниту во приватниот живот, зашто неговата сопруга Фаустина (која многу ја сакал, а таа не го сакала) водела развратен живот, а неговиот син Комод бил голем расипник. Затоа, тој најмногу сакал да разговара самиот со себе, а утехата ја барал во философијата. Кон крајот од својот живот, Марко Аврелиј направил голема грешка, зашто ја прекршил дотогашната традиција во која царот, во договор со сенатот, за свој наследник бирал некој способен човек кого го посинувал и го именувал за свој помошник. Наместо тоа, Марко Аврелиј го воведол династичкиот принцип, односно не го избрал Клавдиј Помпејан, кого сенатот го сметал за најсоодветен наследник, туку за помошник го поставил својот 15-годишен син, кој подоцна владеел во стилот на Нерон и Калигула, што предизвикало долга граѓанска војна. Марко Аврелиј умрел во 180 год., во Виндобона за време на војната со Маркоманите.

Филозофски погледи

Марко Аврелиј бил најголемиот почитувач на Епиктет и последниот значаен стоичар. Тој е познат како царот-филoсоф, кој живеел според филозофските и етичките принципи на стоичката школа. Кога станал цар, најмногу сакал да разговара самиот со себеси барајќи поддршка во философијата. Тие разговори, во афористички облик и без некој посебен ред, се забележани во неговото дело „Разгледувања за самиот себе“ во 12 книги. Тој ракопис постојано привлекувал големо внимание така што, покрај другите, му се воодушевувале и царот Јулијан во чија сатира „Гозба или Кроновата прослава или Кесари“, Марко Аврелиј ја добива првата награда, како и германскиот цар Фридрих Велики.

Во споредба со неговите претходници, учењето на Марко Аврелиј се одликува со песимизам, религиозен идеализам и фатализам, а тоа се објаснува со економското пропаѓање на Римското Царство и со влијанието на мистичките учења кои почнале да се шират во тоа време. Неговото етичко учење главно било под влијание на „Дијатрибите“ на Епиктет кои му ги позајмил философот Јуниј Рустик, а токму тоа дело имало пресудно влијание Марко Аврелиј да го прифати стоичкото учење. Меѓутоа, МАрко Аврелиј се разликува од Епиктет по тоа што му недостасува ведрата надмоќност над нештата и по тоа што ја загубил вербата во остварувањето на слободата, спокојството и општествената правда. Меѓутоа, во согласност со стоицизмот, Марко Аврелиј смета дека умот е единствениот извор од кој се црпи силата за животот при што човекот треба во сите прилики и предизвици да ја сочува внатрешната рамнотежа. За да се стекне правилен суд за нештата и за совладување на животните тешкотии од најголема помош е философијата. Неговото учење се оддалечува од стоицизмот во отфрлањето на материјализмот и прифаќањето на ставот дека духот (νοῦς) се наоѓа над душата како супстрат различен од материјалните елементи. Инаку, и за Марко Аврелиј, страстите, афектите и нагоните се најголема опасност во животот, но духот може да ги совлада нагоните.

Марко Аврелиј зборува за пријателството со голем оптимизам. Тој смета дека човечкото срце најмногу се радува кога ќе ја види супериорноста на своите пријатели: активноста на едниот, внимателноста на другиот, дарежливоста на третиот, останатите доблести на четвртиот и најпосле, доблестите на сите други. Според него, најголемата среќа во животот е да им се восхитуваме на доблестите на другите, како пријателите така и сограѓаните.

Основата на неговото сфаќање на светот е мислата за непрекидното кружно движење на нештата и краткотрајноста на сите предмети. Во тие постојани промени, човекот треба да ја сочува внатрешната слобода, зашто само така може да им се спротивстави на надворешните влијанија и на животните тешкотии. Притоа, тој ја истакнува работата како најдобро средство за совладување на тешкотиите. Исто така, и Марко Аврелиј ја застапува главната идеја на стоицизмот за државата - космополитизмот. Иако бил владетел, тој чувствувал одбивност кон државните работи, сметајќи дека човекот е граѓанин на највисоката држава кон која поединечните држави се однесуваат како куќите во однос на градот. Тој немал никакви илузии во однос на луѓето и не се лутел на нивните лоши дела, зашто природата како целина е секогаш совршена, а се менуваат само нејзините појавни облици. Притоа, разумните суштества се членови на природата како сеопфатен организам во кој сите елементи се цврсто меѓусебно поврзани. Затоа, тој се залагал за работа во корист на заедницата, за љубов кон човечкиот род и за простување на туѓите гревови. Таквите ставови се последица на сфаќањето за минливоста на човечкиот живот и на предметите и за вечноста на големата вселенска држава која по својата суштина е добра.

Влијание

Една песна на полскиот поет Збигњев Херберт се вика „На Марко Аврелиј“.

Наводи

Римски цареви

Принципат 27 п.н.е. — 235:
Август • Тибериј • Калигула • Клавдиј -{I}- • Нерон • Галба • Отон • Вителиј • Веспазијан • Тит • Домицијан • Нерва • Трајан • Адријан • Антонин Пиј • Марко Аврелиј • Лукиј Вер • Комод • Пертинакс • Дидиј Јулијан • Септимиј Север • Каракала • Макрин • Елагабал • Александар Север

Криза од III век 235 - 284:
Максимин Трак • Гордијан I • Гордијан II • Пупијан • Балбин• Гордијан III • Филип Арапски • Дециј Трајан • Требонијан Гал cо Хостилијан и Волусијан• Емилијан • Валеријан • Галиен • Клавдиј II • Квинтил • Аврелијан • Такит • Флоријан • Проб • Кар • Нумеријан • Карин

Доминат 284 - 395:
Диоклецијан • Максимијан • Констанциј I Хлор • Галериј • Север II • Максенциј • Максимин II Даја • Лициниј • Константин I Велики • Константин II • Констанс I • Констанциј II • Јулијан Отпадник • Јовијан • Валентинијан I • Валенс • Грацијан • Валентинијан II • Теодосиј I

Западно царство (395 - 476):
Хонориј • Констанциј III • Јован • Валентинијан III • Петрониј Максим • Авит • Мајоријан • Либиј Север • Антемиј • Олибриј • Глицериј • Јулиј Непот • Ромул Августул

Источно (Византиско) царство (395 - 1453):
Аркадиј • Теодосиј II • Маркијан • Лав I • Лав II • Зенон • Василиск • Анастасиј I • Јустин I • Јустинијан I • Јустин II • Тибериј II • Маврикиј • Фока • Ираклиј I • Константин III • Ираклиј II • Констанс II • Константин IV • Јустинијан II • Леонтиј • Тибериј III • Филипик • Анастасиј II • Теодосиј III • Лав III • Константин V • Лав IV • Константин VI • Ирина • Никифор I • Ставрикиј • Михаил I • Лав V • Михаил II • Теофил • Михаил III • Василиј I • Лав VI • Константин VII • Роман I • Роман II • Никифор II • Јован I • Василиј II • Константин VIII • Роман III • Михаил IV • Михаил V • Константин IX • Зоја • Теодора • Михаил VI • Исак I • Константин X • Роман IV • Михаил VII • Никифор III • Алексиј I • Јован II • Мануил I • Алексиј II • Андроник I • Исак II • Алексиј III • Алексиј IV • Алексиј V • Константин XI • Теодор I • Јован III • Теодор II • Јован IV • Михаил VIII • Андроник II • Андроник III • Јован V • Јован VI • Андроник IV • Јован VII • Мануил II • Јован VIII • Константин XI