Албер Ками

Од Википедија — слободната енциклопедија
Албер Ками
ПериодФилозофија на XX век
ПодрачјеЗападна филозофија
Школаапсурд
Нобелова награда за литература (1957)
Претежна дејност
Етика, хуманост, правда, љубов, политика
Значајни идеи
„Апсурдот е есентицијален концепт и прва вистина.“
„Секогаш оди подалеку, бидејќи таму ќе ја најдеш единствената вистина.“

Албер Ками (француски: Albert Camus; 7 ноември 19134 јануари 1960) — француски писател и филозоф, добитник на Нобелова награда за литература во 1957. Често, тој се поврзува со егзистенцијализмот, иако тој самиот ја одбивал таа асоцијација, како што напишал во неговиот есеј, „Бунтовникот“ во кој изјавува дека целиот негов живот бил посветен против филозофијата на нихилизмот. Неговата најважна реченица за иднината е: „Сите ние, кои се наоѓаме среде уништување, се подготвуваме да ги обележиме границите на нихилизмот. Но само неколку од нас го знаат тоа”. Во едно интервју од 1945 година, Ками одбил секакви идеолошки асоцијации: „Не, јас не сум егзистенцијалист. Сартр и јас бевме секогаш изненадени кога гледавме дека нашите имиња се поврзани...”. Во неговата збирка есеи „Венчавања” тој напишал дека е грчки син. Во 1957 година ја добил Нобеловата награда за книжевност, како вториот најмлад добитник (по Радјард Киплинг) и како првиот добитник роден во Африка. Исто така, тој најкратко уживал во оваа награда, бидејќи загинал во сообраќајна несреќа само три години по примањето на наградата.

Животопис[уреди | уреди извор]

Албер Ками е роден на 7 ноември 1913 година во Мондови, провинцијата Константин во Алжир, во француско-алжирско семејство (мајка му имала шпанско потекло). Неговите родители биле земјоделци и семејството живеело мачно. Неговиот татко, Луциен, загинал во Маринската битка во 1914 година за време на Првата светска војна. Поради тоа, Албер имал тешко детство, зашто неговата мајка била принудена самата да го издржува семејството, а тој бил многу приврзан кон неа. Подоцна, Ками ја опишал со следниве зборови: „Мојата кутра мајка не го поднесува Париз, како што полското цвеќе не ја поднесува стаклената градина.“ Исто така, во една прилика, тој ги цитирал нејзините зборови: „Светот ми одзеде многу. Долго мислев дека е суров. Но сега, кога сè што му дадов: мажот, младоста, снагата, почна да го враќа низ тебе, сине мој, ги повлекувам моите зборови.“ Зборувајќи за своето детство, Ками рекол: Се родив сиромашен под среќно небо, во природа со која човекот се чувствува во хармонија, а не во непријателство. Според тоа, јас не го започнав животот со растргнување, туку со целост.“ Ками се школувал во Алжир во многу тешки услови, а работел како трговски патник, службеник во бродска агенција, службеник во префектурата итн. Во 1923 година бил примен во Универзитетот во Алжир. Во 1930 година заболел од туберкулоза, која ставила крај на неговите фудбалски активности (тој бил голман на универзиетскиот тим) и тоа го присилило да студира. Тој се вработил како приватен тутор и работел во метеоролошки институт. Истовремено, тој многу читал, а особено ги сакал Жид, поради стилот и неговиот „скротен“ романтизам, како и Достоевски, Толстој, Малро, Кафка и Мелвил, кој му го открил апсурдот. Исто така, големо влијание врз младиот Ками извршил неговиот професор по книжевност, Жам Грение. Ками успеал да го заврши факултетот (успешно ги презентирал неговите теми за Плотин), но поради болеста не го положил професорскиот испит. Во тоа време веќе силно го привлекувал театарот. Затоа ја основал групата „L'Equipe“ во која работел како режисер и како глумец. Оваа група ги играла претставите: Време на презирот“ од Малро, ЕсхиловиотПрометеј“, „Молчаливата жена“ од Бен Џонсон и „Браќа Карамазови“ од Достоевски во која Ками го играл Иван Карамазов. Тие биле години на занос и големи планови, а во текот на целиот живот Ками останал опиен од животот, полн со елан, заинтересиран за сите случувања, за фудбалот и за џезот, секогаш подготвен за патувања. Така, за патувањата напишал дека „... ја соголуваат душата... Она што ја прави цената на патувањата, тоа е стравот. Тој го крши во нас внатрешниот декор. Повеќе не е можно да се лаже, да се маскира зад канцелариските часови и работилници (овие часови против кои толку силно протестираме и кои толку сигурно нè бранат од страдањето да бидеме сами)... Патувањето ни го одзема ова засолниште. далеку од роднините и пријателите, од нашиот јазик... ние сме потполно на површината од нас самите.“ Уште во Алжир, Ками ја започнал новинарската кариера, која ја продолжил во Париз, каде оваа негова дејност дошла до полн израз.[1][2]

Ками се приклучил на француската комунистичка партија во пролетта 1935 година, најмногу поради политичката ситуација во Шпанија. Во 1936 година, Ками се приклучил во активностите на партијата на Алжирските луѓе, но западнал во неволја поради неговите комунистички ставови. Како резултат на тоа, тој бил исфрлен од партијата во 1937 година, а потоа му се придружил на француското анархистичко движење. Анархистот Андре Прудомо најпрво го претставил на „Анархистичкиот студентски круг“ во 1948 год. Како нивен симпатизер, Ками започнал со пишување на анархистички публикации, како „Слободата“, „Револуционерни, политички и солидарни обрера“ итн.

Во 1934 година се оженил со Симоне Хи, но бракот завршил набргу со обострана согласност. Во 1935 година го формирал Theatre du Travail – работничкиот театар кој опстанал до 1939 година. Од 1937 до 1939 година, Ками пишувал за социјалистичкиот весник, „Алжирска Република”, особено за лошите услови за живот на граѓаните во Кабили. Од 1939 до 1940 година, пишувал за сличен весник. Ками бил одбиен од Француската армија поради туберкулозата. Во 1940 година се оженил со Франсин Форе, пијанистка и математичарка со која на 5 септември 1945 година ги добил близнаците, Катерина и Жан Ками. Истата година, тој започнал да работи за весникот Paris Soir. На почетокот од Втората светска војна, Ками бил пацифист, но на 15 декември 1941 година бил сведок за погубувањето на Габриел Пери. Истата година, тој се вратил во Оран, Алжир. Сепак, подоцна станал член на француското движење на отпорот, а во 1943 година станал уредник на весникот Combat. Кога сојузничките сили го ослободиле Париз во август 1944 година, Ками лично ја објавил таа вест. исто така, тој бил еден од неколкуте француски уредници кои јавно го искажале своето незадоволство за атомската бомба во Хирошима. Tој се откажал од „Комбат“ во 1947 година, кога весникот станал комерцијален. Тогаш преминал во издавачката куќа Gallimard, каде останал до крајот на животот.[3]

Во 1949 година му се вратила туберкулозата со која се мачел во следните две години. Во 1950 година, Ками ги насочил своите идеи кон човечките права. Во 1952 година, тој дал отказ во УНЕСКО, кога ООН ја прифатила Шпанија на чело со генералот Франко како нејзин член. Во 1953 година ги критикувал советските методи на репресија на работничкиот штрајк во Источен Берлин. Во 1956 година протестирал против сличните методи во Полска и против советската репресија на Унгарската револуција во октомври. Кога започнала Алжирската војна во 1954 година, Ками бил соочен со морална дилема. Тој се идентификувал себеси како „пје ноар“ (Pieds Noirs) и ги оправдувал француските акции против востаниците. Сметал дека востанието е дел од амбицијата на Египет за арапскиот империјализам и антизападна офанзива организирана од СССР со цел да ѝ наштети на Европа и да ги изолира САД. Иако се залагал за поголема автономија за Алжир, па дури и за федерација, сепак не ја поддржувал идејата за целосна независност, сметајќи дека Французите во Алжир и Арапите може да живеат заедно. Тајно, тој работел за Алжирците кои биле осудени на смрт. Од 1955 до 1956 година, Ками пишувал за весникот „Експрес”. Во 1957 година, кога ја добил Нобеловата награда, зборувајќи со студентите од Универзитетот во Стокхолм, тој го бранел неговото видно неучество кон Алжирското прашање, искажувајќи дека бил загрижен за неговата мајка која сѐ уште живеела во Алжир.

Ками загинал во сообраќајна несреќа, на 4 јануари 1960 година, во малиот француски град Вилеблевин, на местото „Le Grand Fossard“. Во неговиот џеб имало неискористен билет за воз. Можно е тоа дека имал испланирано да патува со воз, но на крајот тргнал со автомобил. Возачот Мишел Галимар, негов издавач и близок пријател, исто така, загинал во несреќата.

Литературна кариера[уреди | уреди извор]

Во 1930-тите, Ками ја основал театарската група „L'Equipe“,. Покрај другите претстави, таа ја поставила драмата „Бунтот на Астуријаните“, која ја напишал Ками заедно со другарите, а го опишува бунтот на рударите во Овиедо (1934). Во 1945 година го објавил делото „Писма до еден германски пријател“ во кое доаѓа до израз неговиот силен стремеж за солидарност на луѓетво во борбата против злосторствата. Една година подоцна се појавило делото „Пад“ кое претставува етичка расправа за животот чија основна идеја најдобро е искажана со една реченица на главниот лик: „Колку повеќе се обвинувам себеси, добивам повеќе право да ве обвинам вас“.[4]

Во 1951 година, Ками го објавил есејот „Бунтовникот“ (или „Побунетиот човек“), кој претставува филозофска анализа на бутовништвото и револуцијата каде јасно ја искажал својата одбивност кон комунизмот. Книгата вознемирила многу од неговите соработници во Франција, вклучувајќи го и Сартр. Во него, Ками го истакнува бунтот како моќна сила, а непомирливоста со злото и праведниот отпор водат со излезот од затворениот круг во кој е заробен човекот. Мислите изложени во овој есеј се илустрирани и во романот „Чумата“. Во 1954 година, Ками објавил осум извонредни есеи со заеднички наслов „Лето“ во кои пишува за разни животни проблеми при што размислувањата се испреплетуваат со најчиста лирика. Последното дело објавено за време на животот на Ками е збирката новели „Прогонство и кралство“.[5]

По смртта на Ками биле објавени две негови дела: „Среќна смрт“ (1970) со главниот лик Мерсо (како во „Странецот“), како и незавршениот роман, „Првиот човек“, автобиографски труд за неговото детство во Алжир.

Ками објавил и четири драмски текстови: „Недоразбирање“, „Калигула“, „Опсадна состојба“ и „Праведници“.[6] И во нив, применувајќи ја теоријата на апсурдот, ги доведува ликовите до остри конфликти, безизлезни состојби и во мрачна атмосфера што се простира насекаде како судбински ламент на модерното време.[7]

Идејата за апсурдот е неговиот најзначаен придонес во филозофијата. Според него, апсурдот произлегува од човековата желба за јасност и значење во свет и состојба каде и двете недостасуваат. За тоа пишува во „Митот за Сизиф”, „Странецот” и „Чумата”. Во 1957 година, Ками бил награден со Нобеловата награда во литературата „за неговата литература, која со јасна искреност ги отстранува проблемите на човековата свест во тие времиња“.

Кратка содржина за апсурдот[уреди | уреди извор]

Надгробната плоча на Ками

Многу автори пишувале за апсурдот, како на пример, Сартр кој го препознал апсурдот од свои сопствени искуства, додека Кјеркегор објаснува дека апсурдот е вистинитоста за неколку религии кои не спречуваат рационално да веруваме во Господ. Ками го одбивал прекарот филозоф на апсурдот. Тој покажувал сѐ помалку и помалку интерес за апсурдот по објавувањето на „Митот за Сизиф”. За да се разликуваат идеите на Ками за апсурдот од идеите на другите филозофи, луѓето понекогаш мислат на парадоксот за апсурдот односно мислат за апсурдот на Ками.

Апсурдот кај Ками се појавува уште во неговата прва збирка есеи, „Двете страни на парата” во 1937 година. Апсурдните теми се појавуваат со поголема софистикација во неговата втора збирка есеи „Венчавања” од 1938 година. Во 1942 објавува расказ за човек кој живее апсурден живот, „Странецот”, и истата година го реализира и „Митот за Сизиф”. Крајната точка во односот на Ками спрема апсурдот се случува во колекцијата од четири писма кон анонимен германски пријател, пишувани помеѓу јули 1943 и јули 1944 година. Првото било објавено во Revue Libre во 1943 , второто во Cahiers de Liberation во 1944 година, трето во весникот Слобода во 1945 година. Сите четири биле објавени како „Писма до германски пријател”, во 1945 година и се појавиле во збирката „Резистенција, бунтовност и смрт“.

Идеите на Ками за апсурдот[уреди | уреди извор]

Во неговите есеи, Ками презентира две спротивставености: среќата и тагата, темнината и светлината, животот и смртта, итн. Во митот оваа дуалност станува парадокс:

„Ние ги вреднуваме нашите животи и егзистенции, но во исто време знаеме дека евентуално можеме да умреме и нашите настојувања се бесмислени. Сè додека можеме да живееме со дуализам (јас можам да прифатам периоди на несреќа, затоа што знам дека искуството на среќа ќе дојде), ние не можеме да живееме со парадоксот (мислам дека животот мој е од големо значење, но исто така и не е од големо значење).“

Во митот Ками бил заинтересиран како ние го искусуваме апсурдот и како живееме со него.

„Нашиот живот мора да има смисла за нас за да го вреднуваме. Ако прифатиме дека животот нема значење и не го вреднуваме, зар не треба да се самоубиеме?“

Мерсо, херојот на апсурдот од „Странецот” е убиец кој одговарал за своето злосторство. Разбирањето на Ками за апсурдот промовира многу јавни дебати.

„Ако ништо нема значење можеби си во право, но овде сепак постои нешто што има значење.” - второто писмо до германскиот пријател, декември 1943 година.

Критички осврт кон творештвото[уреди | уреди извор]

Ками влегол во книжевноста спонтано како одраз на неговиот дух кој стремел во сè да ја открие вистинската смисла. Во еден разговор вака ја објаснил својата определба да стане писател: „Морав да посредувам, морав да се бунам, имаше толку многу причини. На тоа им претходеа испитувања и самоиспитувања. Така постанав писател; тој пат беше мачен, лишен од илузии.“ Ако големината на книжевното дело се мери, покрај другото, и со стекнатото признание, тогаш Ками го добил најголемото можно признание, зашто релативно млад станал класик на француската книжевност. Тоа го постигнал со своето настојување да одговори на клучните прашања на неговото време и во тој стремеж секогаш бил упорен, честит и свој. Неговото дело претставува комплексна слика на времето и на неговиот дух, но и покрај разновидноста, тоа претставува целина, драматична пресметка на еден експериментатор кој секогаш изнаоѓал нови идеи, ги напуштал, пак им се враќал и повторно пронаоѓал нови патишта. Во еден свој есеј, Ками пишува: „Јас не сум философ, навистина, јас знам да говорам само за она што сум го доживеал. Јас ги доживеав нихилизмот, контрадикцијата, насилството и вртоглавицата на деструкцијата. Но, во исто време, јас ги поздравив моќта на создавањето и честа на животот, ништо не ме овластува да судам за големината на една епоха со која сум потполно солидарен.“ Живеејќи во немирно време, Ками длабоко ја почувствувал трагиката на човековата беспомошност во напорот да го рационализира светот и да ја спречи неговата апсурдност. Камиевото дело, од првиот судир со проблемот на бесмисленоста на животот, низ обидите за неговото решавање, до смелиот заклучок кој ослободува и го крши затворениот круг, се доживува целата благородност и повеќекратност на неговиот талент. Од целиот тој контрапункт: бунтот, борбата, совеста, се раѓа радоста која е движечка сила, храброста и спокојството од извршената должност.[8]

Философ по струка, Ками и во литературата ја бара смислата на човечкото постоење. Во „Митот на Сизиф“, актуализирајќи ја древната легенда, тој ја создава својата теорија за апсурдот на човечката егзистенција во модерното време. Во книгата со есеи „Побунетиот човек“ го изразува својто револт против секоја тиранија. Во краткиот роман „Странецот“ тој прикажуав монструозен свет во кој човекот е странец, не само за другите, туку и за себеси. Токму во таа отуѓеност во која не се почитува ниту човекот, Ками ја открива универзалната трагика на човештвото кое се движи кон целосна дехуманизација. Во романот „Чумата“ ја слика истата апсурдна состојба и распаѓањето на модерниот свет. И во третиот роман, „Паѓање“, тој се навраќа на отуѓеноста, овојпат со најбезмилосното изобличување на човекот: циничното самоизмачување во ништожноста пред механизамот на времето кој сè претвора во духовна пустош. Така, во трите Камиеви романи е присутна неговата философска скепса над размерите на бесмислата, но и со хуманистичкиот напор кој едвај ја наѕира можноста за одбрана на вредностите на човековиот дух и на слободата. Сепак, во неговите романи доминира грозоморната визија на апсурдот. Романите се исполнети со изгубени човечки судбини кои се немоќни да го запрат множењето на апсурдите и оставаат впечаток на очајници. За тоа придонесуваат црниот хумор и монолозите на главните ликови кои ја признаваат својата ништожност и мачнината на светот. Притоа, стилот на Ками е чудесно едноставен и возбудува со внатрешната трагика и со поразната вистина на неговото суптилно раскажување.[9]

Значење и влијание[уреди | уреди извор]

Во својата поема „Паѓање“ од 1963 година, полскиот поет Тадеуш Ружевич го нарекува Ками „борец со срце на дете“ и „последниот моралист на француската книжевност“ кој „длабоко да верувал во Човекот“.[10]

Одбрана библиографија[уреди | уреди извор]

Романи[уреди | уреди извор]

Раскази[уреди | уреди извор]

Вистински приказни[уреди | уреди извор]

Есеи[уреди | уреди извор]

Драми[уреди | уреди извор]

Збирки[уреди | уреди извор]

Надворешни врски[уреди | уреди извор]

Поврзано[уреди | уреди извор]

Белешки[уреди | уреди извор]

  • [1] Внатрешни новели, 15 ноември 1945
  • [2] Актуелности III, Алжирски хроники, 1939-1958
  • [3] Интервју со Кетрин Ками

Наводи[уреди | уреди извор]

  1. Раде Силјан, Странски автори и дела, Матица Македоонска, Скопје, 2001, стр. 444.
  2. Nada Marinković, „Alber Kami“, во: Stranac, Rad, Beograd, 88-90.
  3. Nada Marinković, „Alber Kami“, во: Stranac, Rad, Beograd, 90.
  4. Nada Marinković, „Alber Kami“, во: Stranac, Rad, Beograd, 89, 92.
  5. Nada Marinković, „Alber Kami“, во: Stranac, Rad, Beograd, 91-92.
  6. Nada Marinković, „Alber Kami“, во: Stranac, Rad, Beograd, 92.
  7. Д.Н., „Белешка за писателот“, во: Албер Ками, Чума, Скопје: Македонска книга, 1970, стр. 278.
  8. Nada Marinković, „Alber Kami“, во: Stranac, Rad, Beograd, 87-88.
  9. Д.Н., „Белешка за писателот“, во: Албер Ками, Чума, Скопје: Македонска книга, 1970, стр. 277-278.
  10. Tadeuš Ruževič, Izabrane pesme. Beograd: Treći trg / Čigoja štampa, 2013, стр. 67-68.