Буково

Буково
Панорама на Буково
Буково Местоположба на Буково во Македонија Буково на карта
Координати 40°59′40″N 21°19′59″E
Општина	Битола
Население	1.125 жит. (поп. 2021)
Шифра на КО	02016
Надм. вис.	821 м
Буково на општинската карта Атарот на Буково во рамките на општината
Буково на Ризницата

Буково — село во Општина Битола, во околината на градот Битола. Сместено е на огранките на Баба Планина, во близина на областа Пелагонија.

Географија и местоположба

Главната улица во Буково

Селото Буково се наоѓа во јужниот дел на Општина Битола, на оддалеченост од 5 километри од градот Битола на источните огранки на Пелистер (Баба Планина). Буково е ридско село, расположено на надморска височина од 720 метри. Поради близината со градот Битола, Буково е дел од неговата рурбална зона, односно тоа е населбата Буковски Ливади во подножјето на Баба Планина, веднаш под селото Буково. Атарот на Буково зафаќа површина од 17,9 км², од кои обработливото земјиште 913 ха, пасиштата 591,8 ха и шумите 146,3 ха. Во непосредна близина на селото Буково се наоѓа археолошкото наоѓалиште на античкиот град Хераклеја основан од Филип II Македонски.

Историја

Жена од Буково во почетокот на XX век

Како легенда се пренесува дека првите семејства иле населени од многу поодамна изгореното село Неољани, што се наоѓало во близина од околу еден километар западно од сегашното Буково, во почетокот сместено во подножјето на буковските планини - Стар Забел и Неолица, покрај реката Киндирка, што се формира од прочуените извори на Дванаесетте Кладенци. Постојат остатоци и од стара црква, за која постојат податоци. Се претпоставува дека горната десна маала на Буково била населувана и од жители, од старото, многу одамна иселено село Магарево, од кое и денес можат да се забележат распаднати ѕидишта. Таа месност сега е под ливади и се вика Магарешки Ливади, а се наоѓа покрај Стара Река, што извира во буковско-ореовските планини, на околу 1,5 километри над сегашното Орехово, кое исто така е населено од жителите на Магарево. Ова дотолку повеќе е за верување оти Орехово во ништо не се разликува од Буково, ни по говорни особини, ни по обичаи, ниту по било што друго. Има верзија што е, исто така за верување, дека сегашното Буково посебно неговата долна маала била населена од старото иселено село викано Селиште, што се наоѓа десно од Стара Река, непосредно до сегашната црква - капела викана „Пречиста“. И тука сега можат да се сретнат остатоци од ѕидишта. За населувањето на долните маала на селото Буково можат да се сретнат остатоци од ѕидишта. Држи место и претпоставката дека Буково било населувано и од избегани жители од античкиот град Хераклеја по неговиот земјотрес, по кое и територијата од тој град станала сопственост на селото Буково. Првите пишани историски документи во кои се споменува Буково се турските сиџили од 26 јуни 1607 година, во кој се споменува земањето заем на жител - железар од селото.

Во XIX век, Буково било село во Битолската каза на Отоманското Царство.

Македонскиот просветител Јордан Хаџи-Константинов - Џинот во својот напис „Манастир (Битоља)“ објавен во „Цариградски весник“ на 8 јануари 1855 година споменува дека градот Битола кој е најдревниот град во Македонија Пелагониска после Христа од словенските цареви го добил името Манастир и Буково , а не Битола кое е непознао име во старините (историските извори). Голема е веројатноста Јордан Хаџи-Константинов - Џинот да ја извел оваа претпоставка поради непосредната близина и поставеноста на остатоците од древниот град Хераклеја Линкестис токму помеѓу градот Битола и селото Буково. Понатаму во написот за селото Буково стои дека тоа се наоѓа на ½ час од градот Манастир (Битола) и во него е прекрасниот манастир со храмот на Успение на пресвета Богородица соѕидан од царот Стефан Силни (Душан). Сите манастирлии (битолчани), христијани и Турци, во летно време повеќе таму одат на прошетки и веселби. Во тој манасир имало повеќе до 20 товари стари ракописи, но во оа време ни славјански свештеник не сакале, а камо ли славјанска книга да осттане со нашите пергаменти. Во тоа врее во Буково постоело грчко пеење (богослужба) со еден свештеник родом Цинцарин (Влав).

Во својот најсветол период Буково имало 5000 жители а училиштето над 600 ученици. Во Кралска Југославија, Буково било општина и било двапати посетено од југословенскиот цар Александар I како најуредно село во Југославија. Во првата половина на XX век и дел од втората поголемиот дел од населението заминува на печалба во Австралија, САД, Канада и европските земји.

Жители од Буково во народни носии, почеток на XX век

Ова е верзијата која се употребувала во периодот кога Македонија била во рамките на Југославија, заради тогашното комунистичко владеење и дискриминација на искаживање и етничка самоопределба. На овој простор живеел народ и пред тоа, односно историските корени водат од иселувањето на античкиот град Хераклеја. При крајот на VI век животот во Хераклеја згаснува со доаѓањето на Словените и се создава едно мешање на народите и населување на просторите околу Буково, заради што во подоцнежниот период жителите на Буково стануваат големи земјопоседници, вклучувајќи ја и самата Хераклеја и голем дел од Пелагонија, градот Битола и шумскиот простор над Буково. Заради својата сратешка местоположба и бројноста на жители, Буково било окупирано од сите окупатори и оставиле свои траги како на пр. бугарски и француски конзулат, грчка школа, српска тортура и асимилација. Во Буково исто така останала и чешмата која се наоѓа на средина од селото која е подигната во чест на убиените во втората светска бојна.

За славното минато и материјалното богатство на жителите на Буково сведочи и архитектурата на некои од постарите куќи, која е градска и во барокен стил како куќите на Широк Сокак во Битола. Останатите куќи кои се изградени од делкан камен исто така се забележителни со својата импозантна големина од 2 и 3 катови. За духовното и културното минато на Буково сведочи буковскиот манастир „Свето Преображение“ кој иако е возобновен во 1837 година на темели на постарата црква, се споменува во записи од XVI и XVII век.

За потеклото на името на Буково, најверојатна е претпоставката дека тоа потекнува од името на дрвото бука, кога е го има во изобилство на падините на Пелистер околу самото село Буково.

Вкупно 5 жители на оваа населба се заведени како жртви во Втората светска војна.

Стопанство

Селската чешма на влезот во Буково

Поради близината со градот Битола и неговата индустриска зона, како и поволната географска положба селото Буково има развиена економска активност на своите жители. Во самото село Буково постојат и работат фабрички погон, земјоделска задруга, продавници и угостителски објекти. Од земјоделието најразвиено е градинарството. Поради изобилството од бистра вода и плодна почва, во ова село успева и се одгледува црвениот пипер надалеку познат под името буковец токму поради името на ова село. За квалитетот на црвениот буковски пипер како и за трговијата која се одвивала за него во Буково уште во XIX век сведочат и записите на странски (бугарски) дипломати и патописци. Буковецот е споменат и од македонскиот револуцонер Ѓорче Петров кој во својата книга Материјали по изучувањето на Македонија од 1896 година, пишувајќи за земјоделството и плодородноста на котлината Пелагонија во делот за полиња во одделот орографија, запишал дека пипер се добива од издробени (мелени) пиперки во селото Буково, по кое што се нарекува „Буковски пипер“ кој насекаде е многу познат и е неопходна состојка на секоја трпеза. Одгледувањето на овој црвен пипер со тенка лушпа кој потоа се суши и ситно се меле како зачин е широко распространет и во околните блиски битолски села како Бистрица, Кравари, Лажец итн. Покрај одгледувањето на пиперки, во Буково се одгледуваат и други градинарски производи како домати, зелка, праз, кромид, грашок, спанаќ, марула, морков, краставици. Застапено е одгледувањето на жита, посебно пченица во рамничарскиот дел на атарот. Поради поволните услови на планинските падини и во дворовите е застапено и овоштарството од кое најмногу се одгледува јаболка, сливи, цреши, круши, ореви, лешници и костени. Од сточарството најразвиени се краварството и овчарството, а во помала мера и козарството. Многу застапено е и живинарството, преку одгледување на кокошки, петли, гуски и други домашни птици. Поради непосредната близина на индустриската зона на градот Битола како и новата слободна економска зона во Жабени, значаен дел на населението, особено жителите во населбите Буковски Ливади и Буковски Мост, работи во фабриките на „Кромберг и Шуберт“, „Кобил“, млекарниците Битола и Идеал Шипка, погоните во рамки на некогашните фабрики „Фринко“, „Пиварницата“, а дел од жителите се занимаваат и со градежништво во ГД „Пелагонија“, автопревоз или услужни дејности во други претпријатија во градот Битола.

Население

Стара македонска куќа со карактеристичен архитектонски изглед во Буково

Црквата кај гробиштата

Население во минатото

Година Нас. ±% 1948 1.878 —     1953 1.962 +4.5% 1961 1.939 −1.2% 1971 2.792 +44.0% 1981 2.292 −17.9%	Година Нас. ±% 1991 1.350 −41.1% 1994 1.012 −25.0% 2002 3.494 +245.3% 2021 1.125 −67.8%

Според статистиката на Васил К’нчов („Македонија, Етнографија и статистика“) од 1900 година, во Буково живееле 1.490 жители, сите Македонци.

Според статистиката на егзархискиот секретар Димитар Мишев, („La Macédoine et sa Population Chrétienne“) во 1905 година во Буково имало 2.400 Македонци, патријаршисти.

На Етнографската карта на Битолскиот Вилает од 1901 г. Буково се води како чисто македонско село во Битолската каза на Битолскиот санџак со 227 куќи.

Според германска карта издадена во 1941 година, а заснована на пописот на Кралството Југославија од 1931 година, селото имало 1.650 Македонци.

Селото броело 1.939 жители во 1961 година, додека во 1994 година живееле само 1.012 жители. Според пописот од 2002 година, селото Буково брои 3.494 жители, од кои 3.456 Македонци, 14 Турци, 11 Албанци, 6 Срби, 1 Влав и 6 останати, и претставува најголемо село во општината и пошироко во Битолско.

Според последниот попис од 2021 година, во селото живееле 1.125 жители, од кои 1.023 Македонци, 18 Албанци, 22 Турци, 4 Срби, 4 останати и 54 лица без податоци.

Во табелата во продолжение е направен преглед на населението во сите пописни години:

Година	1900	1905	1948	1953	1961	1971	1981	1991	1994	2002	2021
Население	1.490	2.400	1.878	1.962	1.939	2.792	2.292	1.350	1.012	3.494	1.125

Извор за 1900 г.: Македонија. Етнографија и статистика.; за 1905 г.: La Macédoine et sa Population Chrétienne.; за 1948-2002 г.: Државен завод за статистика на РМ.; за 2021 г.: Државен завод за статистика на РМ.

Родови

Буково е македонско село.

Според истражувањата од 1951 година, родови во селото се:

• Староседелци: Брутови (7 к.), Лингурвовци (5 к.), Кушовци (5 к.), Калиновци (5 к.), Сејидови (4 к.), Кирковци (4 к.), Бојлевци (4 к.), Мафиљови (4 к.), Мандровци (3 к.), Босилковци (2 к.), Каракачови (2 к.), Канџевци (2 к.), Прчови (2 к.), Папазо (1 к.), Кушарија (1 к.), Пустарака (1 к.), Секуловци (1 к.) и Костови (1 к.)
• Стари доселеници со непознато потекло: Огњановци (21 к.), Мачковци (16 к.), Вркљевци (8 к.), Јосифовци (4 к.), Бучкови (4 к.), Кочовци (4 к.), Трпчевци (4 к.), Зенговци (4 к.), Маневи (3 к.), Ноачевци (3 к.), Соклевци (3 к.), Попови (2 к.), Кунови (2 к.), Цилеви (2 к.), Мицеви (2 к.), Бегајци (2 к.), Лазаровци (1 к.), Крагујевци (1 к.), Цицковци (13 к.), Зипевци (7 к.), Сивкарови (5 к.), Кимеви (4 к.), Пачковци (4 к.), Мондови (4 к.), Недевци (3 к.), Дакови (3 к.), Рапешови (3 к.), Зинзови (3 к.), Станкови (2 к.), Фиџови (2 к.), Чорбеви (1 к.), Бабкини (1 к.), Балтовци (12 к.), Јаревци (11 к.), Поповци (10 к.), Ѓоревци (6 к.), Главевци (6 к.), Гамчевци (4 к.), Кабревци (4 к.), Бимбиловци (3 к.), Сељанковци (3 к.), Чукалевци (3 к.), Шикови (3 к.), Баџовци (3 к.), Фудла (2 к.), Мурџеви (2 к.), Штраклеви (2 к.), Чачови (2 к.), Долино (1 к.), Таушанови (1 к.), Војче (1 к.), Ушлино (1 к.), Василови (1 к.), Стареи (1 к.), Брајанови (1 к.), Пускуло (1 к.), Јарчеви (1 к.), Брешовци (6 к.), Ќипровци (6 к.), Ѓералови (3 к.), Маљанови (3 к.), Кашови (3 к.), Пуплиови (2 к.), Милевци (2 к.), Пачеви (2 к.), Мусови (2 к.), Танчевци (2 к.), Калчето (1 к.), Кушарија (1 к.), Тумачески (1 к.), Трифуновци (2 к.), Манговци (1 к.), Мандеви (1 к.), Карови (1 к.), Башови (1 к.), Попови (3 к.), Бешлија (1 к.) и Кучкарица (1 к.)
• Доселеници со познато потекло: Србиновци (16 к.) доселени се од селото Брајчино во Преспа; Мрскови (1 к.) доселени се од соседното село Крстоар. Изгледа и нивното подалечно потекло е од Преспа.

Општествени установи

Во Буково има осумгодишно основно училиште „Коле Канински“, амбуланта, пошта и дом на културата. Домот на културата се наоѓа во зградата каде што се наоѓаат и месната заедница и продавницата на сретсело.

Самоуправа и политика

Избирачко место

Во селото постои избирачкото место бр. 0069 според Државната изборна комисија, сместено во основното училиште.

Личности

• Илија Балтов (1877 - 1934) - македонски револуционер;
• Александар Прчевски (1950 - 2013) - поранешен државен јавен обвинител

Културни и природни знаменитости

Глетка од главната улица на Буково

Буковски манастир, црква „Свето Преображение“, Битолско

Буковскиот манастир порано бил значаен културен центар во кој монасите преведувале, препишувале и пишувале книги на македонски јазик.

Цркви

• Црква „Св. Димитриј“ — главната селска црква;
• Црква „Св. Никола“
• Црква „Воведение на Пресвета Богородица“;
• Црква „Св. Преображение“ — главна манастирска црква на Буковскиот манастир;
• Црква „Св. Атанасиј“;
• Црква „Вознесение Христово“ — манастирска црква;
• Црква „Св. Архангел Михаил“;
• Црква „Св. Петка“;

Црквата „Св. Троица“ се наоѓа во прирадската населба Буковски Ливади, но таа е вон атарот на буково, во границите на градот Битола.

Археолошки наоѓалишта

• Буковски Манастир — базилика од старохристијанско време;
• Црквиште — црква и некропола од средниот век;
• Неолјани — населба од средниот век;
• Кутлиште — населба од римско време;

Редовни настани

Буково е меѓу малкуте места во Македонија каде секоја година последната недела пред Велигден се слави празникот Лазара. За време на празникот младите девојки (а понекогаш и момчињата) од селото се облекуваат во богати традиционални селски носии и шетајќи од куќа до куќа пеат Лазараски песни, а по завршувањето на песната домаќинот им става по едно јајце во кошницата која ја носат или пари. Овој празник исто така се слави и во некои села во Костурско.

Иселеништво

Во првата половина на дваесеттиот век и дел од втората поголем дел од населението заминува на печалба пред сè во Австралија, САД, Канада и европските земји. Моментално во дијаспората има преку 2000 жители од Буково, меѓу кои најбројни на едно место се иселениците од Буково во Рочестер - САД каде има преку 800 буковци, кои имаат изградено и сопствена црква, па поради тоа градот популарно меѓу буковци се вика и "Bukovo City".

Занимливости

Буково е светски препознатливо по својот црвен пипер наречен „буковец“.

Надворешни врски

• Село Буково - Крале Марко