Босна и Херцеговина во Втората светска војна

Дел од темата Босна и Херцеговина Историја
Античка историја
Рана историја Илирик Среден Век Османлиско Царство Австроунгарија Кралство СХС Втора Светска војна СФРЈ Босанска војна
Портал:Босна и Херцеговина

Втората светска војна на територијата на Хрватска и Босна и Херцеговина, кои биле поделени на германска и италијанска сфера на интереси, траела од 1941 година до 1945 година. Војната на територијата на цела Југославија главно може да се подели во 3 фази:

• во 1-та фаза, комунистите кренале масовно востание против фашистичкиот окупатор во Србија и Црна Гора. Востанието било задушено до крајот на 1941 година.
• во 2-та фаза, која трае до приближувањето на советската армија кон границите на Југославија во средината на 1944 година, партизанската војска водела претежно исцрпувачка герилска војна на територијата на Хрватска и Босна и Херцеговина. Освен германските и италијанските единици, главни непријатели биле воените единици на НДХ и четниците на Дража Михаиловиќ.
• во 3-та фаза, поддржана од советската армија, Титовата југословенска војска ги спроведила последните операции за уништување на спротивставените сили и целосно доминирала на територијата на Југославија. На крајот на војната, која и самата била крвава, Титовата комунистичка армија извршила масовно воено злосторство на спротивставените сили и нивните семејства, како и на цивилите кои се повлекувале со поразените сили.

Бројките за бројот на војници и цивили кои се убиени на овој начин варираат и се движат од 80.000 до 250.000. Меѓу нив, најголем дел од жртвите биле Хрвати, над две третини. По крвавата пресметка била воспоставена комунистичката тоталитарна диктатура, со КПЈ како единствен политички субјект и Јосип Броз Тито како недопирлив диктатор.

Спротиставени сили

• окупаторски фашистички трупи, засилени со домашната Стража и усташките сили на територијата на самата марионетска НДХ, во која биле вклучени Хрватска и Босна и Херцеговина, со практиката и програмата на погроми и геноцид врз Србите, Ромите и Евреите.
• Српски четнички трупи, со упориште во Србија и делови од НДХ со мнозинско српско население, со номинална цел за повторно воспоставување на Кралството Југославија, како и практика и програма на погроми и геноцид врз Хрватите и босанските муслимани.
• силите на Комунистичката партија на Југославија, со програма за воспоставување на Југославија како федерална држава составена од национални републики (освен БИХ, која била замислена како тринационална држава) и социјална револуција заснована на советскиот сталинистички модел. Партизаните (како што набрзо станале познати комунистите) станале најефикасните борци против германските и италијанските трупи и нивните сојузници.

Независна Држава Хрватска

Хрватски народ, 10 април 1941 година

Независна Држава Хрватска, поделба на големи парохии и области од 1941 година. до 1943 година

Поради внатрешните слабости во Априлската војна во 1941 г. Силите на Оската (Германија, Италија, Унгарија и Бугарија) ја поразиле првата Југославија за само 12 дена војна и ја разбиле таа скриена големосрпска креација во нејзините историски и етнички компоненти. Со помош на Германија и Италија била прогласена, на 10-ти април 1941 година, Независната Држава Хрватска, со седиште во Загреб, и Босна и Херцеговина, исто така, ѝ се приклучиле, врз основа на историски, етнички и културни причини. Според хрватското гледиште, Босна и Херцеговина и Хрватска сочинуваат еден геополитички ентитет, тие биле дел од Хрватското, потоа Хрватско-унгарското кралство во средниот век, а од 1878 година, односно во 1908 година, тие биле во иста земја, Австро-Унгарија. Покрај тоа, БИХ гравитирала кон запад и Хрватска во однос на сообраќајот и културата. Голем дел од муслиманите сè уште се сметале за Хрвати со исламска вероисповед, бидејќи во тоа време процесот на нивното национално созревање и политичка интеграција сè уште не бил завршен.

НДХ, новата држава на хрватскиот народ, како што ја нарекувале нејзините основачи, ја опфаќала областа што некогаш била дел од Кралството Хрватска, во времето на Томислав и Петар Крешимир IV, или, поточно, она што во периодот на Твртко бил дел од Кралството Босна. Во НДХ, внатрешната поделба се вршела според жупании, кое претставува историски хрватски систем, т.е. на големи парохии, кои биле именувани по имињата на административните единици од средновековното хрватско и босанско кралство. Во Босна и Херцеговина тие биле: Врхбосна со седиште во Сараево, Хум во Мостар, Усора и Соли во Тузла, Сана и Лука во Бања Лука, Лашва и Глаж во Травник, Крбава и Псат на Бихаќ. Бања Лука, во Босна, била планирана како главен град, како географски центар на целата независна држава Хрватска. Треба да се напомене дека административната моќ на Независната Држава Хрватска, исто така, ги укинала отоманските и австроунгарските граници на Босна и Херцеговина, поделувајќи ја на големи парохии, со што ја поврзала и изедначила областа на самата Хрватска со онаа на Босна и Херцеговина. Така, на пример, областа Гора (Петриња) ја преминувала Уна, Ливач и Запоље (Нова Градишка) и Посавје (Брод) ја преминувала Сава и имале неколку окрузи на босанската страна.

Идејата за хрватската држава, кон која се стремел хрватскиот народ и која се манифестирала со чинот на прогласување на НДХ, имала длабоки корени во желбата за независност и слобода, силно зацврстена со страдањата и прогонот под големосрпскиот режим на Кралството Југославија. По иронијата на судбината, оваа идеја многу бргу била предадена од самиот Павелиќ, со предавството и продажбата на хрватските историски земји во Далмација на фашистичка Италија, како и од геноцидната политика на неговиот режим, кој, како следбеник на новиот Хитлер и неговиот поредок од кој бил зависен, започнал прогон на Евреите и Ромите и ја искористил можноста да се пресмета со Србите. Во случајот со српското население, оваа задача била „олесна“ со спорадичните масакри што групите на големосрпските ројалисти-четници и други терористички групи ги извршиле врз хрватското население во периодот на немоќ пред прогласувањето на НДХ, како и по прогласувањето на НДХ.

Демаркациска линија во НДХ

Демаркациска линија меѓу Германците и Италијанците во Независна Држава Хрватска

Католичките Хрвати и муслиманите во Босна и Херцеговина набргу се самоорганизирале и се вооружиле за да се заштитат од четничкото насилство. Властите на Независната Држава Хрватска извршиле регрутирање, почнале да организираат редовна армија и да ги зајакнуваат доброволните (усташки) единици и да ги испраќаат во загрозените области, главно во источна Босна (Подриње). Четничките востанија предизвикале недоверба и општ прогон на Србите, па значителен дел избегале во Србија или се повлекле во планините, а некои биле интернирани во логори. Кај нив биле испратени заробени четници и хрватски комунисти, како политички противници на новата држава, но и многу невини луѓе само затоа што припаѓале на еврејска, ромска или српска етничка припадност.

Нацистичка Германија и Гашистичка Италија ја третирале Независната Држава Хрватска како своја сателитска држава, па ја поделиле на две зони на интерес. Италија во својата зона присвоила 100-120 километри територија од брегот на Јадранското Море кон внатрешноста, а остатокот од таму до реките Дрина, Драва и Дунав бил под германска власт. Демаркациската линија на таа поделба се движела на југ од Самобор до Јајце, Бугојно и Горажде на Дрина. Така, Босна и Херцеговина била поделена така што западниот дел на Босна и цела Херцеговина биле под италијанска власт, а остатокот од Босна бил под германска индиректна окупација.

Подготовки на КПЈ за востанието

Организацијата на Комунистичката партија на Југославија во БИХ започнала интензивни подготовки за вооружената ослободителна борба по консултациите на Централниот комитет на КПЈ во мај 1941 година. Во првата половина на мај бил формиран Воен комитет при Покраинскиот комитет на КПЈ за БиХ, а потоа воени комитети при регионалните и пониските раководства на КПЈ, кои организирале собирање оружје, подготвувале персонал за вооружена борба, организирале разузнавачката служба, медицински курсеви и слично. Во тоа време, покраинската организација на КПЈ во БИХ броела околу 830 членови, а СКОЈ околу 4.000 од нив. Главниот дел од членството на КПЈ и СКОЈ бил од Сараево, Тузла, Мостар, Бања Лука, Зеница и Дрвар.

Одлуките на ЦК на КПЈ од 4 јули 1941 година му го пренел на Покраинскиот комитет на КПЈ за БиХ за започнување на вооружената ослободителна борба на Делегатот на Централниот комитет на КПЈ Светозар Вукмановиќ - Темпо. Било констатирано дека прогонуваното српско население е подготвено да го прифати повикот на КПЈ за востание, но било одлучено и да се направи се за да се вклучат и Хрватите во борбата. Било одлучено да се формираат регионални воени штабови под претходните партиски регионални раководства (Бања Лука - Босна Краина и средна Босна, Тузла - источна Босна, Мостар - Херцеговина, Сараево - пошироко подрачје) како раководни центри на востанието. Во центарот, во Сараево, бил испратен секретарот на КПЈ за БиХ Иса Јовановиќ, во Бања Лука Ѓуро Пучар, во Тузла Углеша Даниловиќ и во Мостар Авдо Хумо.

Востание на Србите во Источна Херцеговина

Недостигот од механизација бил еден од клучните проблеми на Хрватската домашна стража (Домобранство)

Главната улога на хрватската регуларна армија во првите месеци од војната била воспоставување влада во сите делови на НДХ и обезбедување на ненарушен јавен и приватен живот во новата држава заедно со полицијата. Со текот на времето, четничкото движење, а подоцна и партизанското движење, се проширило на територијата на источна Босна, кое се проширило и на пошироки области. Задачата на хрватската домашна стража била да се справи со бунтовниците, да го конфискува целото оружје што го поседувале илегално и да воспостави јавен ред во тие области. Новата и релативно неискусна армија го задушила српскиот бунт во источна Херцеговина во јуни, а веќе во јули се борело во источна и западна Босна.

Според некои историчари, востанието против НДХ во Источна Херцеговина било предизвикано токму од теророт на „дивите усташи“ под водство на усташите кои се враќале. Поради тешката ситуација предизвикана од востанието, Министерството за домашна одбрана ги испратил во Херцеговина генералите Владимир Лакса и Иван Прпиќ со овластување да го задушат востанието и да го воспостават редот, вклучително и да ги дисциплинират на „дивите усташи“. Некои веруваат дека востанието во источна Херцеговина во 1941година било како последица на дејствувањето на четничкото движење кое било поддржано од италијанските воени власти и дека појавата на „дивите усташи“ била реакција на таквата состојба. До крајот на 1941 година, Хрватската домашна стража веќе била прилично добро вооружена и организирана воена сила.

Четнички масакри врз Хрватите

Поради големосрпскиот притисок за Кралството Југославија, но и поради тогашното чувство на припадност на хрватскиот народ, одреден број муслимани првично го поддржале создавањето на Независна Држава Хрватска, се приклучиле на нејзините владини органи, министерствата и командите и влегле во персоналот на редовната и волонтерската армија. Бидејќи имало силни четнички организации во Босна и Херцеговина, како и во Хрватска, поддржани од Белград, тие го поздравиле формирањето на Бановина Хрватска, а уште повеќе прогласувањето на независна држава Хрватска, со повикот: „Србите заедно“. Државата не се консолидирала, во Херцеговина и Подриње започнале прогонства и масакри на Хрватите и муслиманите.

Областа на Босанска Краина на 27 јули 1941 година била опфатена од вооружено востание, а на социјалистичка Југославија свечено го прославувала како Ден на востанието на народот на Босна и Херцеговина. Седиштето на востанието било во Дрвар. Во однос на односот што српските востаници го имале кон Хрватите, дали биле католици или муслимани, немало разлика, без разлика дали српските востаници биле предводени од четници или партизани. Нападите биле планирани за случајните преживеани по масакрот во Дрвар да не можат да ги предупредат своите соседи, односно дека Хрватите од Грахов не можат да побегнат откако ќе дознаат што се случило со Хрватите од Дрвар.

На 27 јули 1941 година бил убиен парохискиот свештеник Валдемар Максимилијан Нестор и поголема група членови на неговата парохија кои се враќале од аџилак посветен на Света Ана во Книнско поле. На враќање, возот за аџии бил запрен околу 18 км од Дрвар. Сите аџии биле сурово убиени, а нивните тела биле фрлени во јамата Голубњача.

Во Босанско Грахово и околните села, српските востаници (четници и герилски комунисти) убиле 62 Хрвати, меѓу кои 5 жени и 9 деца. Младиот свештеник Јурај Господнетиќ бил многу сурово мачен и убиен неколку дена подоцна. Српските востаници во Грахово и околните села Облај, Корити, Луча, Угарци и Црни Луг ги ограбиле и запалиле сите хрватски куќи, а во Облај ја запалиле парохиската канцеларија и Римокатоличката црква Св. Пророк Илија. Останатите преживеани Хрвати побегнале во Книн.

Во текот на 9 и 10 август 1941 година, во погромот, четниците ја запалиле целата парохија на Крњеуша кај Босански Петровац, која се состоела од дваесетина села, вклучувајќи ја парохиската црква и куќата. Бројката од 240 хрватски жртви, која не е конечна, не ги вклучува убиените домашни чувари. Од штабот на свештеникот, кој бил прв на удар, биле убиени парохискиот свештеник Крешимир Баришиќ и тројца свештеници кои работеле како приправници.

Имињата и презимињата на сите загинати во овие масакри не се целосно утврдени, утврдени се 568 лица за кои по име се знае дека биле брутално убиени во овој напад. Така, Хрватите биле целосно избришани во парохиите Дрвар, Босанско Грахово и Крњеуша во западна Босна (Босанска Краина, Турска Хрватска). Властите на НДХ не успеале да го задушат востанието со своите воени единици.

Во декември 1941 година и во текот на јануари 1942 г.одина, четниците погубиле над 2.000 муслимани, главно во Фоча и Горажде. Монахињите од манастирот во Пале биле однесени во Горажде, каде што пристигнале на 15 декември 1941 година. Тие се наоѓале во зградата на касарната на првиот кат. Четници во пијана состојба упаднале во собите во кои биле монахињите ноќе. Тие скокнале низ прозорецот, по што биле убиени и фрлени во реката Дрина. Популарно се познати како Дрински маченички и биле прогласени за блажени. Во тие денови во Дрина биле фрлени околу 8.000 луѓе. Првиот што ги запишал злосторствата бил словенечкиот свештеник Франк Ксавер Мешко.

Развојот на востанието до 1942 година

На крајот на август 1941 година, италијанските трупи ја окупирале Втората демилитаризирана зона и започнале офанзива под изговор дека го штитат српското население. Под оваа пропаганда дел од борците го оставиле оружјето и се вратиле дома. До крајот на септември, италијанските трупи ја окупирале Втората, а до средината на октомври, Третата зона. Во исто време, востанието во источна Босна станало многу интензивно, што го искористил Драгољуб Михаиловиќ, испраќајќи некои поранешни југословенски офицери да ја преземат командата со востаниците. Во септември 1941 година, неговиот главен делегат за источна Босна, мајор Јездимир Дангиќ, се прогласил за командант на Планинскиот штаб на босанските четници.

На 26 септември 1941 година во Столице се одржала конференција на која биле донесени одлуки врз основа на кои се извршило формирање на партизански вооружени формации. Во тоа време на територијата на Босна и Херцеговина биле формирани 10 партизански одреди. До крајот на 1941 година на сите слободни територии биле формирани селски, градски и општински народноослободителни одбори. На 21 декември 1941 година во Рудо, во источна Босна, била формирана Првата пролетерска бригада.

Во октомври 1941 година пропаднале напорите на КПЈ да воспостави соработка со четничките единици во источна Босна во борбата против окупаторите. Извршувајќи ја наредбата на Драгољуб Михаиловиќ, четниците воделе акција за разбивање на партизанските одреди. За да се спречат овие настани, Врховниот штаб на НОПОЈ на крајот на декември 1941 година во Источно-босанската прва пролетерска бригада го префрлиле својот штаб. Со цел да се стабилизира Народноослободителното движење во Босна и Херцеговина и да се потисне четничкиот поход, на 7 и 8 јануари 1942 година во Иванчиќи се одржала провинциска конференција во кој учествувал Јосип Броз Тито и повеќе членови на ЦК на КПЈ. Малку подоцна Врховниот штаб донел одлука за формирање на доброволни чети од луѓе кои се колебале меѓу партизаните и четниците и кои биле спремни да ги бранат своите места од окупаторскиот терор. За време на престојот на Врховниот штаб на НОП и ДВЈ во Фоча, од 25 јануари до 10 мај 1942 година, биле утврдени т.н Фочански прописи, врз основа на кои за време на војната бил развиен системот на народно владеење.

Во тоа време, во Босанска Краина, во есента 1941 година започнал процесот на стабилизација на Националноослободителното движење, продолжило и во првата половина на 1942 г. години. Италијанско-четничката акција за расчистување на теренот била неуспешна. Во тој период, четниците успеале да создадат свои вооружени формации и политички упоришта во Змијање и Мањача околу Мркоњиќ-Град и делумно околу Гламоч и Босански Грахов. По ослободувањето на Приедор и Љубија, на ослободената територија на Босанска Краина бил развиен систем на народна власт.

Втора и трета офанзива

Клучниот период за обликување на Босна и Херцеговина, како и на цела Југославија во следниот половина век, бил од 1942 година до 1943 година. На воениот фронт имало максимална концентрација на противничките сили: покрај околу 160.000 германски и 350.000 италијански, вооружените сили на НДХ достигнале сила од над 160.000, а четниците на Дража Михаиловиќ околу 80.000 војници. Комунистичката армија, која броела 150.000 партизани, водела тешки герилски битки, избегнувајќи ги непријателските офанзиви и едвај пробивајќи ги обрачите.

Додека вооружените сили на НДХ биле составени исклучиво од Хрвати и босански муслимани, и четниците од Срби, комунистичката армија на Тито била мултинационална; таа била составена од околу 44% од Србите, 30% од Хрвати, 10% од Словенци, како и Црногорци и босански муслимани. Од партизанските бригади, огромно мнозинство биле хрватските и босанско-херцеговачките: од 96 бригади, 38 биле хрватски, 23 босанско-херцеговачки и 17 словенечки, што покажува дека војната се водела со најголема жестокост на територијата на НДХ, додека Србија и Црна Гора биле главно пацифицирани и под четничка контрола.

Планината Игман, сцена на Игманскиот марш

Масовното востание на Титовата комунистичка војска во Србија и Црна Гора било задушено до крајот на 1941 година со силна германска и италијанска офанзива и со помош на српските фашисти и четници. Во Првата непријателска офанзива, комунистичките партизани паднале од околу 50.000 војници на 4.500 борци кои биле протерани од Србија. Војната продолжила со најголем интензитет на територијата на Босна и Херцеговина. Германија го префрлила фокусот на акцијата во сопствената окупациска зона на Југославија во БИХ со цел да обезбеди важни индустриски претпријатија, рудници и комуникации загрозени од акциите на партизанските единици.

Потоа следела Втората непријателска офанзива против востанието во источна Босна од 15 јануари до 23 февруари 1942 година. На крајот на јануари 1942 година, Првата пролетерска бригада се нашла опкружена со силни германски сили во регионот на Романија. Требало да се помине покрај Сараево, преку Игман, кон ослободената Фоча Игманскиот марш бил спроведен ноќе помеѓу 27 и 28-ми јануари, во длабок снег и екстремен студ. Домашната гарда ги протерала партизаните од источна Босна назад во Црна Гора, но сепак не можела да го спречи нивното последователно продирање во западна Босна.

Во усташкиот печат, операцијата Трио е позната како поход на Дрина, последната граница.

Продолжението на последната операција било наречено операција Озрен. Покрај Црна легија, во операцијата учествувале и две германски пешадиски дивизии, една италијанска дивизија и две дивизии за домашна одбрана. Црната легија била користена како шок единица која работи во околината на Маглај. Операцијата Озрен била успешна, партизаните биле протерани од нивните засолништа и претрпеле бројни загуби.

Во текот на април 1942 година, офанзивните операции продолжиле во источна Босна и Херцеговина. Црна легија дејствувала самостојно против преостанатите четнички групи во Озрен и не се вклучила во планираните големи операции до 15 март, кога ја исчистила Романија од четниците и зазела позиција кај Хан Пијеска за да го зацврсти источното крило на германската 718-та дивизија. Оваа операција, наречена „Трио“ од Германците, ја започнале италијанските дивизии Тауренес, Пустерија и Сасари, кои сакале да ги исчистат Црна Гора, Санџак и источна Босна од бунтовниците и да ја смират таа област. Во операцијата учествувале два гранични баталјони за домашна одбрана и три пешадиски полкови за домашна одбрана.

Во делот на операцијата Трио, која се одвивала на територијата на НДХ, Црна легија имала доминантна улога и била најодговорна за уништувањето и поразот на 4.500 четници кои дејствувале во источна Босна. По Хан Пијеск, Црна Легија ја окупирала Власеница, а во Жепче го нашле речиси целото население убиено од четниците. Во понатамошните битки, Црна легија ги освоила Милиќи, Касаба, Дрињача, Братунац и Сребреница, а на 9 а прил пристигнала на Дрина. Следниот ден, на самата годишнина од прогласувањето на НДХ, Франтиќ му испратил на Павелиќ колба со вода од Дрина. По обезбедувањето на границата со Србија и завршувањето на операцијата Трио, Црна легија била испратена да уништи помали изолирани џебови на отпор северно од Фоча.

Мајорот Јездимир Дангиќ, командант на сите четнички единици во источна Босна, бил заробен во операцијата „Трио“. Делот на Франчетиќ од операцијата бил познат во усташкиот печат како „Офанзива на Дрина“, а целата операција во партизанската литература била позната како Трета непријателска офанзива. Резултатот од операцијата било драстично намалување на бројот на црногорските и источните босански четници и партизани и воспоставување контрола на НДХ над нејзината источна граница, но и масовното бегство на српското население од Источна Босна во Србија.

Во периодот од јуни до јули 1942 година, продолжила битката на Козара, во која биле поразени мнозинството партизански сили на планината Козара. Силите за домашна одбрана кои учествувале во битката имале околу 18.000 војници, 150 тенкови и 80 авиони. Главниот дел од силите на домашната стража нападнале од правец на Јасеновац кон Прошата и од правецот на Бановина кон Босански Нови. Во акцијата загинале 445 војници од страната на НДХ, 654 биле ранети, а 498 војници се водат како исчезнати. Партизаните изгубиле над 6.000 војници за време на битката.

Бихачка Република

Војници на Црна легија во Томиславград, 1942 година.

Колона од Домашна стража, зима 1942 година. години

Од крајот на јуни до почетокот на август, кампањата на Групата пролетерски бригади била спроведена во Босанска Краина под директна команда на Врховниот штаб на НОП и ДВЈ, а победи биле постигнати во втората половина на 1942 година кое резултирало пред се со создавање на Народноослободителната војска на Југославија и Основачкото собрание на АВНОЈ. Со уништувањето на непријателските гарнизони на многу места и уништувањето на главните четнички формации и упоришта, најголемиот дел од територијата на западна и централна Босна бил ослободен и поврзан со ослободената територија во соседните области на Хрватска.

Од 28 јули до 19 август 1942 година, битката продолжила за Купрес, кој тогаш бил под партизанска опсада. 600 припадници на Црна легија, заедно со локалните усташки и домашни гардиски единици под команда на полковникот Фрањо Шимиќ, речиси еден месец го бранеле Купес од четири партизански бригади, вкупно 2.500 партизани. Партизаните извршиле три концентрирани напади против 1.500 бранители во текот на ноќта на 11 спроти 12 август и 19 август. Иако бранителите биле побројни, градот бил успешно одбранет. Партизанските загуби биле околу 1.000 мртви и ранети, а хрватските околу 340 ранети и загинати бранители.

Поради злосторствата на Црна Легија во источна Босна, Јуре Франтиќ бил уапсен од Германците и предаден на НДХ со препорака за опомена за неконтролирање на единиците. Анте Павелиќ одбил да стори ништо против Франтиќ и, на изненадување на Германците, го поставил за командант на сите постојани активни места на усташките војници. На почетокот на октомври, во операцијата Динара, два баталјони на Црна легија, под команда на Франтиќ, ги нападнале партизаните во Ливно од Купес и на 3 октомври го ослободиле градот.

Во црвено е прикажана Република Бихачка.

Обидите на германските, италијанските и усташките сили во октомври 1942 година не успеале да ја преземат иницијативата со навредливи дејствија. Поради оваа причина, германската висока команда донела одлука да ја прогласи територијата на НДХ јужно од Сава за оперативна област на германските трупи, а во декември 1942 година и одлуката за зимски операции против НОВ и ПОЈ на големата ослободена територија во Босна и Хрватска. Во октомври 1942 година, четниците убиле околу 1000 Хрвати во Рама.

Со одлука на Врховниот штаб во ноември 1942 година биле формирани пет дивизии и еден корпус на НОВЈ. Потоа, со одлука на Врховниот штаб, на тлото на Босна и Херцеговина биле формирани три ударни дивизии, а покрај Групата пролетерски бригади, биле вклучени уште две бригади. Во Подриње била формирана една бригада. До крајот на 1942 година во Херцеговина биле обновени организациите на КПЈ и биле формирани партизански единици. Партизанска победа над четничките сили кај Мајевица во ноември 1942 година била еден од решавачките моменти за национално-ослободителното движење во источна Босна.

Централниот комитет на КПЈ и Врховниот штаб донеле мерки и одлуки кои биле од одлучувачко значење за политичките основи на НОП, спроведени на голема слободна територија со центар на Бихаќ, од ноември 1942 година до јануари 1943 година. Таа слободна територија станала позната како Бихачка Република. Резултат на силниот развој на националноослободителното движење биле: Основачкото собрание на АВНОЈ (Бихаќ, 26 и 27 ноември 1942 година), Основачката конференција на Антифашистичкиот фронт на жените на Југославија (Босански Петровац, 6-8 декември1942) и Основачкиот конгрес на Обединетиот сојуз на антифашистичката младина на Југославија (Бихаќ, 27-29 декември 1942)

Бил основан и Антифашистичкиот совет на народното ослободување на Југославија како национален и генерален политички претставник на НОБ. Големите победи и влијание на НОП во летото и есента 1942 година предизвикале опаѓање на четничкото влијание кај Србите и довело до поголем пристап на Хрватите и муслиманите во партизанските единици. Влијанието на НОП се зацврстило во некои центри на градовите.

Четврта и петта офанзива

Во текот на 1943 година, активностите на Домашната гарда се повеќе се интензивирале, особено по капитулацијата на Италија, што довело до интензивно зајакнување на партизанското движење. Биле формирани четири борбени бригади (5-та, 6-а, 7-ма и 8-ма бригада), секоја со два полка од четири баталјони со 500 членови, покрај артилериска група, специјално опремена за планински терен. Освен големата слободна територија со седиште во Бихаќ, партизаните ги ослободиле и Јајце, Ливно, Томиславград, Шујица, Посушје и Имотски, каде што Петтото усташко друштво на Рафаел Бобан претрпело големи загуби. По смртта на Франтиќ во последните денови од 1942 година, Црна легија била поделена на Прво усташко здружение во источна Босна и Петто здружение, во Завршје и западна Херцеговина.

Првата голема акција (Вајс I) била протерувањето на партизанските сили од западна Босна и градот Бихаќ, каде што се наоѓал главниот штаб на партизаните. Во соработка со германските трупи, партизаните по жестоки борби биле истерани и почнале да се повлекуваат кон Неретва (Вајс II). Кон крајот на февруари и почетокот на март се водела жестока битка со партизаните (Вајс III), во која учествувала една чета на Домашна стража и две дивизии, со вкупна сила од 15.000 луѓе со 110 тенкови и една ескадрила авиони. Најжестоки борби се воделе околу Ускопље, кои партизаните од 3 март накратко го освоиле. Домашна стража заедно со Германците и Италијанците ги притиснале партизаните кои се повлекле преку Неретва кон источна Херцеговина и понатаму кон Санџак.

До крајот на март, силите на Оската убиле околу осум илјади партизани, од кои околу 50% биле Хрвати, заробувајќи уште две илјади. И покрај големите загуби и очигледната тактичка победа на силите на Оската, партизаните ја обезбедиле безбедноста на нивниот штаб и болницата и можеле да ги продолжат своите активности. Всушност, со преселувањето во источна Босна и Херцеговина, партизаните морале да се борат единствено против четниците и целосно да ги онеспособат, така што по битката на Неретва, четниците повеќе не претставувале никаква сила и биле речиси целосно избришани западно од Дрина. Сите три антипартизански операции (Вајс I, II и III) се познати како Четврта непријателска офанзива или битка на Неретва.

Партизаните се повлекуваат преку Сутјеска, 1943 г.

Операција Шварц или битката на Сутјеска

Одлуката на АВНОЈ, која била основа за создавање на социјалистичка Југославија

Следната голема битка била операцијата Шварц, попозната како Битката на Сутјеска или Петтата офанзива на непријателот. Во неа, домашните одбранбени сили (едно здружение за домашна одбрана и три дивизии) во сила од 15.000 луѓе со 120 тенкови и 15 авиони на оперативната група „Сараево“ ги нападнале партизаните, меѓу кои имало и пет бригади од Босна и Херцеговина, по долината на Сутјеска и околу градот Фоча. Во првите недели од битката немало поголем развој на настаните, иако линијата се преселила на штета на партизаните. Во јуни, Германците речиси успеале во нивниот план да го ликвидираат Тито кога бомба паднала во близина на водечката група и го ранила во раката. Кучето на Тито, германскиот овчар Лукс, наводно се жртвувал за да го спаси животот на Тито.

Во периодот од 3 до 15 јуни, партизаните направиле жесток пробив со сите свои сили и упаднале во источна Босна. Три партизански бригади и централната болница со над 2.000 ранети останале опколени, суровите германски војници убивале неселективно, убивајќи ги и ранетите и невооружениот медицински персонал. Загинале вкупно 6.391 партизани, повеќе од една третина од војниците кои се вклучиле во борбите. Веднаш по пробивот, партизаните се прегрупирале и започнале контранапад во источна Босна, расчистувајќи ги упориштата на Оската во Власеница, Сребреница, Олово, Кладње и Зворник во следните 20 дена. Таа битка била пресвртница кон партизанската победа во војната и станала важен дел од културата во повоена Југославија.

Од јули 1943 година, центарот на дејствување на НОВ и ПОЈ бил префрлен во италијанската окупациона зона, а силите на Првиот и вториот босански корпус развиле офанзивни операции на целата територија на Босна и Херцеговина. Во текот на овие акции до крајот на 1943 година била ослободена речиси целата територија на Босна и Херцеговина, освен Сараево и неколку градски центри по должината на важните комуникациски патишта. Со зачуваното јадро, Тито можел да профитира од колапсот на фашистичка Италија. Покрај оружјето, неговата војска забрзано растела со масовен прилив на нови борци, главно Хрвати и Словенци, така што до крајот на 1943 година пораснала на 300.000 луѓе. До крајот на 1943 година силите на НОВ и ПО БИХ имале два корпуси со седум дивизии, 24 бригади и 25 партизански одреди. Седиштето на ЦК на КПЈ, Извршниот комитет на АВНОЈ и Врховниот штаб на НОВ и ПОЈ се наоѓало во Јајце од 24 август до крајот на 1943 година.

На иницијатива на Покраинскиот комитет на КПЈ за БИХ во септември 1943 година започнале подготовките за свикување на Основачкото собрание на ЗАВНОБИХ. ЗАВНОБИХ на првата седница во Мркоњиќ-Град, на 25 и 26-ти ноември 1943 година бил конституиран како највисок политички орган на НОП во Босна и Херцеговина и прогласен за федеративна организација на државниот сојуз на народите на Југославија. Советниците ја усвоиле Резолуцијата на ЗАВНОБИХ и Прогласот до народите на Босна и Херцеговина, во кој се нагласува дека во иднина единствено ЗАВНОБИХ и АВНОЈ можат да ги претставуваат БИХ и нејзините народи, како во земјата, така и во странство. Во исто време, овие дела ја изразиле решеноста на народот на БИХ дека нивната земја, која не е ниту српска, ниту хрватска, ниту муслиманска, туку и српска, муслиманска и хрватска, ќе биде збратимена заедница во која ќе има целосна еднаквост на сите Срби, муслимани и Хрвати.

Веднаш потоа, на 29 ноември во Јајце се одржало Второто заседание на АВНОЈ, со чии одлуки билњ поставени темелите на новата Југославија. Одлуките што ја запечатило судбината на Кралството Југославија биле следните: врховниот партизански политички орган АВНОЈ станал главен законодавен совет и највисок претставник на суверенитетот на сите југословенски народи; формирање на привремена влада; кралската власт во емиграција била лишена од сите права на легитимната југословенска власт; на кралот Петар II Караѓорѓевиќ му било забрането да се врати во Југославија; новата Југославија ќе биде сојузна држава на еднакви народи; Тито ја добил титулата Маршал на Југославија; била формирена државна комисија за истрага на воените злосторства на окупаторите и соработниците.

Во исто време, усташките сили не успеале да го одбранат Бугојно, но на крајот на август го одбиле партизанскиот напад на Ливно. Пропаднал и обидот да се снабди опколениот Купес со храна и муниција од Дувно во средината на септември. На почетокот на октомври, V се повлекла од Ливно и Томиславград во Посушје, од каде набргу била протерана во Имотски, од каде набргу го вратила Посушје. Есента ја минала борејќи се со далматинските партизани околу Посушје и во областа Имотска Краина. Во декември, учествувала во потфатот на Зитен и продирала со германските сили од Посушје и ги зазела Томиславград и Шујица.

Шеста офанзива и ЗАВНОБИХ

Од почетокот на декември 1943година до средината на февруари 1944 година, германските сили, во духот на наредбата на Врховната команда за обезбедување на одбрана на Балканот во случај на англо-американска инвазија, извршиле неколку офанзиви на територијата на Босна и Херцеговина. Особено тешки битки се воделе во декември 1943 година.во централното подрачје на источна Босна, во декември 1943 г. и јануари 1944 година, во јужниот дел на Босанска Краина и од почетокот на јануари до средината на февруари 1944 година во поголемиот дел од средна Босна и дел од Босанска Краина.

Врховен штаб на чело со Тито во Дрвар

Во раната пролет 1944 година, германските сили ја принудиле НОВЈ да се повлече јужно од линијата Тузла - Зворник, каде продолжиле борбите во кои успеале да спречат навлегување на две дивизии на НОВЈ од Босна во Србија. До средината на 1944 година, многу членови на домашната гарда почнале отворено да застануваат на страната на НОП, што довело до масовни случаи на пребегнување на партизаните на цели единици со големина на баталјон и авиони на ЗНДХ.

Во Босанската Краина, германските сили ја извршиле својата последна офанзивна операција, која започнала на 25 мај со воздушно слетување на Дрвар, каде од јануари 1944 година се наоѓал штабот на Централниот комитет на КПЈ, Врховниот штаб, Претседателството на АВНОЈ и НКОЈ. Во десетдневните борби, единиците на Првиот пролетерски корпус и делови од Петтиот и Осмиот корпус на НОВЈ го разбиле планот на германската наредба за уништување на раководството на новата Југославија, кое го префрлило своето седиште во Вис.

На 17 јуни 1944 година на островот Вис, бил потпишан договор меѓу маршалот Тито и поранешниот бан на Бановина Хрватска, Иван Шубашиќ, кој станал претседател на југословенската кралска влада во егзил. Иван Шубашиќ ветил дека неговата влада ќе го признае АВНОЈ и ќе го покани народот да се приклучи на антифашистичкото движење. Со ова меѓународната заедница и британската влада дефинитивно го признале легитимитетот и авторитетот на Титовата Народноослободителна војска на Југославија и нејзините институции.

Врз основа на одлуките на АВНОЈ, ЗАВНОБИХ на втората седница во Сански Мост на 30 јуни 1944 година, било конституирано највисокото законодавно и извршно тело на Босна и Херцеговина, биле донесе одлуки за организацијата и работата на Народноослободителните комитети и Националноослободителните собранија, Декларацијата за правата на народот на Босна и Херцеговина и била одобрена работата на делегацијата на БИХ на Второто заседание на АВНОЈ. На основачката конференција во село Здена кај Сански Мост, на 3 јули 1944 година бил избран Главниот комитет на Обединетиот народноослободителен фронт на Југославија за Босна и Херцеговина и иницијативата за избори на месни комитети.

Завршни операции

Во првата етапа од завршните операции за конечно ослободување на Југославија, од јули до крајот на 1944 година, на територијата на Босна и Херцеговина, силите на НОВЈ ја задржале иницијативата и извеле успешни офанзивни операции за проширување на ослободената територија. При подготовката на операциите на НОВЈ за ослободување на Србија од мај до август 1944 г. особено жестоки битки се воделе во источна Босна против големи германски сили, кои со офанзивни дејствија се обидувале да го спречат навлегувањето на Дванаесеттиот војводински корпус преку Дрина во Србија. Во јули 1944 година, Првата усташка чета, остаток од Црна легија, водела успешни битки околу Сребреница и заедно со Германците го предводеле пробивот до Зворник.

Во операциите за конечно ослободување на Србија, Македонија, Црна Гора, Косово и Далмација, единиците на Третиот и Петтиот корпус и 29. херцеговачки дивизии конечно го ослободиле најголемиот дел од територијата на Босна и Херцеговина. Конечното ослободување на 17 ноември 1944 година, Тузла станала многу важна база за воените операции на единиците на Третиот корпус на НОВЈ. На 20 ноември 1944 г Хрватската домашна гарда била споена со усташките војници во обединетите хрватски вооружени сили. На територијата на Босна и Херцеговина, домашните гардиско-усташки дивизии дејствувале на поширок простор околу градовите, 6-та во Бања Лука, 8-ма во Сараево, 9-та во Мостар, 12-та во Брчко и 15-та на пругата Сараево-Славонски Брод. Во Ранковиќи кај Травник, на 22 октомври 1944 година, биле застрелани околу 200 заробени хрватски цивили и војници од Купес.

Убиените херцеговачки францискански маченици

На почетокот на 1945 година германските и усташките сили ги држеле Мостар, Сараево и долината на реката Босна, каде што единиците на германската армиска група Е се повлекувале, и северниот дел на Босна и Херцеговина, по линијата Бјељина - Добој - Дервента - Бања Лука - Босански Нови - Бихаќ. Во операцијата Мостар, од 6 до 14 февруари 1945 година, единици на осмиот далматински корпус и 29. Херцеговска дивизија ги ослободила Мостар, Невесиње, Широки Бриег и Коњиќ. 369. „ѓаволска“ дивизија и 9-тата Домашна усташка дивизија биле избришани од регистарот на Вермахтот, така што оттогаш документите се однесуваат само на борбената група 369, што доволно говори за усташките загуби, изразени во илјадници.

Ослободена територија 1 – 15 април (црвено)

Партизаните и нивните помагачи, по ослободувањето на споменатите градови, во знак на одмазда го убиле херцеговинскиот провинцијал Лео Петровиќ и уште 65 Францисканци. Масакрот на херцеговските монаси се случил во Мостарски Грац, Горњи Грац, Доњи Грац, Гостуша, Широки Бриег, Мостар, Љубушки, Вргорац, Чапљина, Меѓугорје, Читлук, Загреб, Изачерап, Горбичино, и Блајбург. Повеќето Францисканци биле убиени на 7. и 8. февруари 1945 година во Широки Бриег и на 14 февруари 1945 година.

Во втората половина на март, на почетокот на последната офанзива на ЈНА, Бихаќ бил ослободен, а на 6 април Сараево. Од 30 март до 8 април 1945 година, хрватските вооружени сили им нанеле голем пораз на четниците во битката кај Лијевче Поле, со околу 7.000 мртви и ранети и 5.000 заробени, што подоцна било наречено второ Косово во српската емиграција. Остатокот од домашната стража-усташка дивизија се повлекло кон Загреб. Уште пред крајот на воените операции во БиХ, во Сараево од 26 до 28 април 1945 година се одржало третото заседание на ЗАВНОБиХ, на кое ЗАВНОБиХ било прогласена за Народно собрание и била формирана првата влада на Босна и Херцеговина. Во битките до 1 мај 1945 година година била ослободена речиси целата територија на Босна и Херцеговина.

По ослободувањето на Сараево на 6 април 1945 година и повлекувањето на Германците и усташите кон север, преку Зеница и Добој, во областа на долниот тек на реката Босна, се здружиле корпусот на формациите на НОВЈ со јасни упатства да се приклучат со единиците на Црвената армија и НОВЈ на Сремскиот фронт што е можно поскоро, со кој потоа заеднички треба да ја продолжат потерата на германската војска и војската на НДХ кои се повлекувале кон Австрија. Така се одвивила битката за Оџак, од 19 април до 25 мај 1945 година година, полни 16 дена по завршувањето на Втората светска војна, во која Домашна стража и усташката војска се борела до последниот човек. По конечниот колапс на хрватските сили, партизаните убиле 3.375 луѓе, што претставувало една третина од хрватското население во областа Оџак.

Трагедијата во Блајбург

Ослободена територија до 1 мај (црвено)

мини| Колона војници на НДХ во близина на Блајбург Трагедијата во Блајбург и станиците на крстот во 1945 година. се термини кои се користат во хрватската публицистика за да се опишат низа настани во мај 1945 година. Со распадот на Третиот Рајх, на 2 мај 1945 година, се случила и капитулацијата на Независната Држава Хрватска. Таа престанала да постои на 8 мај 1945 година, со влегувањето на партизаните во Загреб, односно неговото ослободување. Во тоа ослободување загинале околу 11.000 војници на НДХ, а речиси 16.000 биле заробени. Павелиќ веќе на 6 мај 1945 г. одлучил војниците, државната администрација и цивилите, кои тоа го сакаат, да се повлечат кон Австрија.

Така, мноштвото хрватски луѓе се повлекле на запад со надеж дека ќе можат да се предадат на западните сојузници кои ќе ги заштитат од Титовите партизани и преобратените и/или амнестирани четници. Припадниците на единиците на НДХ се предале во текот на тие недели. Бројни хрватски војници биле убиени додека стоеле на своето место, се повлекувале, откако се предале во битка или откако се пријавиле на властите, наивно надевајќи се дека новите власти ќе се однесуваат праведно кон нив. Истата судбина ги снашло и десетици илјади заробени хрватски цивили кои останале во своите домови или на друго место на територијата на поранешната независна држава Хрватска.

НДХ се предала на 15 мај 1945 година во Блајбург. Во меѓувреме, во полињата на југ кои не се видливи од Блајбург, големата маса луѓе останала во состојба на неверување, ужас и збунетост, кога на 17 мај 1945 година започнал Масакрот во Блајбург. Тој претставува воено злосторство и злосторство против човештвото, кое станало симбол и метафора на сите хрватски страдања од комунистичките победници во 1945 година, иако само мал дел од војниците и цивилите биле убиени на самото поле во Блајбург и во околината.

Во последните битки и маршеви на смртта, познати како Патот на крстот на хрватскиот народ, загинале или биле убиени околу 45.000 до 200.000 припадници на вооружените сили на НДХ или цивили. Најверојатната бројка, според најновото истражување, е околу 50.000. Голем број од нив паднале во партизанско заробеништво, страдајќи на долгиот пат на Хрватите во 1945 година. Масовни ликвидации биле извршени во Тезно кај Марибор, Дравоград, Целје, Кочевје и на други места во Словенија, а во Хрватска во Мацелска Шума кај Крапина, Самобор, Карловац, Сисак, Бјеловар и на други места. Масовното страдање траело од мај до август 1945 година.

Последователните ископувања, кои биле извршени на местата за егзекуција во Словенија по падот на комунизмот, доведуваат во прашање некои аспекти на оваа статистика: за разлика од 50.000 Хрвати кои биле погубени од комунистите на целата област од Австрија до Македонија, словенечката Комисијата за злосторства идентификувала околу 190.000 луѓе егзекутирани во партизанските масакри во 1945 година и во 1946 година. Бидејќи, според наодите на комисијата, има околу 10.000 словенечки и 180.000 хрватски војници и цивили, ова отвора нови сомнежи, доведувајќи го во прашање статусот на Јосип Броз Тито како најголем воен злосторник и најголем убиец на Хрватите во територијата на поранешна Југославија.

Во однос на самиот хрватски народ, долгорочна негативна последица, која била откажана само со ослободителната војна против големосрпската агресија во 1991 година – 1995 година, бил компромис на самата идеја на хрватската држава. Хрватите, поради тоа што дел од нив учествувале во воените единици на Оската, се здобиле со стигмата на профашистичка нација, која била засилена со српско-југословенската пропаганда за време на социјалистичка Југославија и со прикривањето на фактот дека Хрватите учествувале поактивно во антифашистичката борба отколку што некои многу побројни народи, како и повеќе од која било нација во пропадната Југославија, го спречиле и задушиле остварувањето на вековниот хрватски сон за слобода и независност. Само Татковинската војна ги избришала тие гревови од минатото и пропагандни духови.

Според анализите на хрватскиот научник Жерјавиќ и српскиот Кочовиќ, кои даваат многу слични резултати, Југославија во Втората светска војна изгубила околу еден милион луѓе, од кои околу 500.000 Срби, 200.000 Хрвати и 90.000 босански муслимани. Самата Босна и Херцеговина ги претрпела следните загуби: 164.000 Срби, 75.000 босански муслимани, 64.000 Хрвати и 9.000 Евреи

Надворешни врски

• HercegBosna.org Срцето на темнината (1941 - 1945)
• HercegBosna.org Втора светска војна
• HercegBosna.org Понови приказни, извори, прегледи и анализи

Литература

• Општа енциклопедија ЈЛЗ (книга втора), Лексикографски институт ФНРЈ, Загреб, 1956 г.
• Воена енциклопедија (книга прва), Редакција војна енциклопедија, Белград, 1970 г.
• Општа енциклопедија ЈЛЗ (книга втора), Југословенски лексикографски институт, Загреб, 1982 г.