Ада Кале

Од Википедија — слободната енциклопедија
Карта на островот од раниот современ период
Општ поглед од север, фотографија од крајот на 19 век.
Чаршијата

Ада Кале или Адакале (романски: Ada Kaleh; турски: Adakale, што значи „Остров тврдина“; унгарски: Újorsova или Ada Kaleh; српски и бугарски: Адакале) ― поранешен мал средорек на Дунав, сместен во Романија, кој бил потопен за време на изградбата на Хидроелектраната „Ѓердап I“ во 1970 година. Островот бил околу 3 км низводно од Оршова и бил долг помалку од два километри и широк околу половина километар (1,75 x 0,4-0,5 км). Ада Кале била населена со Турци муслимани од сите делови на Отоманската Империја,[1] и имало семејни врски со турското муслиманско население во Видин и Русе поради егзогамни бракови.[2]

Островот Ада Калех е веројатно највозбудливата жртва на изградбата на браната на Ѓердапската Клисура. Некогаш османлиска ексклава која била менувана неколку пати во 18 и 19 век, имала џамија и бројни извртени улички и била позната како слободно пристаниште и шверцерско гнездо. Островјаните произведувале локум, баклава, розова вода, мармалад од смокви и рози, и масло од роза, а биле добро познати по пеливанството. Постоењето на Ада Кале било занемарено на мировните преговори за време на Берлинскиот конгрес во 1878 година околу Руско-османлиската војна, позната во Романија како Војна за независност, која му овозможила на островот да остане де јуре во сопственост на отоманскиот султан до 1923 година.

Турско население[уреди | уреди извор]

Историја[уреди | уреди извор]

Турците од Ада Кале (турски: Adakale Türkleri). Населувањето на Турците започнало во 1699 година кога Отоманската Империја го зазела островот.[3][4][5] Во еден османлиски архивски документ, кратката историја на островот и неговите жители е опишана на следниов начин: „По 1770-тите, ниеден чамец не го преминал Дунав, веројатно, а офицерите спахии, кои биле под команда на отомански паша во Ада Кале, ги донеле своите семејства во Ада Кале. Луѓето овде се сите потомци на овие воени семејства... Затоа мајчин јазик на народот е турскиот“.

Во 1830 година, кога било основано Кнежеството Србија на територијата на Смедеревскиот Санџак на Отоманската Империја, преполната турска заедница во Србија која живеела во Кнежеството Србија била населена во 6 населби кои би биле сметани за османлиски земји. Ада Кале станал еден од овие шест турски четврти, од кои секој бил сметан за населено место.

Островјаните имале семејни врски со Турците од Видин и Русе, поради егзогамни бракови.[6] Пописот на населението од 1913 година покажува дека мнозинството од жителите биле балкански Турци и муслимански Роми од Румелискиот Пашалак, кои дошле на островот по Руско-османлиската војна.[7] Обединувачката врска бил турскиот јазик, турската култура и исламот. Населението практикувало суфизам. Мажите носеле фес, а жените чаршаф додека тоа не им било забрането во Социјалистичка Република Романија. Островјаните произведувале локум, розова вода и масло од роза. Живееле и од туризмот, тутунската индустрија и рибарството. Островот било добро познат по пеливанството и играњето фудбал.[8]

За време на Втората балканска војна во 1913 година, островот бил заземен од австроунгарската армија, а по Првата светска војна во 1919 година бил заземен од Кралството Романија. Некои турски семејства го напуштиле островот и отидоа во Истанбул како Мухаџири.[9] Овие окупации не биле прифатени од Отоманската Империја во Тријанонскиот договор.

По Лозанскиот договор во 1923 година, островот службено станал дел од Кралството Романија. Од 1923 до 1938 година, поради антитурско расположение, многу турски семејства од Ада Кале и Добруџа заминале во Турција.[10] Во 1945 година, некои Турци од Ада Кале отишле во Турција, бидејќи не сакале да живеат во Социјалистичка Република Романија. Во 1951 година, некои турски семејства од Ада Кале биле принудени да се населат во рамнината Бараган. Во 1967 година, целото преостанато турско островско население се иселило пред островот да биде поплавен. Мнозинството отишло во Турција, други се населиле во Добруџа во Романија.[11] Во периодот на комунизмот во 1950-тите и 1960-тите, некои Романки, Германки и Унгарки од Оршова, се омажиле за Турци од Ада Кале.[12]

Народна музика[уреди | уреди извор]

Алшер, кој бил на островот во почетокот на 1900 година, дал информации за народните песни на островјаните:

Девојките пеат народни песни. Тие се обидуваат да пеат со повисоки тонови со вибрирање на нивните кристализирани гласови […]. Рибарите пеат рецитативни мелодии и ги завршуваат со остар крај […]. Потоа доаѓа вечер и Адакале се издигнува низ фосфоресценцијата на водата

Турски народни песни, бајки и приспивни песни од Адакале ги снимил унгарскиот турколог Игнац Кунош; островот била неговата прва станица за неговото истражување. Собрал сто и педесет народни песни на Адакале, меѓу кои и Ötme bülbül ötme yaz bahar oldu (Не пеј славејче, летото се претвори во пролет), турска народна песна од Будим, но не ги снимил нивните мелодии.[13] Поради оваа причина, во денешно време се прават обиди за музички пресоздавање на народните песни на Адакале.[14] Биле користени деф, тарабука и танбура, а песните биле пеени или од група или поединечно. Според Евгенија Попеску-Јудец, традиционалната бекташка музика била популарна и во Ада Кале. Кемал Алтинкаја, кој бил длабоко заинтересиран за балканската турска музика, исто така собрал 600 народни песни и мелодии, вклучително и од островот. Романецот Јоан Р. Никола и неговиот соработници биле заинтересирани за фолклорот на Адакале и го објавиле истражувањето „Турски фолклор од островот Ада Кале“ (Folclorul Turc Din Insula Ada-Kaleh) во 1971 година, каде што дале мелодии на епски песни, воени песни, љубовни песни, свадбени песни итн.[14]

Дијалект[уреди | уреди извор]

Адакалскиот припаѓа на румелиската подгрупа (позната и како балканска подгрупа) на турскиот јазик.[15] Пред 1970 година, адакалскиот бил најсеверниот дел каде што бил зборуван западнорумелискиот турски јазик. Исто како и другите западни румелиски дијалекти што се зборувани на север, o и u се користени наместо ö и ü.[16]

Примери
Адакалски Истанбулски (службен) Македонски
boyle böyle вака, како ова
araysın arıyorsun барате
dort dört четири
yuru yürü оди[16]

Историја[уреди | уреди извор]

Хабсбуршката Монархија изградила тврдина од вобански вид таму за да се одбрани од Отоманската Империја, и таа тврдина останала тема на расправија за двете империи. Во 1699 година, според Договорот од Карловци, островот потпаднал под османлиска контрола, меѓутоа, Австријците го освоиле повторно во Војната од 1716–1818 година, а тврдината Нова Оршова била изградена од австрискиот полковник Николас Доксат [de]. По четиримесечна опсада во 1738 година, островот повторно станал османлиски, а потоа Австријците повторно го освоиле во 1789 година, но тие морале да го вратат островот со Договорот од Свиштов (1791 година), со кој завршила Војната меѓу Османлиите од 1787 до 1791 година. Империја и Хабсбуршката монархија (и, воопшто, Отоманско-хабсбуршките војни). Ада Кале припаднала во Видинскиот Санџак, која била предаден на Дунавскиот Вилает во 1864 година. Потоа, островот ја изгубил својата воена важност.

Во 1804 година, за време на Првото српско востание, српските бунтовници, предводени од Миленко Стојковиќ, ги фатиле и ги погубиле дахиите (одметната јаничарска хунта во Смедеревскиот Санџак) кои избегале од Белград и се засолниле на островот, со што ја прекинале тиранијата на дахиите.

И покрај тоа што Османлиите ги загубиле областите околу островот по Руско-османлиската војна (1877–1878), најголемиот проблем забележан во општествениот живот на островот била сиромаштијата на 179-те муслимански ромски бегалци кои дошче од изгубениот Дунавски Вилает по 1878 година, поради војните, а кои немале ни покрив и живееле во катакомбите под сводовите на тврдината.[17] Од романско гледиште како Романската војна за независност, островот бил целосно заборавен за време на мировните разговори на Берлинскиот конгрес во 1878 година, што му овозможило да остане де јуре османлиска територија и приватна сопственост на отоманскиот султан, иако де факто, во 1913 година, Австроунгарија еднострано го прогласила својот суверенитет над островот, до Лозанскиот договор во 1923 година.[18]

Помеѓу 1878 и 1918 година, областите околу островот биле контролирани од Австроунгарија на север и Србија на југ, но островот бил под отомански суверенитет. Османлиската влада продолжила редовно да назначува и праќа нахиски мудири (nahiye müdürü; административен раководител на единица помала од каза и поголема од село) и кадии (судии). Жителите на островот (службено државјани на Отоманската Империја) уживале ослободување од даноци и царини и не биле предмет на регрутирање. Островјаните имаа право на глас и за време на османлиските општи избори во 1908 година.[19]

Ада Кале во 1912 година

На 12 мај 1913 година, искористувајќи ги предностите на Балканските војни, др. Золтан Медве, лорд-полковник на Округот Крашо-Сорени, отпловил на островот под австроунгарски залог и ја вовел унгарската управа од страна на претставништвото на Двојната Монархија. Островот бил преобразен во општина позната како Ујоршова (Újorsova) и доделен во Округот Оршова во Округот Крашо-Сорени. Ова било последното територијално проширување на Унгарија пред избувнувањето на Првата светска војна; заплената никогаш не била службено признаена од османлиската влада.[20] Во првиот и единствен попис спроведен во 1913 година, во архивските документи е забележано дека во Ада Кале живееле 637 луѓе во 171 домаќинство. Од нив, 458 биле трајно население кое живеело во куќите на островот. По австроунгарската окупација, некои турски семејства го напуштиле островот во 1913 година и отишле во Константинопол како мухаџири.[21]

Луѓе кои позираат пред џамијата во Ада Кале, 1964 година.

По завршувањето на Првата светска војна, Романија еднострано го прогласила својот суверенитет во 1919 година и го зацврстила своето барање со Тријанонскиот договор во 1920 година, во тоа време многу турски семејства отишле во Константинопол како мухаџири.[21] На 24 јули 1923 година, новата Република Турција службено и го отстапила Ада Кале на Романија со членовите 25 и 26 од Лозанскиот договор; со формално признавање на поврзаните одредби во Тријанонскиот договор.[22] Загубата на островот се памети со болка во турската историографија, како што напишал Исмаил Хабиб Севук во својата „Од Дунав до Запад“:

Ние, кои изгубивме половина од изминатата географија, почувствувавме многу подлабока меланхолија за загубата на овој мал остров, многу посилен од загубата на арапските земји. Дунав, кој не можеа да го задржат Турците, сè уште ни беше поврзан со овој мал остров. Во нашата тага чувствуваме болка на повредено пловило.[13]

Од 1923 - 1938 година, турските семејства од Ада Кале и Добруџа заминале во Турција и се населиле најмногу во Источна Тракија.[23]

Ада Кале на унгарска разгледница, 1912 година.

Населението живеело првенствено од одгледување тутун и рибарство, а подоцна и од туризам. Во последните години од постоењето, населението на островот се движело помеѓу 600 и 1.000 жители. Пред островот да биде покриен со водите на браната Ѓердап, дел од населението се преселило во 1967 година во Констанца во Романија, а остатокот во Турција, поканет од премиерот Демирел за време на неговата посета на островот.[19]

Џамијата во Ада Кале со амам, која датира од 1903 година, била изградена на местото на претходен францискански манастир од 1699 година. Тепихот на џамијата, подарок од османлискиот султан Абдул Хамид II, бил преместен во џамијата во Констанца во 1965 година.

Жителите на островот во 1964 година.

Островот го посетил романскиот крал Карол II во 1931 година, а премиерот Сулејман Демирел од Турција на 13 септември 1967 година.

Пошта (лево) во 1968 година.

Турските муслимански жители на островот посетителите ги опишале како љубезни, пријателски настроени, со отворено срце, со егзотично однесување, мажите биле згодни, а жените убави, тие живееле мирно со своите христијански соседи од Оршова.[24]

Последици[уреди | уреди извор]

За време на изградбата на браната, некои од структурите што биле изградени на островот биле преместени на блискиот остров Шимијан, вклучувајќи дел од ѕидарството на катакомбите на тврдината, џамијата, чаршијата, куќата на Махмут-паша, гробиштата и разни други предмети. Меѓутоа, заедницата на Ада Кале решила да се исели во Турција по евакуацијата на островот, наместо да се пресели на островот Шимија. Помал дел отишле во Добруџа, друга романска територија со турско малцинство, па реконструкцијата на „Ново Ада Кале“ никогаш не било завршено.[25]

Во книжевноста[уреди | уреди извор]

Општ поглед на островот, обоена фотографија (помеѓу 1890 и 1905 година).

Ада Кале игра важна улога во романот на еден од најпознатите унгарски автори, Мор Јокаи. Во романот „Златниот човек“ (Az Arany Ember), објавен во 1872 година, Ада Кале е нарекувано „Ничиј остров“ и станува речиси митски симбол на мирот, изолацијата и убавината, сопоставен со материјалниот надворешен свет.

Во „Помеѓу дрвјата и водата“ (Between the Woods and the Water), вториот том од нарацијата на Патрик Ли Фермор за неговото патување низ Европа, авторот ја опишува прекрасната посета во 1934 година со група постари жители и разговара за историјата на островот.

Поистакнати луѓе[уреди | уреди извор]

Бего Мустафа на стара разгледница на Ада Кале. Тој му помогнал на унгарскиот национален јунак Лајош Кошут да го премине Дунав и да избега во Видин (тогаш дел од Отоманската Империја) како последица на Унгарската револуција од 1848 година.
  • Мискин Баба, Турците од Ада Калех го сметале за заштитник суфиски светец. Легендата вели дека тој бил узбекистански принц од Бухара, кој дошол на островот околу 1786 година и починал таму околу 1851 година. Неговото турбе било почитувано како светилиште[26]
  • Реџеб-ага, островот бил управуван од него и неговото семејство од 1788 - 1816 година
  • Околу 1860 година Германецот Карл Хајнрих Едмунд фон Берг го посетил Ада Кале и Куќата на Махмут-паша[6]
  • Бего Мустафа, поранешен каплар од османлиската војска, бил Турчин кој му помогнал на унгарскиот револуционер Лајош Кошут да избега во Видин во Отоманска Бугарија во 1849 година, преку реката Дунав на брод. Сликата на Бего Мустафа често била користена за разгледници од Ада Кале. Тој бил последниот турски феудалец на Ада Кале.[6]
  • Али Кадри бил најбогатиот Турчин на Ада Кале, тој бил сирак и поранешен рибар, подоцна преку производството на цигари станал многу богат. Тој бил шарена личност и бич нарекуван „султан на Ада Кале“. Тој изградил дворец со 24 соби со харем за своите четири сопруги, веднаш до џамијата. Околу 1945 година тој избегал во Турција заедно со неговото семејство, за да избега од комунистичкиот режим во Романија, но неговиот имот бил конфискуван.[27][28]

Наводи[уреди | уреди извор]

  1. ↑ Vainovski-Mihai, Irina and Grigore, George (јануари 2019). „From Dobrudja to Ada-Kaleh: A Bridge between Empires“. Romano-Arabica.
  2. ↑ „Ada Kaleh, an Ottoman Atlantis on the Danube“. 25 февруари 2015.
  3. ↑ „Ada Kaleh“. The White Review.
  4. ↑ „Ada Kaleh: A Turkish island in the Danube River“. Daily Sabah. 22 јануари 2016.
  5. ↑ Grigore, George (јануари 2019). „(PDF) From Dobrudja to Ada-Kaleh: A Bridge between Empires | George Grigore“. Romano-Arabica. Посетено на 6 април 2024.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Blasen, Philippe Henri (јануари 2014). „Mustafa Bego, türkischer Nargileh-Raucher und ungarischer Nationalheld. Nationale Aneignung und internationale Vermarktung der Insel Ada-Kaleh“. Spiegelungen.
  7. ↑ Ağanoğlu, H. Yıldırım (јануари 2008). „Adakale'ni̇n Nüfusu, Demografi̇k Özelli̇kleri̇ Ve Göçler (1878-1913“. Köprüler Kurduk Balkanlara Sempozyumu.
  8. ↑ Grigore, George. „George Grigore. "Muslims in Romania", ISIM Newsletter (International Institute for the Study of Islam in the Modern World) no. 3, Leiden. 1999: 34“.
  9. ↑ „Expulsion and Emigration of the Muslims from the Balkans — EGO“. ieg-ego.eu. Посетено на 6 април 2024.
  10. ↑ Dr. Önder Duman (2008-04-10). „Atatürk Döneminde Romanya'dan Türk Göçleri (1923–1938)“ (PDF). Посетено на 6 април 2024.
  11. ↑ Ellensohn, Christian (декември 2014). „Die Erfahrung des Orients : Tourismus auf der gefluteten Donauinsel "Ada-Kaleh" (1919-1968, Teil II)“. Regard Sur l'Est.
  12. ↑ „Ada Kaleh“.
  13. ↑ 13,0 13,1 Güray, Cenk; Güvener, Duygu. „The songs of the lost land: Re-envisioning the Turkish folk songs from Adakale through previous compilations and research studies“. The Balkans - Language, History, Culture. 8 (1).
  14. ↑ 14,0 14,1 Güray, Cenk; Güvener, Duygu; Yıldız, Şule. „Adakale'nin Saklı Türkülerinin Markov Zinciri Tabanlı Stokastik Yöntem ile Yeniden Yapılandırılması“ [Реконструкција на скриените народни песни на Адакале со стохастичка метода заснована на Марков синџир]. Etnomüzikoloji Dergisi.
  15. ↑ Çinko, Kemal. „ÜREM BEY İLE BİR PADİŞAH KIZI MASALININ MAX LUTHI'NİN EVRENSEL MASAL İLKELERİNE GÖRE ÇÖZÜMLENMESİ“. Folklor Akademi.
  16. ↑ 16,0 16,1 İğci, Alpay (2018). „Batı Rumeli Ağızlarının Sınıflandırılması İçin Görüşler“ [Opinions for the Classification of Western Rumelian Dialects]. Journal of Turkish World Studies (турски).
  17. ↑ „Balkan Türkleri - trakyanet“.
  18. ↑ „Adakale Island in River Danube“. Архивирано од изворникот на 2011-07-25. Посетено на 6 април 2024.
  19. ↑ 19,0 19,1 Hürriyet Avrupa (европска верзија на весникот Hürriyet (Хуриет)), 19–20 јануари 2013, стр. 12
  20. ↑ Jungmayer, Mihály: Ada-Kaleh. in: Zsebatlasz naptárral és statisztikai adatokkal. Szerk.: Kogutowitz, Károly Dr. és Hermann, Győző Dr. Magyar Földrajzi Intézet, Budapest, 1913.
  21. ↑ 21,0 21,1 „Expulsion and Emigration of the Muslims from the Balkans“.
  22. ↑ „Treaty of Lausanne - World War I Document Archive“. wwi.lib.byu.edu.
  23. ↑ Duman, Önder (2008). „Atatürk Döneminde Romanya'dan Türk Göçleri (1923-1938)“ [Turkish Migration from Romania in the Atatürk Era (1923-1938)] (PDF). Bilig (Turkish). 45: 23–44.CS1-одржување: непрепознаен јазик (link)
  24. ↑ „Ada-Kaleh: the Balkan Island Where People Once Lived with no State or Masters | libcom.org“. libcom.org.
  25. ↑ Mateescu, Mirela Sorina. „Ada Kaleh, istoria unui paradis îngropat de ape și de vremuri“ [Ада Кале, историја на рај закопан од водите и времиња]. www.historia.ro (романски). Посетено на 6 април 2024.
  26. ↑ „Povestea prințului samanaid Mișkin Baba, mort pe Ada Kaleh“. 23 мај 2015.
  27. ↑ „Ali Kadri "Sultanul" din Ada Kaleh“. 2 септември 2014.
  28. ↑ Ellensohn, Christian (декември 2014). „Die Erfahrung des Orients: Tourismus auf der gefluteten Donauinsel "Ada-Kaleh" (1878-1918, Teil I)“. Regard Sur l'Est.

Општи извори[уреди | уреди извор]

Надворешни врски[уреди | уреди извор]

Земји
Дунав на карта
Градови
Притоки
Канали
Поврзано
Нормативна контрола

44°42′58″N 22°27′20″E / 44.71611° СГШ; 22.45556° ИГД / 44.71611; 22.45556

Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Ада_Кале&oldid=5186310“