Узбекистан

Од Википедија, слободната енциклопедија
Прејди на: содржини, барај
Република Узбекистан
O‘zbekiston Respublikasi
Ўзбекистон Республикаси
Знаме
Химна: Химна на Узбекистан
"O‘zbekiston Respublikasining Davlat Madhiyasi"
Главен град
(и најголем)		 Ташкент
41°16′ СГШ 69°13′ ИГД / 
Службен јазик узбечки
Признаени регионални јазици каракалпачки
Јазик за меѓуетничка
комуникација		 руски
Народности (1996) 80,0% Узбеци
5,5% Руси
5,0%–5,5% (официјални податоци)
(30% Фолц, Кордел, Џонсон)
Таџици
3,0% Казаци
2,5% Каракалпаци
1,5% Татари
2,5% останати[1]
Демоним Узбеци
Уредување претседателска република
 -  Претседател Ислам Каримов
 -  Премиер Шавкат Мирзијојев
Законодавство Врховно собрание
 -  Горен дом Сенат
 -  Долен дом Законодавна комора
Независност од СССР 
 -  основање 17471 
 -  Узбечка СССР 27 октомври 1924 
 -  објавена 1септември 1991 
 -  призната 8 декември 1991 
 -  завршена 25 декември 1991 
Површина
 -  Вкупна 447.400 км2 (56-та)
 -  Вода (%) 4.9
Население
 -  проценка за 2012 29,559,100[2] (45-та)
 -  Густина 61.4 жит/км2 (136-та)
БДП (ПКМ) проценка за 2011
 -  Вкупен $95.239 милијарди[3] 
 -  По жител $3,302[3] 
БДП (номинален) проценка за 2011
 -  Вкупно $45.353 милијарди[3] 
 -  По жител $1,572[3] 
Џини (2000) 26.8 ▼ 0.21 (низок) (95-та)
ИЧР (2010) ▲ 0.617[4] (среден) (102-ра)
Валута узбекистански сом (UZS)
Часовен појас UZT (UTC+5)
 -  (ЛСВ) н.п. (UTC+5)
Се вози на десно
НДД .uz
Повик. бр. 998
1. Како Бухарско царство, Кокандски ханат, Хорезм.

Узбекистан (узбечки: O‘zbekiston, Ўзбекистон), или официјално Република Узбекистан (O‘zbekiston Respublikasi, Ўзбекистон Республикаси), е независна држава во Централна Азија. Узбекистан се граничи со Казахстан на запад и југ, со Киргистан и Таџикистан на исток и со Авганистан и Туркменистан на југ. Република Узбекистан е наследничка на Узбечката ССР. Узбекистан е една од турските држави во Азија.

Низ историјата територијата на Узбекистан била дел од неколку империи, меѓу кои Персија, Саманидската империја и Тимуридското царство. Регионот бил освоен и населен од Узбеци во раниот XVI век. Денес повеќето од узбекистанското население се Узбеци и зборуваат на узбечки јазик. Во XIX век територијата била присвоена од Руската империја и во 1924 година станала составен дел од СССР. Узбекистан својата независност ја стекнала на 31 август 1991.

Економијата на Узбекистан се ослонува на производство на добра, меѓу кои памук, злато, ураниум и земен гас. Иако државата минува низ процесот на транзиција, сепак Узбекистан има контролирана економија, која често е причина за неинвестирање странски капитал во државата. По 1995 година државата забележала позитивни резултати од контролираната економија и транзиција. Узбекистанската политика за човековите права била под силна критика од меѓународните организации.[5]

Етимологија[уреди]

Crystal Clear app xmag.svg Главна статија: „Име на Узбекистан“.

Името „Узбекистан“ е составено од зборовите uz („свое“ на турските јазици), bek („господар“ на согдиски јазик) и -stan (персиски збор за „земја“). Така, името протолкувано значи „дом на слободните“ или „земја на слободните“. Од името „Узбекистан“ се изведени две придавки: „узбечки“ и „узбекистански“. Поимот „узбечки“ се користи за јазикот и народот Узбеци, додека „узбекистански“ се користи за граѓаните на Узбекистан (Узбекистанци) и сè што е поврзано со државата.

Историја[уреди]

Crystal Clear app xmag.svg Главна статија: „Историја на Узбекистан“.

До распаѓањето на СССР во 1991 година, Узбекистан е советска република позната како Узбечка ССР. Од 1 септември 1991 Узбекистан е независна држава. Без излез на море, Узбекистан е вториот извозник на памук во светот. Основно произвотство е златото.

Територијата на Узбекистан е центар на многу древни цивилизации. Во VI век п.н.е. земјата на денешен Узбекистан била во составот на Персиската империја и династијата на Ахеменидите.

Во 327 п.н.е. земјата била под власта на Александар Македонски, по војната со Дариј III. Победата на Александар Македонски над персиската армија го дала крајот на владеење на династијата на Ахеменидите.

Арапите ја освоиле територијата на денешен Узбекистан во 712 година. Со доаѓањето на Арапите започнала и исламизацијата на локалните народи, кои до тогаш биле приврзаници на Зороастризмот. Династијата на Саманидите е првата персиска династија, која ја наметнува својата власт над територијата на денешен Узбекистан (819-1005). Големиот монголски владетел Тимур (1336-1405), роден во градот Самарканд, ја основа својата моќна империја, која ги опфаќа земјите на цела Централна Азија. Неговата држава пропаѓа во 1507 година и потпаѓа во рацете на узбечката династија на Шајбанидите.

Узбекистан бил освоен од Русите кон крајот на XIX век со победата на рускиот генерал Михаил Црнарев. Во 1884 година ги потчинуваат прво Бухарското ханство и ханството Хива, а после тоа и источните области на денешен Узбекистан, вклучително и Ташкент. Освоените територии во Средна Азија се вклучени во составот на Руската империја и се организирани во герералгубернија Туркестан.

Во 1924 година е основана Узбечка ССР. Следната година (1925) Узбечката ССР влегла во составот на Советскиот сојуз.

Со распаѓањето на СССР на 1 септември 1991 година Узбекистан ја прогласува својата независност.

Географија и клима[уреди]

Crystal Clear app xmag.svg Главна статија: „Географија на Узбекистан“.
Карта на Узбекистан на англиски.

Узбекистан има вкупна површинаод 447.400 километри квадратни и население од 29.559.100 според проценките за 2012 година. Според површината, Узбекистан е 56 најголема држава во светот и 42 најголема држава по бројот на населението.[6] Во рамките на Заедницата на независни држави, Узбекистан е петта најголема по површина и 3 по население.[7] Главен град на државата е Ташкент.

Територијата на Узбекистан се протега на 1.425 километри од запад кон исток и 930 километри од север кон југ. На север се граничи со Казахстан, на југозапад се граничи со Туркменистан, на југоисток се граничи со Таџикистан, на североисток се граничи со Киргистан и на југ се граничи со Авганистан. Узбекистан е единствена држава која се граничи со сите централноазиски држави.

Узбекистан е сува држава без излез на море. Помалку од 10% од територијата е обработлива и има системи за наводнување, кои воглавно се во речните долини. На територијата на Узбекистан се наоѓа големата пустина Кизилкум и поголем дел од територијата е планинска. Највисока точка во државата е Казрет Султан, кој има 4.643 метри надморска височина. Врвот се наоѓа во близина на границата со Таџикистан. Порано врвот се нарекувал „Врв на 22 конгресс на Комунистичката партија“[7]

Климата во Узбекистан е континентална, со послаби врнежи од дожд. Просечната летна температура во државата е 40 степени, додека просечната зимска температура е -23 степени.[8]

Политички систем[уреди]

Crystal Clear app xmag.svg Главна статија: „Политика на Узбекистан“.

Административна поделба[уреди]

Crystal Clear app xmag.svg Главна статија: „Административна поделба на Узбекистан“.
Политичка карта на Узбекистан.

Узбекистан е поделен на 12 области (вилаети), една автономна република и еден независен град. Областите се поделени на окрузи.

Област Админ. центар Површина
(км²)		 Население (2008)[9] Бр. на карта
Бухарска Бухара &1000000000000003939999939.400 1,576,800}} 3
Џизачка Џизах &1000000000000002050000020.500 &100000000000000010900001.090.900 5
Навојска Навои &10000000000000110799999110.800 &10000000000000834100000834.100 7
Кашкадаринска Карши &1000000000000002839999928.400 &100000000000000025369992.537.600 8
Самаркандска Самарканд &1000000000000001639999916.400　 &100000000000000030320003.032.000 9
Сирдаринска Ѓулистан &100000000000000050999995.100 &10000000000000698100000698.100 10
Сурхандаринска Термиз &1000000000000002080000020.800 &100000000000000020120002.012.600 11
Ташкентска Ташкент &1000000000000001530000015.300　 &100000000000000025369992.537.500 12
Ташкент Ташкент 335 &100000000000000021920002.192.700 1
Ферганска Долина (регион)
Ферганска Фергана 　 &100000000000000067999996.800 &100000000000000029969992.997.400 4
Андиџанска Андиџан &100000000000000042000004.200 &100000000000000024769992.477.900 2
Наманганска Наманган &100000000000000079000007.900 &100000000000000021960002.196.200 6
Каракалпакстан (регион)
Хорезмска Урганч &100000000000000062999996.300　 &100000000000000015169991.517.600 13
Каракалпакстан Нукус &10000000000000160000000160.000 &100000000000000016120001.612.300 14

Статистиката за областа на Ташкент ја вклучува статистиката за градот Ташкент.

Економија[уреди]

Crystal Clear app xmag.svg Главна статија: „Економија на Узбекистан“.

Демографија[уреди]

Crystal Clear app xmag.svg Главна статија: „Демографија на Узбекистан“.

Култура[уреди]

Crystal Clear app xmag.svg Главна статија: „Култура во Узбекистан“.

Наводи[уреди]

  1. ↑ „Светска книга на факти“. Cia.gov. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/uz.html. конс. 28 јануари 2011.  (англиски)
  2. ↑ Official population estimation 2012-01-01. Stat.uz (2012-01-23). Retrieved on 2012-03-13.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 „Uzbekistan“. International Monetary Fund. http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=55&pr.y=16&sy=2009&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=927&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=. конс. 22 април 2012. 
  4. ↑ „Human Development Report 2010“. United Nations. 2010. http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2010_EN_Table1.pdf. конс. 5 ноември 2010. 
  5. ↑ Human rights in Uzbekistan: Amnesty International report, 2008.
  6. ↑ „www.worldatlas.com“. www.worldatlas.com. http://www.worldatlas.com/aatlas/populations/ctypopls.htm. конс. 2 мај 2010. 
  7. ↑ 7,0 7,1 Uzbekistan will publish its own book of records – Ferghana.ru. 18 јули 2007
  8. ↑ Climate, Uzbekistan : Country Studies – Federal Research Division, Library of Congress.
  9. ↑ „Statistical Review of Uzbekistan 2008, стр.176“ (PDF). архивирано од оригиналот на 13 ноември 2010. http://web.archive.org/web/20101113143854/http://www.stat.uz/STAT/2008year/doklad_eng_tab.pdf. конс. 2 мај 2010. 

Поврзано[уреди]

Портал „Узбекистан“

Надворешни врски[уреди]

Ризница „Узбекистан“ на Ризницата ?
Туркојазични подрачја
Федералните субјекти во Русија се прикажани закосено
1 Со Наксичеван.    2 Признаена само од Турција.
Држави и територии во Азија
Независни држави
Азија
Зависни и
други територии
Непризнати држави
Зависни територии

Заедница на независни држави

Азербејџан | Белорусија | Ерменија | Казахстан | Киргистан | Молдавија | Русија | Таџикистан | Туркменистан | Узбекистан | Украина

Преземено од „http://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Узбекистан&oldid=3146068“