Иран

Исламска Република Иран جمهوری اسلامی ايران (персиски) Jomhuri-ye Eslâmi-ye Irân
Знаме Амблем
Гесло: استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی Esteqlâl, Âzâdi, Jomhuri-ye Eslâmi „Независност, слобода, Исламска Република“
Химна: سرود ملی جمهوری اسلامی ایران Sorud-e Melli-ye Jomhuri-ye Eslâmi-ye Irân Државна химна на Исламска Република Иран
Местоположба на Иран
Главен град (и најголем)		Техеран 35°41′N 51°25′E
Службен јазик		персиски
Демоним		Иранец
Уредување		Исламска република
•	Врховен водач	Ајх. Али Хаменеи
•	Претседател	Ибрахим Раиси
•	Потпретседател	Мохамад Мокбер
Законодавство		Меџлис
Формиранје
•	Медијци	625 п.н.е
•	Ахемениди	550 п.н.е
•	Парти	247 п.н.е
•	Сасаниди	224
•	Буиди	934
•	Сефевиди	1501
•	Пахлави	15 декември 1925
•	Револуција	1978 – 1979
•	Тековен устав	3 декември 1979
Површина
•	Вкупна	1.648.195 км2 (17.)
•	Вода (%)	1.63
Население
•	проценка за 2019 г.	83.183.741 (17.)
•	Попис 2011	75.149.669
•	Густина	48 жит/км2 (162.)
БДП (ПКМ)		проценка за 2022 г.
•	Вкупен	$1,573 трлн. (21.)
•	По жител	$18.332 (66.)
БДП (номинален)		проценка за 2022 г.
•	Вкупно	$1,739 трлн. (14.)
•	По жител	$20.261 (78.)
Џиниев коеф. (2018)		42.0 среден
ИЧР (2019)		▼ 0.783 висок · 70.
Валута		Ирански ријал (IRR)
Часовен појас		IRST (UTC+3:30)
•	(ЛСВ)	IRDT (UTC+4:30)
Датумски формат		гггг/мм/дд
Се вози на		десно
НДД		.ir
Повик. бр.		+98

Иран (персиски: ایران, Jomhuri-ye Islāmi-ye Irān; пуно име: Исламска Република Иран, персиски: جمهوری اسلامی ایران) — држава во Западна Азија. Главен град е Техеран. На запад се граничи со Ирак и Турција, на север со Ерменија, Азербејџан и Туркменистан и на исток со Авганистан и Пакистан. На север излегува на Касписко Море, а на југ на Персискиот Залив и Оманскиот Залив. Службен календар во државата е персискиот календар. Иран меѓународно бил познат под името Персија сè до 1935.

Иран е мултикултурна земја со многу етнички и јазични групи. Најголеми од нив се Персијците (61%), Азербејџанци (16%), Курди (10%) и Лури (6%).

Етимологија на име

Терминот Иран потекнува директно од средноперсискиот Ērān, првпат потврден во натписот од третиот век во Накш-е Ростам, со придружниот партиски натпис кој го користи терминот Аријан, во однос на Иранците. Средноиранскиот ērān и aryān се коси множински форми на родови именки ēr- (средноперсиски) и ary- (партиски), и двете потекнуваат од протоиранскиот јазик *arya- (што значи „аријан“, т.е. „на Иранците“), признат како дериват на прото-индоевропскиот јазик *ar-yo-, што значи „оној што се собира (вешто)“. Во иранските јазици, гентиличното е потврдено како самоидентификатор, вклучено во античките натписи и литературата на Авеста, а останува и во другите ирански етнички имиња Алан и Железо (Ирон). Според иранската митологија, името на земјата доаѓа од името на Ирај, легендарен принц и шах кој бил убиен од неговите браќа. Историски, Иран се нарекува Персија од страна на Западот, главно поради пишувањата на грчките историчари кои го нарекувале целиот Иран како Persís, што значи „земја на Персијците“, додека Персис била една од провинциите на антички Иран што денес е познат како Фарс. Бидејќи најобемната интеракција на античките Грци со кој било аутсајдер била со Персијците, терминот опстојувал, дури и долго по Грчко-персиските војни (499–449 п.н.е.).

Историја

Персиската империја за време на владеењето на Кир Велики

Персиската империја за време на владеењето на Надер Шах

Името Персија доаѓа од Персис - старогрчката форма на Парс (или Фарс), област која се наоѓа во југозападниот дел на земјата, каде што династијата на Ахеменидите, креаторите на Иран (Персиската империја). Името Иран доаѓа од древниот персиски арианам, што значи „земја на Аријците“ и е поврзан со раните миграции на Аријците во оваа област. Персијците отсекогаш ја нарекувале својата земја со ова име, а во 1935 година му го наметнале на остатокот од светот. Но, својот јазик го нарекле фарси (персиски), по областа чиј дијалект бил прифатен како државен и литературен јазик.

Персија водела неколку неуспешни војни со античка Грција, но Грција не и нанела значаен удар. Речиси целосно освоен од Александар Велики во 4 век п.н.е., набрзо ја повратил својата грандиозност, била основана Партиската империја, а во 226 година била основана Сасанидската империја, која станала речиси исто толку голема колку и Првата персиска Ахеменидска империја. Следеа победи на исламските арапски трупи во VII век, а во 651 година падна Сасанидската империја, претходно ослабена од граѓанската војна. Откако Арапскиот калифат станал Абасид, Омајадите (поранешни владетели на Арапскиот калифат) основале своја држава во Шпанија. Така започна распаѓањето на Абасидскиот калифат. Како резултат на тоа, во Иран биле формирани независни арапски држави, кои подоцна биле освоени од Селџукските турци. По распадот на нивната империја, Иран бил освоен од Монголите, губејќи голем дел од својата територија. Во 1499 година, турските Казалбаши основале своја држава во Иран, предводени од Сафавидите, но иако владетелите зборувале турски, мнозинството од населението зборувало персиски. Сафавидите ја оживеаја моќта на Персија, се бореа со Отоманската империја. Првиот шахиншах (крал на кралевите) од оваа династија, Исмаил I, го наметнал шиизмот меѓу своите поданици. Последователните шахиншахови жестоко го всадија шиизмот и жестоко постапуваа со луѓето од други религии. По смртта на синот на Исмаил I, Тахмасп I, империјата почнала да опаѓа, но Абас I ја оживеа моќта на Персија и, по победничката војна со Отоманската империја, ги припои градовите од јужна Месопотамија (Кувајт и јужен Ирак) кон Персија од Грузија. Империјата Сафад во негово време достигна нов најславен момент. Абас го преселил главниот град во Исфахан. Абас, исто така, направи многу реформи кои му дадоа повеќе права на обичното персиско население, по што земјата започна ривалство помеѓу персискиот елемент и турскиот, кој главно се фокусираше на териториите на денешен Азербејџан и северен Иран (ирански Азербејџан). Наследникот на Абас, Сефи I, бил слаб владетел и не успеал да ги зачува своите освојувања. Меѓутоа, за време на владеењето на Абас II, односите меѓу Персија и Турција се подобриле, а трговијата почнала да цвета. Источниот сосед на Персија, Канатот Бухара, постојано се обидувал да ги освои Хорасан и Херат. Затоа, источните граници на Персија биле под притисок. На почетокот на 18 век, востанието Хотаки против персиската власт започна во Авганистан, но на крајот целата персиска држава освен регионот Мазандера (кој беше привремено припоен од Русија во 1723 година) остана недопрена по новиот гувернер на династијата Афшариди, Надер. Шах го поразил Хотаки и ја обновил Персија. Во 1732 година го вратил Мазандеран. Подоцна го освоил Оман, делови од Туркменистан и Грузија. Во негово време, Исламската Персија го достигна својот најголем врв и најголема територијална експанзија. Надер Шах бил познат и како суров владетел.

Во 1747 година, Надер Шах починал. Персиската империја била поделена. Во Авганистан титулата Шах Шах му беше дадена на Ахмад Шах Дурани, но никој не ја призна. Така, на исток од Персија, Авганистан, тогаш познат како Дуранско царство, засекогаш бил отсечен. На северозапад се формирал Азербејџан, кој ги опфаќал денешните северозападни региони на Иран. Мазандеран стана независен. Јужен Иран падна под контрола на Занди. Север - Каџари. На североисток - Афшаридите. Подоцна, водачот на Зандиите, Керим Кан, ја обединил Персија, освојувајќи ги териториите на денешен Иран и Азербејџан и прифаќајќи ја титулата Векил, односно повереникот на формалниот шах Исмаил III Сафавид, кој всушност не владеел туку ја држеше само титулата. Новиот главен град на Персија стана градот Шираз. Иако персискиот шах бил повторно обединет, тој повеќе не бил моќен како персиските империи Сафавиди и Надер Шах и бил помал по површина. По смртта на Керим-Кан, Зандите ја изгубиле власта и Каџарите станале нови владетели на Персија. Нивниот прв владетел, Ага Мухамед, бил суров владетел кој сакал да убива луѓе на најбрутален начин. Неговиот наследник, Фет-Али Шах, го преселил главниот град на персискиот шах во Техеран. Тој конечно ги замени Сафавидите и ја прифати нивната титула „Шах“. Водел и неколку неуспешни војни со Русија и ја изгубил територијата на денешен Азербејџан. Подоцна, Персија ги загубила своите последни територии во денешен Туркменистан и нејзините граници станале како што се денес. Во текот на деветнаесетиот век, Персија беше под притисок од Русија и Велика Британија и започна процес на модернизација кој траеше до дваесеттиот век. Ја започнал Насредин Шах. Кулминација на обидите за либерални реформи од овој период беше Персиската револуција од 1905/1911 година. Во 1953 година, иранскиот премиер Мохамед Мосадек, кој беше избран од парламентот во 1923 година и реизбран во 1944 година и ја имаше функцијата до 1951 година, беше соборен од британското и американското разузнавање (Операција Ајакс). Многу научници сугерираат дека присилното соборување било мотивирано од англо-американското противење на обидот на Мосадек да ја национализира иранската нафта.

По падот на Мосадег Шах, Мохамед Реза Пахлави (иранскиот монарх) дополнително ја зголеми диктатурата. Со силна поддршка од САД и Велика Британија, Шахот дополнително ја модернизира иранската индустрија, но ги прегази граѓанските слободи. Неговото автократско владеење, вклучувајќи систематско мачење и друго угнетување на човековата слобода, доведе до иранската револуција и соборувањето на неговиот режим во 1979 година. По повеќе од една година политичка борба меѓу многу различни групи, Исламската Република беше основана од ајатолахот Хомеини.

Новиот теократски политички систем воведе неколку конзервативни реформи. Западниот свет се повеќе го гледаше Иран како непријателска сила.

Во 1980 година, Ирак го нападна Иран, по што следеше разорна иранско-ирачка војна која траеше до 1988 година.

Географија и клима

Карта на Иран

Иран се наоѓа во југозападна Азија и се протега помеѓу 24-та и 40-та северна паралела и 44-от и 64-от источен меридијан. Со површина од 1.648.195 km², земјата е на 17-то место во светот. Иран граничи со седум земји: Пакистан (909 км граница) и Авганистан (936 км) на исток, Туркменистан (1000 км) на североисток, Азербејџан (500 км) на северозапад и Ерменија (35 км) и Турција на запад.(500 км) и Ирак (Курдистан) (1458 км). Северната граница на Иран е Каспиското Море - најголемото езеро во светот - со должина на крајбрежјето од 756 км. На југ, Иран има 2.045 километри пристап до Персискиот и Оманскиот залив. Двата заливи се поврзани со Ормускиот теснец, важен морски пат од стратешко значење.

Со исклучок на каспиското крајбрежје и провинцијата Кузестан, огромното мнозинство на територијата на Иран е окупирана од иранската висорамнина. Иранскиот релјеф е генерално планински со десетици карпести синџири и гребени што ги делат речните сливови и висорамнините. Најгусто населени се планинските предели. Планинскиот венец Загрос се протега од северозапад кон југоисток. Планинскиот венец Алборз, кој е пократок и потесен од Загрос, го опкружува Каспиското крајбрежје на Иран. Нејзиниот највисок врв Дамаванд, со над 5.600 метри надморска височина, е и највисоката точка во Иран.

Значителен дел од Иран е покриен со пустини и полупустини. Такви се источните региони на земјата, каде што се наоѓа пустината Дашт е Лут. Најголемата пустина Даш е Кјавир, која се наоѓа во централниот дел на северен Иран. Со исклучок на неколку оази, овие пустини се практично ненаселени.

Големите плодни рамнини на Иран се околу каспиското крајбрежје и северниот крај на Персискиот Залив, каде што е устието на реката Арванд (Шат ал-Араб). По должината на брегот на Оманскиот Залив, Ормускиот Теснец и јужниот дел на Персискиот Залив се помали рамнини.

Климата во Иран е разновидан. Сува клима е типична за поголемиот дел од територијата. Климата на каспиското крајбрежје и соседните северни шуми е суптропска. Овде во зима температурите се обично позитивни, а во лето тие ретко надминуваат 29 °C. Просечните годишни врнежи се околу 1700 mm во западните делови на брегот и 680 mm во источните. На запад, во планините на Загрос, зимите се тешки со обилни снежни врнежи и просечни дневни температури под нулата. Климата во централен и источен Иран е сува со годишни врнежи под 200 mm. Просечните летни температури се над 38 °C. Во рамнините на Персискиот залив и Оманскиот залив, зимите се благи, а летата се многу топли и влажни. Просечните годишни врнежи се движат помеѓу 135 и 355 mm.

Политички систем

Иран е исламска република чии закони се во согласност со ставовите на исламското право. Земјата е пример за теократија.

Според иранскиот Устав, иранскиот врховен лидер е одговорен за образложување и насочување на „заедничката политика на Исламската Република Иран.“ Во отсуство на еден лидер, се назначува совет на верски водачи. Тој назначи шест од дванаесетте членови на Одборот на доверители. Тој или советот на верски водачи се избираат од Собранието на експерти, врз основа на нивните квалификации и високото јавно мислење што го поддржуваат. По врховниот лидер, претседателот на Иран ја има највисоката позиција во земјата. Тој е одговорен за спроведување на Уставот и ја извршува функцијата шеф на извршната власт. Според законот, сите претседателски кандидати мора да бидат одобрени од Одборот на доверители, по што претседателот се избира со општо гласање за мандат од 4 години со апсолутно мнозинство гласови. По неговиот избор, претседателот назначува и претседава со Советот на министри, ги координира владините одлуки и избира владини политичари. Осум потпретседатели му служат на претседателот, како и кабинет од 22 министри. Советот на министри мора да биде одобрен од парламентот. За разлика од многу други земји, извршната власт на Иран не ја води војската. Тој е и врховен командант на вооружените сили и ги насочува разузнавачките и одбранбените операции на Исламската Република; само тој може да објави војна.

Еднодомниот ирански парламент, Исламскиот советодавен совет или Majles-e Shura-ye Eslami (транскрипција Majles-e Shura-ye Eslami), се состои од 290 членови избрани за четиригодишен мандат. Членовите се избираат директно и со тајно гласање. Тие подготвуваат закони, ратификуваат меѓународни договори и го усвојуваат државниот буџет. Сите закони на одборот мора да бидат разгледани од Одборот на доверители.

Административна поделба

Алборз

Ардабил

Бушер

Чахар Махал
и Бахтијари

Исфахан

Фарс

Гилан

Голестан

Хамадан

Хормозган

Илам

Керман

Керманшах

Хузестан

Кохкилуех и
Бујер Ахмад

Курдистан

Лорестан

Мар-
кази

Мазендеран

Казвин

Ком

Разави
Хорасан

Семнан

Систан и
Балуџистан

Техеран

Јазд

Занџан

Северен
Хорасан

Јужен
Хорасан

Западен
Азербејџан

Источен
Азербејџан

Касписко Море

Персиски Зал.

Туркменистан

Авганистан

Пакистан

Азербејџан

Ерменија

Т
у
р
ц
и
ј
а

Ирак

Кувајт

Саудиска Арабија

Иран е поделен на 31 покраина (استان ostān, множина استان‌ها ostānhā), секоја со свој административен центар (обично најголемиот град). На чело на покраините стојат управници (استاندار ostāndār).

Административната поделба на Иран значително се промени со текот на годините. До 1950 година, Иран беше поделен на 12 провинции. Во 1950 година нивниот број е намален на 10. Во периодот помеѓу 1960 и 1981 г. бројот на провинции се зголеми на 28. Во 2004 година, Хорасан беше поделен на три провинции, а северозападниот дел на Техеран беше формиран во посебна провинција, Алборз.

Иран е земја која брзо се урбанизира. Според податоците од националниот попис во 2011 година, бројот на градови е 1331, 8 градови имаат над 1 милион жители, а процентот на урбано население е 71%. Најголемиот град во Иран е главниот град Техеран, кој е индустриски и транспортен центар на земјата. Вториот по големина град е Машхад, еден од светите градови на шиитите. Исфахан, третиот најнаселен, е познат по своите културни и историски споменици.

Економија

Челичната фабрика Фулад Мобаракех во Исфахан

Иранската економија е 18-та по големина во светот во однос на БДП. Тоа е збир на централно планирање, државни нафтени и други стратешки претпријатија, земјоделство и мали приватни претпријатија од областа на трговијата и услугите. Економската инфраструктура постепено се подобрува во последниве години, но и понатаму страда од високата инфлација и невработеноста. На почетокот на 21 век, услужниот сектор продолжува да дава најголем придонес во БДП, а потоа индустријата (рударството и преработувачката индустрија) и земјоделството. Во 2006 година, 45% од државниот буџет се полнеше со приходи од нафта и гас, а 31% од даноци и такси. ОН ја класифицира иранската економија како полуразвиена. Иран се надева дека ќе привлече милијарди долари од странски инвеститори преку создавање позаштитна инвестициска клима (т.е. намалување на увозните ограничувања и тарифи преку создавање зони за слободна трговија).

Ријалот е иранската официјална валута. Големиот пазар на нафта во 1996 година им помогна на финансиските тешкотии на Иран и му дозволи на Техеран навреме да ги плати сметките за долгови. Финансиската ситуација во Иран се затегна во 1997 година поради ниските цени на нафтата. Последователниот пораст на цената на нафтата во 1999/2000 година му дозволи на Иран да здивне. Буџетските дефицити на Иран су хроничен проблем, делумно поради високите владини субвенции - вкупно околу 4,7 милијарди долари годишно - вклучувајќи храна и особено бензин.

Население, јазик и религија

Мнозинството Иранци се Аријци и зборуваат еден од иранските јазици, иако само персискиот е официјален. Иако бројот, процентот и дефиницијата на различните Иранци се спорни, главните групи во категоријата ирански јазици вклучуваат персиски (60%), гилан и мазандер (2%), курдски (7%), лур (2%) и балуч.2%), азербејџански (24%), турски (2%), арапски (3%), ерменски, еврејски, асирски и други.

Населението рапидно растеше во втората половина на 20 век и до почетокот на 21 век беше едно од најмладите во светот.

Иран е една од седумте земји во светот каде што атеизмот е незаконски и се казнува со смрт.

Религија

Верници во Иран
Муслимани			99,4 %
Други			0,12 %

Повеќето Иранци се муслимани; 79% го практикуваат шиитскиот ислам, официјалната национална религија, а околу 5% практикуваат сунитски ислам, кој е распространет во повеќето исламски земји. Немуслиманските верски малцинства вклучуваат Бахаи, Зороастријци и Христијани - околу 15%. Последните три се официјално признати религии и имаат резервирани места во парламентот.

Иран како тема во уметноста и во популарната култура

• „Иран“ - песна на хрватската рок-група „Азра“.
• „Иран“ - песна на македонската група „ПМГ Колектив“ од 2011 година.

Поврзано

• Персиски јазик
• Иранска монархија