Старонордиски јазик

Старонордиски
	dǫnsk tunga, dansk tunga („дански јазик“), norrœnt mál („нордиски јазик“)
Застапен во	Скандинавија, Шкотска, Ирска, Англија, Велс, Ман, Нормандија, Винланд и Волга, како и местата помеѓу нив
Ера	кон XIV век се разделил на разни северногермански јазици
Јазично семејство	индоевропско германско северногерманско старонордиски; ; ;
Писмо	рунско, а потоа латиница
Јазични кодови
ISO 639-2	non
ISO 639-3	non

Старонордиски јазик — северногермански јазик што го говореле жителите на Скандинавија и колонизираните викиншки територии сè до околу 1300 г.

Кон VIII век, пранордискиот јазик се развил во старонордиски, а пак овој почнал да се развива во денешните северногермански јазици кон средината до крајот на XIV век. Во пишан облик, старонордискиот се задржал подлабоко во XV век.^[1]

Јазикот се делел на три наречја: источно, западно и гутниско. Западното и источното образувале дијалектен континуум, без остри географски граници помеѓу нив и со значајни мешања на говорите на разни територии.

Исландскиот „Гускин законик“ (Grágás) од XII век вели дека Швеѓаните, Норвежаните, Исланѓаните и Данците говорат еден ист „дански јазик“ (dǫnsk tunga).^[2] Западното наречје се нарекувало „нордиски говор“ (norrœnt mál). Од овој јазик се произлезени денешните северногермански јазици (исландскиот, фарскиот, норвешкиот, данскиот и шведскиот), кои се одликуваат со голема мера на заеморазбирливост.

Географска распространетост

Староисландскиот е во суштина истоветен со старонорвешкиот, заедно образувајќи го западното наречје што се говорел и во викиншките населби во Ирска, Шкотска, островот Ман и во норвешките населби во Нормандија.^[3] Источното наречје било застапено во Данска, Шведска и во населбите во Русија,^[4] Англија и данските населби во Нормандија. Гутнискиот се говорел на островот Готланд и во разни населби на исток. Кон XI век, старонордискиот бил најзастапен јазик во Европа, со говорно подрачје од Винланд на запад до реката Волга на исток. Во Русија најдолго се задржал во Новгород (до XIII век).^[4] Присуството на јазикот во Финска е спорно, но познато е дека се говорел во шведските населби во XIII век.

Денешни потомци

Современите јазици произлезени од старонордискиот се западноскандинавските јазици (исландскиот, фарскиот, норвешкиот и мртвиот јазик норн од Оркниските и Шетландските Острови; од источното наречје произлегле источноскандинавските јазици (данскиот и шведскиот). Норвешкиот е произлезен од западното наречје, но со текот на вековите претрпел големи измени под влијание на источното наречје, особено за време на сојузот Данска–Норвешка.

Од сите нив, во последните илјада години најмалку измени претрпеле исландскиот и фарскиот. Вон сопственото јазично подрачје, старонордискиот извршил влијание и врз англиските дијалекти и низинскиот шкотски, кој содржи многу заемки од старонордискиот. Старонордиски влијанија се среќаваат и во нормандскиот јазик. Исланѓаните можат да читаат и разбираат старонордиски, но изговорот е исто толку изменет како кај другите северногермански јазици.

Старонордиски примеси се забележуваат и кај другите помалку сродни (или несродни) јазици, особено под влијание на нормандските говорим како кај шкотскиот и ирскиот гелски. Рускиот, финскиот и естонскиот имаат низа нордиски заемки: самите поими „Рус“ и „Русија“ потекнуваат од нордиското племе Рус (на фински и естонски, Шведска се нарекува Ruotsi односно Rootsi).

Фонологија

Самогласки

Самогласките се претежно присутни во парови „кратка-долга“. Според стандардниот правопис, долгите се означени со остар акцент. Во средновековните ракописи, долгите самогласки почесто се неозначени, но има и такви означени со акцент или удвојување.

Јазикот имал назализирани варијанти на сите девет самогласни места.^{[V 1]} Се јавувале како алофони на истите пред носни гласови и на местата каде порано постоел носен глас во постар облик на зборот, пред да припои кон соседниот глас. Ако носниот глас се припојува во нагласена самогласка, ова воедно ја прави долга. Носните и усните самогласки се споиле веројатно во XI век во источното наречје.^[5]^:3 Меѓутоа, оваа разлика важи и денес во дијалектот на Даларна.^[5]^:4 Усните и носните фонеми на табелата се одделени со точки.

Општ самогласен систем (IX-XII век)
	Предни самогласки				Задни самогласки
	Незаоблени		Заоблени		Незаоблени		Заоблени
Високи	i • ĩ	iː • ĩː	y • ỹ	yː • ỹː			u • ũ	uː • ũː
Средни	e • ẽ	eː • ẽː	ø • ø̃	øː • ø̃ː			o • õ	oː • õː
Ниски/Полуниски	ɛ • ɛ̃	ɛː • ɛ̃ː	œ • œ̃		a • ã	aː • ãː	ɔ • ɔ̃	ɔː • ɔ̃ː

Напомена: Ниските/полуниски самогласки може да се означат и поинаку:

/æ/ = /ɛ/
/ɒ/ = /ɔ/
/ɑ/ = /a/

Некаде околу XIII век, Ǫ (/ɔ/) се споило со Ø или O во сите говори освен староданскиот. Во исландскиот, сите Ǫ се споиле со Ø. Кај староисландскиот, спојувањата се Œ > Æ и Ę > E.

Општ самогласен систем (XIII-XIV век)
	Предни самогласки				Задни самогласки
	Незаоблени		Заоблени		Незаоблени		Заоблени
Високи	i	iː	y	yː			u	uː
Средни	e	eː	ø	øː			o	oː
Ниски/Полуниски	ɛ	ɛː			a	aː

Согласки

Старонордискиот имал шест избувни фонеми. Од нив, /p/ ретко се среќава на почетокот на зборот, а /d/ и /b/ не се јавуваат помеѓу самогласки освен во сложенки (на пр. veðrabati), бидејќи струјните алофони на прагерманскиот јазик (на пр. *b *[β] > [v] помеѓу самогласки). Фонемата /ɡ/ се остварува како [ɡ] по n или друго g, а како [k] пред /s/ и /t/ (едначење по звучност). Според некои, во внатрешноста на зборовите гласот се остварува како звучната заднонепчена струјна согласка [ɣ], а според други станува таков помеѓу самогласки (а инаку е [ɡ]).^[6]^[7] Гласот /ʀ/ од источното наречје бил врвнојазична согласка чија положба не се знае точно, бидејќи е реконструиран како преднонепчена шушкава согласка^[5]^:2. Води потекло од прагерманското /z/, за најпосле да се развие во /r/, каков што веќе бил во западното старонордиско наречје.

	Уснени	Забни	Венечни	Задно- венечни	Предно- непчени	Задно- непчени	Уснено- заднонеп.	Гласилни
Избувни	p b	t d				k ɡ
Носни	m	n				(ŋ)
Струјни	f (v)	θ (ð)	s			(ɣ)		h
Трепетни			r
Приближни				ʀ	j		w
Странична прибл.			l

Акцентот паѓа на основата на зборот.

Граматика

Старонордискиот бил умерено збороизменителен јазик со висок степен на измена кај именките и глаголите. Највеќето врзани морфеми се задржани во современиот исландски, особено во однос на падежите кај именките, додека пак денешниот норвешки има поаналитичка структура.

Род

Старонордискиот имал три рода – машки, женски и среден. Како и во македонскиот, придавките и заменките одговарале на родот на дадената именка (на пр. „heill maðr!“ но, „heilt barn!“)

Сите зборови од среден род биле истоветни во номинатив и акузатив,^[8] и сите зборови од женски род множина биле истоветни во номинатив и акузатив.^[9]

Морфологија

Именките, придавките и заменките имале четири падежи — номинатив, акузатив, генитив и датив во еднина и множина. Придавките и заменките воедно се менувале според трите рода. Некои заменки (прво и второ лице) имале и двоина. Генитивот се користел партитивно и честопати во сложенките и кенинзите, како во „Урдов бунар“ (Urðarbrunnr) и „Препирката на Локи“ (Lokasenna).

Секој род има неколку класи на именки. Следи пример за „силни“ парадигми:

Силна машка именка armr („рака“)
Падеж	Еднина	Множина
Номинатив	armr	armar
Акузатив	arm	arma
Генитив	arms	arma
Датив	armi	ǫrmum/armum

Женска именка hǫll/hall („аула“)
Падеж	Еднина	Множина
Номинатив	hǫll/hall	hallir/hallar
Акузатив	hǫll/hall	hallir/hallar
Генитив	hallar	halla
Датив	hǫllu/hallu	hǫllum/hallum

Среднородна именка troll („трол“):
Падеж	Еднина	Множина
Номинатив	troll	troll
Акузатив	troll	troll
Генитив	trolls	trolla
Датив	trolli	trollum

Покрај овие примери, постоеле повеќе „слаби“ парадигми, што се одликувале со многу повисок степен на синкретизам помеѓу случаите, т.е. немале толкав број разни облици како „силните“.

Членот се ставал како наставка, исто како во македонскиот. Така, имаме: troll („трол“) – trollit („тролот“), hǫll („аула“) – hǫllin („аулата“), armr („рака“) – armrinn („раката“). Во прво време членот бил посебен, а станал дел од зборот дури во подоцнежниот период на јазикот (повторно, исто како во македонскиот).

Пишани дела

Најраните писмени наоди од старонордискиот јазик се врежаните руни од VIII век. Руните продолжиле да се користат сè до XV век (а во некои делови на Шведска дури до XIX век). Со христијанизацијата во XI век, воведена е латиницата. Најстариот латиничен текст датира од средината на XII век. Подоцна во јазикот се развило големо и разновидно книжевно творештво, единствено од тој вид во Европа. Најголемиот дел од зачуваните дела се напишани во Исланд. Најпознати од нив се нордиските саги, исландските саги и митолошкото народно творештво, но постои и значаен корпис од верска литература, преводи на дворски романси, класична митологија и Стариот завет, како и учебни материјали, граматички расправи и голем број на писма и службени документи.^[10]

Однос со денешните скандинавски јазици

Развој на старонордиските самогласки во современите скандинавски облици
Прагерманско потекло	Простонароден старонордиски	Старо- исландски	Современ исландски	Современ фарски	Современ шведски	Пример
a	a ⟨a⟩	a	a(ː)	a/ɛaː	a/ɑː ⟨a⟩	Ic land /lant/?, Fa land /lant/ „земја“; dagur Ic /daɣʏr/, Fa /tɛaːvʊɹ/ „ден“
æː	aː ⟨á⟩	aː	au(ː)	ɔ/ɔaː	ɔ?/oː ⟨å⟩	láta Ic [lauːta], Fa [lɔɑːʰta] „пушта“
aː (+i-mut)	ɛː ⟨æ⟩	ɛː	ai(ː)	a/ɛaː	ɛ/ɛː ⟨ä⟩	mæla Ic [maiːla], Fa [mɛaːla] „зборува“
a (+i-mut)	ɛ ⟨ę⟩	e ⟨e⟩	ɛ(ː)	ɛ/eː		menn Ic/Fa [mɛnː] „мажи“
e	e ⟨e⟩	e ⟨e⟩	ɛ(ː)	ɛ/eː
eː	eː ⟨é⟩	eː	jɛ(ː)	a/ɛaː ⟨æ⟩
i	i ⟨i⟩	i	ɪ(ː)	ɪ/iː	ɪ/iː ⟨i⟩	Ic kinn [cɪnː] Fa kinn [t͡ʃʰɪnː] „брада“
iː	iː ⟨í⟩	iː	i(ː)	ʊɪ(ː)	ɪ/iː ⟨i⟩
a (+u/w-mut)	ɔ ⟨ǫ⟩	ɔ	ø > œ(ː) ⟨ö⟩	œ/øː ⟨ø⟩
aː (+u-mut)	ɔː ⟨ǫ́⟩	ɔː	aː > au(ː) ⟨á⟩	ɔ/ɔaː ⟨á⟩		Fa nátt [nɔʰtː], tá [tʰɔɑː]
u (+a-mut)	o ⟨o⟩	o	ɔ(ː)	ɔ/oː
oː	oː ⟨ó⟩	oː	ou(ː)	œ/ɔuː	ʊ/u: ⟨o⟩	bók Ic /bouk/, Fa [pɔuk], Sw bok /buːk/ „книга“
u	u ⟨u⟩	u	ʏ(ː)	ʊ/uː	ɵ/ʉː? ⟨u⟩
uː	uː ⟨ú⟩	uː	u(ː)	ʏ/ʉuː	ɵ/ʉː? ⟨u⟩	hús Ic /huːs/, Fa [hʉuːs] „куќа“
a (+i-mut +w-mut)	œ ⟨ø₂⟩	ø	ø > œ(ː) ⟨ö⟩	œ/øː ⟨ø⟩
e (+u/w-mut)	ø ⟨ø₁⟩	ø	ø > œ(ː) ⟨ö⟩
oː (+i-mut)	øː ⟨œ⟩	øː	ɛː > ai(ː) ⟨æ⟩
u (+i-mut), i (+w-mut)	y ⟨y⟩	y	ɪ(ː)	ɪ/iː	ʏ/y:? ⟨y⟩
uː (+i-mut)	yː ⟨ý⟩	yː	i(ː)	ʊɪ(ː)	ʏ/y:? ⟨y⟩
au	au ⟨au⟩	au	øɪ(ː)	ɛ/ɛɪː ⟨ey⟩	ɔ/ø: ⟨o⟩/⟨ö⟩	Ic tvau /tvøɪː/, Fa tvey /tvɛɪː/ „два“
ai	ɛi ⟨ei⟩	ɛi	ei(ː)	aɪ(ː)	?/e: ⟨e⟩
ai (+w-mut), au (+i-mut)	øy ⟨ey⟩	øy^[11]	ei(ː)	ɔɪ(ː) ⟨oy⟩

Поврзано

Пранордиски јазик — скандинавско наречје на прагерманскиот јазик, предок на старонордискиот
Старошведски јазик
Старогутниски јазик
Старонорвешки јазик

Белешки

↑ Torp, Arne, Lars S. Vikør (1993)
↑ или dansk tunga според источното наречје
↑ A. J. Johnson Company, Johnson's universal cyclopedia: a new edition, стр. 336, 337, 338; 1895 D. Appleton and company & A. J. Johnson company
↑ ^4,0 ^4,1 Article Nordiska språk, section Historia, subsection Omkring 800–1100, во Nationalencyklopedin (1994).
↑ ^5,0 ^5,1 ^5,2 The Nordic Languages; 202. The typological development of the Nordic languages I: Phonology. 1. Proto-Nordic: 1853. 2. Common Nordic: 1855. 3. Old East Nordic: 1856, 1859. 4. Old West Nordic: 1859
↑ Orrin W. Robinson, Old English and Its Closest Relatives, pg. 83
↑ Henry Sweet, An Icelandic Primer (1895) стр. 5
↑ Старонордиски за почетници: Граматички прирачник: Именки од среден род Архивирано на 4 октомври 2011 г. (англиски)
↑ Старонордиски за почетници: Граматички прирачник - Именки од женски род Архивирано на 4 октомври 2011 г. (англиски)
↑ Погл. на пр. O'Donoghue 22–102.
↑ M. Schulte. "Phonological developments from Old Nordic to Early Modern Nordic I: West Scandinavian." The Nordic languages vol. 2 стр. 1081-1096. Monophthongization: стр. 1082; /øy/: стр. 1082; Reduced vowels: стр. 1085

Cleasby-Vigfússon:

↑ Вовед во буквата A (англиски)

Наводи

Cleasby, Richard. Vigfússon, Guðbrandur. An Icelandic-English Dictionary. Oxford: Clarendon Press, (1874). @: Проект „Германски лексикон“ (слики, текст). Google Книги (images)

Gutasagan, Lars Aronsson, ed. Проект Рунеберг (1997), Facing Text Translation by Peter Tunstall
Harbert, Wayne. The Germanic Languages. Cambridge: Cambridge University Press (2007)
Haugan, Jens. Right Dislocated 'Subjects' in Old Norse (Working Papers in Scandinavian Syntax Number 62. 1998) „WPSS“. Norms.uit.no. Архивирано од изворникот на 2011-07-24. Посетено на 2 мај 2010.
Haugen, Einar (1950). „First Grammatical Treatise. The Earliest Germanic Phonology“. Language. 26 (4): 4–64. doi:10.2307/522272.
Iversen, Ragnvald. Norrøn Grammatikk, Aschehoug & Co., Oslo 1961.
Lass, Roger. Old English: A Historical Linguistic Companion. Cambridge: Cambridge University Press, (1993)

Надворешни врски

Хејмскрингла — материјали за старонордискиот јазик
Старонордиски за почетници
Викиншки јазик - учење на старонордиски, руни и исландски саги Архивирано на 25 ноември 2014 г.

Статијата „Старонордиски јазик“ е избрана статија. Ве повикуваме и Вас да напишете и предложите избрана статија (останати избрани статии).

[1] Torp, Arne, Lars S. Vikør (1993)

[2] или dansk tunga според источното наречје

[JohnsonEcyc-3] A. J. Johnson Company, Johnson's universal cyclopedia: a new edition, стр. 336, 337, 338; 1895 D. Appleton and company & A. J. Johnson company

[Nationalencyklopedin-4] 4,0 ^4,1 Article Nordiska språk, section Historia, subsection Omkring 800–1100, во Nationalencyklopedin (1994).

[NordicLanguages202-6] 5,0 ^5,1 ^5,2 The Nordic Languages; 202. The typological development of the Nordic languages I: Phonology. 1. Proto-Nordic: 1853. 2. Common Nordic: 1855. 3. Old East Nordic: 1856, 1859. 4. Old West Nordic: 1859

[7] Orrin W. Robinson, Old English and Its Closest Relatives, pg. 83

[Sweet-8] Henry Sweet, An Icelandic Primer (1895) стр. 5

[9] Старонордиски за почетници: Граматички прирачник: Именки од среден род Архивирано на 4 октомври 2011 г. (англиски)

[10] Старонордиски за почетници: Граматички прирачник - Именки од женски род Архивирано на 4 октомври 2011 г. (англиски)

[11] Погл. на пр. O'Donoghue 22–102.

[FromOldNordic-12] M. Schulte. "Phonological developments from Old Nordic to Early Modern Nordic I: West Scandinavian." The Nordic languages vol. 2 стр. 1081-1096. Monophthongization: стр. 1082; /øy/: стр. 1082; Reduced vowels: стр. 1085

[CleasbyA-5] Вовед во буквата A (англиски)

[1]

[2]

[3]

[4]

[V 1]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]