Хаплогрупа Е-М2

Од Википедија — слободната енциклопедија

 

Хаплогрупа E-M2 (поранешна E3a / E1b1a)
Интерполирана распространетост на фреквенција .[1]
Можно време на потекло39,200 п.с.[2]
Возраст на спојување16,300 п.с.[2]
Можно место на потеклоЗападна Африка[3][4] или Средна Африка[3][4]
ПредокE-V38
ПотомциE-Z5994, E-V43
Дефинирање на мутацииM2, DYS271/SY81, M291, P1/PN1, P189.1, P293.1

Хаплогрупата E-M2, позната и како E1b1a1-M2 — хаплогрупа на ДНК на човечки Y-хромозом. E-M2 е првенствено распространета во потсахарска Африка. Поконкретно, E-M2 е доминантна подклада во Западна Африка, Централна Африка, Јужна Африка и регионот на африканските Големи езера; исто така се јавува на ниски до умерени фреквенции во Северна Африка и на ниски фреквенции на Блискиот Исток . E-M2 има неколку подклади, но многу од овие потхаплогрупи се вклучени или во E-L485 или во E-U175. Е-М2 е особено честа појава кај домородните Африканци кои зборуваат нигерско-конгоански јазици и се раширила во Јужна Африка и Источна Африка преку експанзијата на Банту-народот.

Потекло[уреди | уреди извор]

Откривањето на два SNP (V38 и V100) од Тромбета и неговите соработници (2011) значително го редефинирало филогенетското дрво E-V38. Ова ги навело авторите да сугерираат дека E-V38 можеби потекнува од Источна Африка. E-V38 се придружува на E-M2 поврзана со Западна Африка и E-M329 поврзана со североисточна Африка со претходен заеднички предок кој, како E-P2, можеби потекнувал и од Источна Африка. [5] Низводното SNP E-M180 можеби потекнува од влажната јужноцентрална Сахарска савана/пасина во Северна Африка помеѓу 14.000 п.с. и 10.000 п.с. [6] [7] [8] [9] Според Вуд и неговите соработници (2005) и Роза и и нејзините соработници (2007), ваквите движења на населението ја промениле постоечката популација Y хромозомска разновидност во Централна, Јужна и Југоисточна Африка, заменувајќи ги претходните фреквенции на хаплогрупата во овие области со сега доминантните E1b1a1 лози. Трагите од претходните жители, сепак, може да се забележат денес во овие региони преку присуството на Y ДНК хаплогрупите A1a, A1b, A2, A3 и B-M60 кои се вообичаени кај одредени популации, како што се Мбути и Којсан. Шринер и неговите соработници (2018) на сличен начин сугерирале дека хаплогрупата E1b1a-V38 мигрирала низ Зелена Сахара од исток кон запад пред околу 19.000 години, каде што E1b1a1-M2 последователно може да потекнува од Западна Африка или Централна Африка . Шринер и сор. (2018), исто така, ја следиле оваа миграција преку мутација на српеста клетка, која најверојатно потекнува за време на периодот Зелена Сахара.

Античка ДНК[уреди | уреди извор]

Во рамките на Африка[уреди | уреди извор]

Боцвана[уреди | уреди извор]

Во Ксаро, во Боцвана, имало две лица, датирани од раното железно време (1400 п.н.е.); едното ги носело хаплогрупите E1b1a1a1c1a и L3e1a2, а другата ги носело хаплогрупите E1b1b1b2b (E-M293, E-CTS10880) и L0k1a2.

Во Таукоме, во Боцвана, поединец, кој датира од раното железно време (1100 п.с.), ги носело хаплогрупите E1b1a1 (E-M2, E-Z1123) и L0d3b1. [10]

Демократска Република Конго[уреди | уреди извор]

Во Киндоки, во Демократска Република Конго, имало три лица, датирани во протоисторискиот период (230 п.с., 150 п.с., 230 п.с.); едниот ги носело хаплогрупите E1b1a1a1d1a2 (E-CTS99, E-CTS99) и L1c3a1b, другиот ги носело хаплогрупите хаплогрупата Е (E-M96, E-PF1620), а последниот ги носело хаплогрупите R1b1 (R-P25 1, R-M41) и L-M41. [10] [11]

Египет[уреди | уреди извор]

Хавас и неговите соработници (2012) утврдиле дека древната египетска мумија на непознат човек закопан со Рамзес, поради докажаната генетска врска и процесот на мумификација што сугерира казна, е добар кандидат да биде син на фараонот. Тоа можеби бил Пентаверет, кој бил единствениот син што се побунил против неговиот татко. [12] Било невозможно да се утврди причината за неговата смрт. [12] Користејќи го предвидувачот на хаплогрупата на Whit Athey заснован на вредностите на Y- STR, било предвидено и двете мумии да ја делат Y хромозомската хаплогрупа E1b1a1-M2 и 50% од нивниот генетски материјал, што укажало на врската татко-син. [12] Гад и сор. (2021) укажале дека Рамзес III и непознатиот човек Е, веројатно Пентавер, ја носеле хаплогрупата E1b1a. [13]

Кенија[уреди | уреди извор]

На фармата Делораин, во округот Накуру, Кенија, металург од железното време ги носел хаплогрупите E1b1a1a1a1a/E-M58 и L5b1. [14] [15]

На островот Ламу, Пате, Фаза, во Кенија, поединец, датиран помеѓу 1500 и 1700 година од нашата ера, ги имал хаплогрупите E1b1a1a1a2a1a и L3e3a . [16]

Во Таита Тавета, Маквасињи, во Кенија, поединец, датиран помеѓу 1650 и 1950 н.е., ги имал хаплогрупите E1b1a1a1a2a1a и L4b2a.

Во Таита Тавета, Маквасињи, во Кенија, поединец, датиран помеѓу 1650 и 1950 н.е., ги имал хаплогрупите E1b1a1a1a2a1a3b1d1c и L1c3b1a.

Во Таита Тавета, Маквасињи, во Кенија, поединец, датиран помеѓу 1650 и 1950 н.е., ги имал хаплогрупите E1b1a1a1a2a1a и L2a1+143

Во Таита Тавета, Маквасињи, во Кенија, поединец, датиран помеѓу 1667 п.с. и 1843 п.с., ги имал хаплогрупите E1b1a1a1a2a1a3b1d1c и L2a1+143.

Во Таита Тавета, Маквасињи, во Кенија, поединец, датиран помеѓу 1709 кал. CE и 1927 кал. CE, ги имал хаплогрупите E1b1a1a1a2a1a3a1d~ и L3a2.

Танзанија[уреди | уреди извор]

Во Сонго Мнара, во Танзанија, поединец, датиран помеѓу 1418 кал. и 1450 кал. ги имал E1b1a1~ and L3e2b.

Во Линди, во Танзанија, поединец, датиран помеѓу 1511 и 1664, ги носел хаплогрупите E1b1a1a1a2a1a3a1d~ и L0a1a2 .

Надвор од Африка[уреди | уреди извор]

Мексико[уреди | уреди извор]

На гробницата на Кралската болница Сан Хозе де лос Натуралс, во Мексико Сити, Мексико, биле пронајдени тројца поробени западноафриканци од западноафриканско и јужноафриканско потекло, датирани помеѓу 1453 н.е. и 1626 н.е., 1450 н.е.; едниот ги носел хаплогрупите E1b1a1a1c1b/E-M263.2 и L1b2a, другиот ги носел хаплогрупите E1b1a1a1d1/E-P278.1/E-M425 и L3d1a1a, а последниот ги носел хаплогрупите E1b1a10101a1. [17] Алелите на хуманиот леукоцитен антиген дополнително потврдуваат дека поединците биле од потсахарско африканско потекло. [18]

Португалија[уреди | уреди извор]

Во Кабечо да Амореира, во Португалија, еден поробен западноафриканец, кој можеби бил од сенегамбискиот крајбрежен регион Гамбија, Мавританија или Сенегал, и носел хаплогрупи E1b1a и L3b1a, бил погребан меѓу школки во средината на 16 век и н.е. 18 век од нашата ера. [19]

Света Елена[уреди | уреди извор]

Во Света Елена, 20 ослободени Африканци, [20] [20] [21] ] [22] [20] [23] датирани од 19 век н.е. Една женска индивидуа ја поседува хаплогрупата L1b1a10b. [24] Една женска индивидуа ја поседува хаплогрупата L2a1f. Една женска индивидуа ја поседува хаплогрупата L2a1a3c. Еден машки поединец ги поседува хаплогрупите E1b1a1a1a2a1a3b1d и L1c3a. Еден машки поединец поседува хаплогрупи E1b1a1a1a1c1a1a и L0a1b2a. Еден машки поединец поседува хаплогрупи E1b1a1a1a2a1a3b1a2a2 и L0a1e. Еден машки поединец поседува хаплогрупи E1b1a1a1a2a1a3b1 и L2a1f1. Еден машки поединец поседува хаплогрупите E1b1a1 и L3. Еден машки поединец ги поседувал хаплогрупите E1b1a1a1a2a1a3b1d и L3e1e. Еден машки поединец ги поседувал хаплогрупите E1b1a1a1a2a1a3a1d и L3e3b2. Еден машки поединец ги поседувал хаплогрупите E1b1a1a1a1c1a1a3 и L3e1a3a. Еден машки поединец ги поседувал хаплогрупите E1b1a1a1a2a1a3b1a2a2 и L2b1a. Еден машки поединец ги поседувал хаплогрупите E1b1a1a1a2a1a3b1 и L3f1b1a. Еден машки поединец ги поседувал хаплогрупите E1b1a1a1a2a1a3b1d1c1a и L3d3a1. Еден машки поединец ги носеше хаплогрупите B2a1a1a1 и L3e2b1. Еден машки поединец носи хаплогрупи E1b1a1a1a2a1a3b1d1c1a и L2a1f. Еден машки поединец ги поседувал хаплогрупите E1b1a1a1a1c1a1a3a1c1 и L3e1d1a. Еден машки поединец ги поседувал хаплогрупитеE1b1a1a1a2a1a3a1d и L1b1a10. Еден машки поединец ги поседувал хаплогрупите E1b1a1a1a1c1a1a3a1c и L2a1f1. Еден машки поединец ги поседувал хаплогрупите хаплогрупите E1b1a1a1a1c1a1 и L2b1a. Поробен Афроамериканец, маж и жена, од гробницата на улицата Ансон од 18 век од нашата ера во Чарлстон, Јужна Каролина, кои ја носеле хаплогрупата L3e1e, ја споделиле оваа хаплогрупа со ослободените Африканци во Света Елена. [25] Врз основа на оние кои биле присутни меѓу поробените Африканци, соодносот на мажи и жени го поддржува заклучокот дека постои силна пристрасност за селекцијата кај мажите во последниот период од трансатлантската трговија со робови. [26] [27] Следствено, поради оваа студија за ослободените Африканци од Света Елена, меѓу другите студии, се направени поголеми генетски сознанија за трансатлантската трговија со робови и нејзините ефекти врз демографијата на Африка . [28]

Шпанија[уреди | уреди извор]

Во Гранада, муслиман (Мавр) од Калифатот Кордоба, [29] кој бил од хаплогрупите E1b1a1 и H1+16189, [30] [31] и живеел помеѓу 900 и 1000 година од нашата ера, и Мориско, [29] кој бил од хаплогрупата L2e1, [30] [31] како и се проценува дека датира помеѓу 1500 н.е. и 1600 г.

Соединети Американски Држави[уреди | уреди извор]

Во Ејвери, во Чесапик, Делавер, 3 од 11 лица биле Афроамериканци, кои биле датирани помеѓу 1675 н.е. и 1725 н.е.; едниот бил од западноафриканско потекло и ги имал хаплогрупите E1b1a-CTS2447 и L3e3b, другиот била од западно- централноафриканско потекло што зборувале банту и ги носел E1b1a-Z5974 и L0a1a2, а другиот бил од западноафриканско и источноафриканско потекло114b и E39. [32]

На афроамериканските гробишта, во Мериленд, биле пронајдени 27 Афроамериканци кои биле датирани помеѓу 1774 и 1850 п.н.е.. [33] [34] Еден машки поединец, кој имал 98,14% потсахарско африканско потекло, носел хаплогрупи E1b1a1a1a1c2c и L2a1+143+@16309 . [35] Еден машки поединец, кој има 83,73% потсахарска африканска и 7,74% европско потекло, носел хаплогрупи E1b1a1a1a1c1b1 и L3e2a1b1. Еден машки поединец, кој имал 84,94% субсахарско африканско и 9,45% европско потекло, носел хаплогрупи E1b1a1a1a2a1a и L2a1+143+16189 (16192)+@16309. Еден машки поединец, кој имал 87,83% потсахарско африканско и 8,23% европско потекло, носел хаплогрупи E1b1a1a1a1c1a1a3a1d1 и L3d1b3. Еден машки поединец, кој имал 98,14% потсахарско африканско потекло, носел хаплогрупи E1b1a1a1a1a и L3e2a1b1. Еден машки поединец, кој имал 93,87% потсахарска Африка и 2,58% европско потекло, носел хаплогрупи E1b1a1a1 и L3e1. Еден машки поединец, кој имал 98,70% потсахарско африканско потекло, носел хаплогрупи E1b1a1a1a1c1b2a и L2a1a1. Еден машки поединец, кој имал 97,01% потсахарско африканско потекло, носел хаплогрупи E1b1a1a1a1c1a1 и L3e2a1b1 . Еден машки поединец, кој имал 82,31% субсахарско африканско и 10,24% европско потекло, носел хаплогрупи E1b1a1a1a1c1b и L3e2a1b1. Еден машки поединец, кој имал 91,82% потсахарско африканско и 5,31% европско потекло, носел хаплогрупи E1b1a1a1a1c1a1 и L3e2. Еден машки поединец, кој имал 81,18% потсахарска Африка и 14,86% европско потекло, носел хаплогрупи E1b1a1~ и L2c.

На гробиштата на улицата Ансон, во Чарлстон, Јужна Каролина, биле пронајдени 18 Афроамериканци кои биле датирани во 18 век од нашата ера. [36] Банза имал западно- централноафриканско потекло и ги носел хаплогрупите E1b1a-CTS668 и L3e3b1. Лима имала западноафриканско потекло и ги носела хаплогрупите E1b1a-M4671 и L3b3. Куто имал западно- централноафриканско потекло и ги носел хаплогрупите E1b1a-CTS2198 и L2a1a2. Аника имала потсахарско африканско потекло и ги носела хаплогрупите E1b1a-CTS6126 и L2b1. Нана имала западноафриканско потекло и ја носела хаплогрупата L2b3a. Зимбу имал западно-централноафриканско потекло и ги носел хаплогрупите E1b1a-CTS5497 и L3e1e. Вута имал потсахарско африканско потекло и ги носел хаплогрупите E1b1a-CTS7305 и L3e2b+152. Даба имал западноафриканско потекло и ги носел хаплогрупите E1b1a-M4273 и L2c. Фуму имал потсахарско африканско потекло и ги носел хаплогрупите B2a1a-Y12201 и L3e2b+152. Лиза имала западноафриканско потекло и ги носела хаплогрупите E1b1a-Z6020 и H100. Ганда имала западноафриканско потекло и ги носела хаплогрупите E1b1a-CTS5612 и L1c1c. Кусоу имал потекло од Западна Африка и домородните Американци и ги носел хаплогрупите E2b1a-CTS2400 и A2. Киџера имала западно -централноафриканско потекло и ја носела хаплогрупата L2a1a2c. Пита имал потсахарско африканско потекло и ги носел хаплогрупите E1b1a-M4287 и L3e2b. Тима имал западно -централноафриканско потекло и ја носел хаплогрупата L3e1e. Џод имал субсахарско африканско потекло и ги носел хаплогрупите E1b1a-CTS4975 и L2a1a2c. Ајана имала западно -централноафриканско потекло и ја носела хаплогрупата L2a1I Иси имала западно -централноафриканско потекло и ја носела хаплогрупата L3e2a.

Медицинска ДНК[уреди | уреди извор]

Српеста клетка[уреди | уреди извор]

Среде Зелената Сахара, мутацијата за српеста клетка потекнува од Сахара [37] или во северозападниот шумски регион на западна Централна Африка (на пример, Камерун) [37] [38] пред најмалку 7.300 години, иако веројатно уште пред 22.000 години. [39] [38] Хаплотипот на српеста клетка на предците до современите хаплотипови (на пр. Камерун / Централноафриканска Република и хаплотипови Бенин / Сенегал) можеби првпат се појавил кај предците на современите западноафриканци, носејќи ги хаплогрупите E1b1a1-L485 и E1b1a1-U175 или нивните предци E1b1a1-U175 или нивните предци E1b1a1-U171. Западноафриканците (на пример, Јоруба и Есан од Нигерија), кои го носат хаплотипот на српеста клетка на Бенин, можеби мигрирале низ североисточниот регион на Африка во западниот регион на Арабија. Западноафриканците (на пр. Менде од Сиера Леоне), кои го носат хаплотипот на сенегалски српести клетки, [40] можеби мигрирале во Мавританија (77% современа стапка на појава) и Сенегал (100%); тие, исто така, можеби мигрирале преку Сахара, во Северна Африка и од Северна Африка, во Јужна Европа, Турција и регион во близина на северен Ирак и јужна Турција. Некои можеби мигрирале и ги вовеле хаплотиповите на српеста клетка на Сенегал и Бенин во Басра, Ирак, каде што и двата се појавуваат подеднакво. Западноафриканците, кои го носат хаплотипот на српеста клетка на Бенин, можеби мигрирале во северниот регион на Ирак (69,5%), Јордан (80%), Либан (73%), Оман (52,1%) и Египет (80,8%).

Распространетост[уреди | уреди извор]

Фреквенцијата и разновидноста на E-M2 се највисоки во Западна Африка. Во Африка, E-M2 прикажува клиничка распространетост од запад кон исток, како и од југ кон север. Со други зборови, фреквенцијата на хаплогрупата се намалува како што се движи од западна и јужна Африка кон источните и северните делови на Африка. [41]

Инциденца на Е-М2
Група на население Фреквенција Наводи
Бамилеке 96%-100% [41] [42]
Еве 97%
Га 97% [43]
Хуту 94,2% [41]
Јоруба 93,1% [44]
Тутси 32%-48% [41]
Фанте 84% [43]
Мандинка 79%-87% [45] [43]
Овамбо 82% [43]
Сенегалец 81% [46]
Ганда 77% [43]
Бијагос 76% [45]
Баланта 73% [45]
Фула 73% [45]
Кикују 73% [43]
Хереро 71% [43]
Налу 71% [45]

Населението во северозападна Африка, централна Источна Африка и Мадагаскар тестирале на поумерени фреквенции.

Инциденца на Е-М2
Група на население фреквенција Референци
Туарег од Танут, Нигер 44,4% (8/18 субјекти) [47]
Коморски Ширази 41% [48]
Туарег од Гором-Гором, Буркина Фасо 16,6% (3/18) [47]
Туарег од Госи, Мали 9,1% (1/9) [47]
Зеленортски Острови 15,9% (32/201) [49]
Масаи 15,4% (4/26) [43]
Луо 66% (6/9) [43]
Ирак 11,11% (1/9) [43]
Коморите 23,46% (69/294) [48]
Народот од Мерина (исто така наречени Хајлендери) 44% (4/9) [50]
Антандрој 69,6% (32/46) [50]
Антанозија 48,9% (23/47) [50]
Антаисака 37,5% (3/8) [50]

E-M2 се наоѓа на ниски до умерени фреквенции во Северна Африка и Североисточна Африка. Некои од лозата пронајдени во овие области веројатно се должат на експанзијата на Банту-народите или други миграции. Сепак, откритието во 2011 година на маркерот Е-М2 што му претходи на Е-М2 ги довело Тромбета и сор. да сугерира дека E-M2 можеби потекнува од Источна Африка. Во Еритреја и поголемиот дел од Етиопија (со исклучок на Ануак ), Е-В38 обично се наоѓа во форма на Е-М329, кој е автохтон, додека Е-М2 генерално укажува на миграциското потекло на Банту. [51] [52]

Инциденца на E-M2
Група на население фреквенција Референци
Туарег од Ал Авејнат и Тахала, Либија 46,5% (20/43) [б 1] [53]
Оран, Алжир 8,6% (8/93) [54]
Бербери, јужно и северно-централно Мароко 9,5% (6/63) 5,8% (4/69) [55] [б 2] [56]
Марокански Арапи 6,8% (3/44) 1,9% (1/54) [55] [56]
Сахарави 3,5% (1/29) [55]
Египќаните 1,4% (2/147), 0% (0/73), 8,33% (3/36) [57] [58]
Тунижаните 1,4% (2/148) [58]
Судански ( може да вклучува и мигранти од Хауса ) 0,9% (4/445) [59]
државјани на Сомалија ( може да вклучува и малцинства на Банту ) 1,5% (3/201) [60]

Надвор од Африка, E-M2 бил пронајден на ниски фреквенции. Кладот бил пронајден на ниски фреквенции во Западна Азија. Неколку изолирани појави на E-M2 биле забележани и кај популациите во Јужна Европа, како што се Хрватска, Малта, Шпанија и Португалија. [61] [62] [63] [64]

Инциденца на E-M2 во Азија
Група на население фреквенција Референци
Бахреин 8,6% (46/562) [65]
Саудиска Арабија 6,6% (11/157) [66]
Оман 6,6% (8/121)
Емирати 5,5% (9/164) [67]
Јеменци 4,8% (3/62) [67]
Кипарците 3,2% (2/62)
Јужни Иранци 1,7% (2/117) [68]
Јорданците 1,4% (2/139) [69]
Шри Ланка 1,4% (9/638) [70]
Еолски Острови, Италија 1,2% (1/81) [71]

Трансатлантската трговија со робови ги донело луѓето во Северна Америка, Централна Америка и Јужна Америка вклучувајќи ги и Карибите. Следствено, хаплогрупата често се забележува кај популациите на Соединетите Држави кај мажи кои се самоидентификуваат како Афроамериканци. [72] Исто така, забележана е кај голем број популации во Мексико, Карибите, Централна Америка и Јужна Америка кај луѓето со африканско потекло.

Инциденца на Е-М2 кај популациите на Америка
Група на население фреквенција Референци
Американци 7,7-7,9% [б 3]
Кубанци 9,8% (13/132) [73]
Доминиканци 5,69% (2/26) [74]
Порториканци 19,23% (5/26) [74]
Никарагванци 5,5% (9/165) [75]
Неколку популации на Колумбијци 6,18% (69/1116) [76]
Алагоас, Бразил 4,45% (11/247) [77]
Баија, Бразил 19% (19/100) [78]
Бахамци 58,63% (251/428) [79]

Подклади[уреди | уреди извор]

E1b1a1[уреди | уреди извор]

Африканска просторна распространетост на хаплогрупата E3a-M2. Роза и сор. (2007)

E1b1a1 е дефинирана со маркери DYS271/M2/SY81, M291, P1/PN1, P189, P293, V43 и V95. Додека E1b1a ја достигнува својата највисока фреквенција од 81% во Сенегал, единствено 1 од 139 Сенегалци кои биле тестирани покажале M191/P86. Со други зборови, како што се преселува во Западна Африка од западна Централна Африка, се наоѓа помалата подклада E1b1a1f. Круцијани и неговите соработници (2002) изјавиле: „Можно објаснување може да биде дека хромозомите од хаплотипот 24 [E-M2*] веќе биле присутни низ суданскиот појас кога мутацијата M191, која го дефинира хаплотипот 22, се појавила во централна западна Африка. експанзијата донесе хаплотип 22 хромозоми од централна западна до западна Африка, предизвикувајќи спротивна клиничка распространетост на хаплотиповите 22 и 24.

E1b1a1a1[уреди | уреди извор]

E1b1a1a1 најчесто се дефинира со M180/P88. Базалната подклада е доста редовно забележана во примероците М2+.

E1b1a1a1a[уреди | уреди извор]

E1b1a1a1a е дефинирана со маркерот M58. 5% (2/37) од градот Синга-Римаибе, Буркина Фасо биле позитивни на Е-М58. 15% (10/69) од Хутите во Руанда биле позитивни на М58. Тројца Јужноафриканци биле позитивни на овој маркер. Еден кариока од Рио де Жанеиро, Бразил бил позитивен на тестот M58 SNP. [80] Местото на потекло и возраста не биле пријавени.

E1b1a1a1b[уреди | уреди извор]

E1b1a1a1b била дефинирана со M116.2, приватен маркер. Во Мали бил пронајден еден носител.[81]

E1b1a1a1c[уреди | уреди извор]

E1b1a1a1c била дефинирана со приватен маркер M149. Овој маркер е пронајден кај еден Јужноафриканец.

E1b1a1a1d[уреди | уреди извор]

E1b1a1a1d била дефинирана со приватен маркер M155. Позната е од еден превозник во Мали.

E1b1a1a1e[уреди | уреди извор]

E1b1a1a1e била дефинирана со маркери M10, M66, M156 и M195. Луѓето од Ваирак во Танзанија тестирале 4,6% (2/43) позитивни на Е-М10. Е-М10 е пронајдена кај едно лице од групата Лисонго во Централноафриканската Република и двајца членови во „мешано“ население од регионот Адамава.

E1b1a1a1f[уреди | уреди извор]

E1b1a1a1f била дефинирана со L485. Базалниот јазол E-L485* се смета дека е малку невообичаен, но не е доволно тестиран кај големи популации. Предците L485 SNP (заедно со неколку негови подклади) беше неодамна откриен. Некои од овие SNP имаат малку или немаат објавени податоци за населението и/или допрва треба да добијат номенклатурно признавање од страна на YCC.

  • E1b1a1a1f1 се дефинира со маркерот L514. Овој SNP моментално е без податоци за проучување на населението надвор од проектот 1000 геноми.
  • E1b1a1a1f1a (YCC E1b1a7) се дефинира со маркерот M191/P86. Филипо и неговите соработници (2011) проучувале голем број африкански популации кои биле Е-М2 позитивни и го пронашле базалниот E-M191/P86 (без E-P252/U174) во популација од говорници на Гур во Буркина Фасо. [82] Монтано и неговите соработници (2011) пронашле слична ретка распространетост на E-M191* во Нигерија, Габон, Камерун и Конго. Позитивните примероци M191/P86 се појавиле кај тестираните популации на Ананг (38,3%), Ибибио (45,6%), Ефик (45%) и Лгбо (54,3%) кои живеат во Нигерија, Западна Африка. [83] E-M191/P86 се појавува на различни фреквенции во Централна и Јужна Африка, но скоро сите се исто така позитивни за P252/U174. Јужноафриканците кои зборуваат банту (89/343) биле позитивни на 25,9%, а Јужноафриканците кои зборуваат Кое-Сан тестирале 7,7% (14/183) позитивни за оваа СНП. Исто така, најчесто се појавува кај Африканците кои живеат во Америка. Населението во Рио де Жанеиро, Бразил било позитивно тестирано за 9,2% (12/130). 34,9% (29/83) од мажите Афроамериканци биле позитивни на М191.
Верамах и неговите соработници (2010) во проучувањата за рекомбинираните делови на M191 позитивните Y хромозоми сугерираат дека оваа лоза „дифузно се шири со повеќекратни хаплотипови со висока фреквенција што имплицира подолг еволутивен период откако се појави оваа хаплогрупа“. Се смета дека поткладата E1b1a1a1f1a изразува спротивни клинички распределби на E1b1a1* во регионот на Западна африканска савана. Хаплогрупата E1b1a1a1f1a (E-M191) има фреквенција од 23% во Камерун (каде што претставува 42% од хаплотиповите кои ја носат мутацијата DYS271 или E-M2), 13% во Буркина Фасо (16% од хаплотиповите кои носат M21/DYS мутации) и само 1% во Сенегал. Слично на тоа, додека E1b1a ја достигнува својата највисока фреквенција од 81% во Сенегал, само 1 од 139 Сенегалци кои биле тестирани покажале M191/P86. [46] Со други зборови, како што се преселува во Западна Африка од западна Централна Африка, се наоѓа помалата подклада E1b1a1f. „Можно објаснување може да биде дека хромозомите од хаплотипот 24 [E-M2*] веќе биле присутни низ суданскиот појас кога мутацијата M191, која го дефинира хаплотипот 22, се појавила во централна западна Африка. хромозоми од централна западна до западна Африка, што доведува до спротивна клиничка распространетост на хаплотиповите 22 и 24“.
  • E1b1a1a1f1a1 (YCC E1b1a7a) е дефинирана со P252/U174. Се смета дека е најчестата подклада на E-L485. Се верува дека потекнува во близина на западна Централна Африка. Ретко се наоѓа во најзападните делови на Западна Африка. Монтано и сор. (2011) откриле дека оваа подклада е многу распространета во Нигерија и Габон. Филипо и сор. (2011) процени tMRCA од ~ 4,2 киа од примерокот на Јоруба популација позитивен за SNP.
  • E1b1a1a1f1a1b (YCC E1b1a7a2) е дефинирана со P115. Оваа подклада е забележана само кај народот Фанг од Централна Африка.
  • E1b1a1a1f1a1c (YCC E1b1a7a3) е дефинирано со P116. Монтано и сор. (2011) ја забележал оваа СНП само во Габон и населението Баса од Камерун.
  • E1b1a1a1f1a1d е дефинирано со Z1704. Оваа подклада е забележана низ Африка. Конзорциумот на проектот 1000 геноми го пронашла овој SNP во Јоруба Нигериец, три кениски Лухија и еден африканско потекло, Порториканец.
  • E1b1a1a1f1b е дефиниран со маркери L515, L516, L517 и M263.2. Оваа подклада ја пронашле истражувачите на проектот за споредба на геномот на Y-хромозомот користејќи податоци од комерцијалната биоинформатичка компанија 23andMe. [84]

E1b1a1a1g[уреди | уреди извор]

E1b1a1a1g (YCC E1b1a8) се дефинира со маркерот U175. Базалниот E-U175* е исклучително редок. Монтано и неговите соработници (2011) откриле само еден од 505 тестирани африкански субјекти кој беше позитивен U175, но негативен за U209. Брукато и неговите соработници пронашле слично ниски фреквенции на базалните E-U175* кај испитаниците во Брегот на Слоновата Коска и Бенин. Верамах и сор. (2010) откриле U175 кај тестираните Ананги (45,3%), Ибибио (37%), Ефик (33,3%) и Игбо (25,3%), но не тестирале за U209.

Наводниот „хаплотип на Банту“ пронајден во носачите на E-U175 бил „присутен на значителни фреквенции во другите нигерско-конгоански јазици што зборуваат народи дури западно до Гвинеја-Бисао“. [83] Ова е модалниот хаплотип на STR маркерите што е вообичаен кај носителите на E-U175. [б 4]

Хаплотип E-U175 DYS19 DYS388 DYS390 DYS391 DYS392 DYS393
15 12 21 10 11 13

E1b1a1a1g има неколку подклади.

  • E1b1a1a1g1 (YCC E1b1a8a) се дефинира со U209. Тоа е најистакнатата подклада на U175. Оваа подклада има многу високи фреквенции од над 50% во камерунските популации Баса и Бакака, што веројатно укажува на местото на потекло. Сепак, E-U209 нашироко се наоѓа на пониски фреквенции во земјите од Западна и Централна Африка околу Камерун и Габон. Брукато и неговите соработници (2010) го пронашле SNP во популации на Ахизи (во Брегот на Слоновата Коска ) 38,8% (19/49), Јакуба (Брегот на Слоновата Коска) 27,5% (11/40) и Бенин 6,5% (5/77) соодветно. [85]
  • E1b1a1a1g1a (YCC E1b1a8a1) се дефинира со U290. Монтано и неговите соработници (2011) иследувањето на U290 покажала пониска фреквенција во Нигерија (11,7%) и западна Централна Африка од базалниот јазол U209. Највисоката стапка на фреквенција на населението во таа студија било 57,7% (15/26) во Евондо во Камерун. 32,5% (27/83) од афроамериканските мажи тестирани од Симс и сор. (2007) беа позитивни за оваа СНП.
  • E1b1a1a1g1a2 е дефинирана со Z1725. Овој маркер е забележан од Конзорциумот на проектот 1000 геноми во Јоруба Нигеријци и Лухја Кенијци. [86]
  • E1b1a1a1g1c (YCC E1b1a4) се дефинира со M154. Популацијата на Бамили тестирала 31,3% (15/48) за маркерот. Бакака од Камерун тестирале 8%. Популацијата за тестирање на Овимбунду го нашле овој SNP на 14% (14/100). [87] Членови на оваа подклада се пронајдени и во Јужна Африка. [88]
  • E1b1a1a1g1d е дефинирана со V39. Тромбета и сор. првпат го објавиле овој SNP во 2011 година, но дале малку податоци за населението за него. Познато е само дека е пронајден кај африканско население.

E1b1a1a1h[уреди | уреди извор]

E1b1a1a1h се дефинира со маркерите P268 и P269. Најпрво е пријавена кај лице од Гамбија. [89]

Филогенетика[уреди | уреди извор]

Филогенетска историја[уреди | уреди извор]

Пред 2002 година, во академската литература постоеле најмалку седум системи за именување на филогенетското дрво на Y-хромозомот. Ова довело до значителна конфузија. Во 2002 година, главните истражувачки групи се собрале и го формирале Y-хромозомот конзорциум (YCC). Тие објавиле заеднички труд кој создал единствено ново дрво кое сите се согласиле да го користат. Подоцна, група граѓански научници со интерес за популациската генетика и генетската генеалогија формирале работна група за да се создаде аматерско дрво со цел да биде пред сè навремено. Табелата подолу ги обединува сите овие дела на точката на знаменитото дрво на YCC од 2002 година. Ова му овозможува на истражувачот што прегледува постара објавена литература брзо да се движи помеѓу номенклатурите.

YCC 2002/2008 (α) (β) (γ) (δ) (ε) (ζ) (η) YCC 2002 YCC 2005 YCC 2008 YCC 2010r ISOGG 2006 ISOGG 2007 ISOGG 2008 ISOGG 2009 ISOGG 2010 ISOGG 2011 ISOGG 2012
E-P29 21 III 3A 13 Eu3 H2 B E* E E E E E E E E E E
E-M33 21 III 3A 13 Eu3 H2 B E1* E1 E1a E1a E1 E1 E1a E1a E1a E1a E1a
E-M44 21 III 3A 13 Eu3 H2 B E1a E1a E1a1 E1a1 E1a E1a E1a1 E1a1 E1a1 E1a1 E1a1
E-M75 21 III 3A 13 Eu3 H2 B E2a E2 E2 E2 E2 E2 E2 E2 E2 E2 E2
E-M54 21 III 3A 13 Eu3 H2 B E2b E2b E2b E2b1 - - - - - - -
E-P2 25 III 4 14 Eu3 H2 B E3* E3 E1b E1b1 E3 E3 E1b1 E1b1 E1b1 E1b1 E1b1
E-M2 8 III 5 15 Eu2 H2 B E3a* E3a E1b1 E1b1a E3a E3a E1b1a E1b1a E1b1a E1b1a1 E1b1a1
E-M58 8 III 5 15 Eu2 H2 B E3a1 E3a1 E1b1a1 E1b1a1 E3a1 E3a1 E1b1a1 E1b1a1 E1b1a1 E1b1a1a1a E1b1a1a1a
E-M116.2 8 III 5 15 Eu2 H2 B E3a2 E3a2 E1b1a2 E1b1a2 E3a2 E3a2 E1b1a2 E1b1a2 E1ba12 removed removed
E-M149 8 III 5 15 Eu2 H2 B E3a3 E3a3 E1b1a3 E1b1a3 E3a3 E3a3 E1b1a3 E1b1a3 E1b1a3 E1b1a1a1c E1b1a1a1c
E-M154 8 III 5 15 Eu2 H2 B E3a4 E3a4 E1b1a4 E1b1a4 E3a4 E3a4 E1b1a4 E1b1a4 E1b1a4 E1b1a1a1g1c E1b1a1a1g1c
E-M155 8 III 5 15 Eu2 H2 B E3a5 E3a5 E1b1a5 E1b1a5 E3a5 E3a5 E1b1a5 E1b1a5 E1b1a5 E1b1a1a1d E1b1a1a1d
E-M10 8 III 5 15 Eu2 H2 B E3a6 E3a6 E1b1a6 E1b1a6 E3a6 E3a6 E1b1a6 E1b1a6 E1b1a6 E1b1a1a1e E1b1a1a1e
E-M35 25 III 4 14 Eu4 H2 B E3b* E3b E1b1b1 E1b1b1 E3b1 E3b1 E1b1b1 E1b1b1 E1b1b1 removed removed
E-M78 25 III 4 14 Eu4 H2 B E3b1* E3b1 E1b1b1a E1b1b1a1 E3b1a E3b1a E1b1b1a E1b1b1a E1b1b1a E1b1b1a1 E1b1b1a1
E-M148 25 III 4 14 Eu4 H2 B E3b1a E3b1a E1b1b1a3a E1b1b1a1c1 E3b1a3a E3b1a3a E1b1b1a3a E1b1b1a3a E1b1b1a3a E1b1b1a1c1 E1b1b1a1c1
E-M81 25 III 4 14 Eu4 H2 B E3b2* E3b2 E1b1b1b E1b1b1b1 E3b1b E3b1b E1b1b1b E1b1b1b E1b1b1b E1b1b1b1 E1b1b1b1a
E-M107 25 III 4 14 Eu4 H2 B E3b2a E3b2a E1b1b1b1 E1b1b1b1a E3b1b1 E3b1b1 E1b1b1b1 E1b1b1b1 E1b1b1b1 E1b1b1b1a E1b1b1b1a1
E-M165 25 III 4 14 Eu4 H2 B E3b2b E3b2b E1b1b1b2 E1b1b1b1b1 E3b1b2 E3b1b2 E1b1b1b2a E1b1b1b2a E1b1b1b2a E1b1b1b2a E1b1b1b1a2a
E-M123 25 III 4 14 Eu4 H2 B E3b3* E3b3 E1b1b1c E1b1b1c E3b1c E3b1c E1b1b1c E1b1b1c E1b1b1c E1b1b1c E1b1b1b2a
E-M34 25 III 4 14 Eu4 H2 B E3b3a* E3b3a E1b1b1c1 E1b1b1c1 E3b1c1 E3b1c1 E1b1b1c1 E1b1b1c1 E1b1b1c1 E1b1b1c1 E1b1b1b2a1
E-M136 25 III 4 14 Eu4 H2 B E3ba1 E3b3a1 E1b1b1c1a E1b1b1c1a1 E3b1c1a E3b1c1a E1b1b1c1a1 E1b1b1c1a1 E1b1b1c1a1 E1b1b1c1a1 E1b1b1b2a1a1

Истражувачки публикации[уреди | уреди извор]

Следниве истражувачки тимови по нивните публикации биле претставени во создавањето на дрвото.

Филогенетски дрвја[уреди | уреди извор]

Ова филогенетско стебло на подкладите на хаплогрупите се засноваат на стеблото на Y-хромозомот (YCC)

    • E1b1a1 (DYS271/M2/SY81, M291, P1/PN1, P189, P293, V43, V95, Z1101, Z1107, Z1116, Z1120, Z1122, Z1123, Z1251, Z1124, Z1124, Z1111 [б 5]
      • E1b1a1a (L576)
        • E1b1a1a1 (L86.1, L88.3, M180/P88, PAGES00066, P182, Z1111, Z1112)
          • E1b1a1a1a (M58, PAGES00027)
          • E1b1a1a1b (M116.2)
          • E1b1a1a1c (M149)
          • E1b1a1a1d (M155)
          • E1b1a1a1e (M10, M66, M156, M195)
          • E1b1a1a1f (L485)
            • E1b1a1a1f1 (L514)
              • E1b1a1a1f1a (M191/P86, P253/U247, U186, Z1712)
                • E1b1a1a1f1a1 (P252/U174)
                  • E1b1a1a1f1a1a (P9.2)
                  • E1b1a1a1f1a1b (P115)
                  • E1b1a1a1f1a1c (P116)
                    • E1b1a1a1f1a1c1 (P113)
                  • E1b1a1a1f1a1d (Z1704)
                  • (L372)
              • E1b1a1a1f1b (L515, L516, L517, M263.2)
                • E1b1a1a1f1b1 (Z1893)
                  • (Z1894)
          • E1b1a1a1g (U175)
            • E1b1a1a1g1 (L220.3, L652, P277, P278.1, U209, M4254, M4230, CTS4921/M4243/V3224)
              • E1b1a1a1g1a (U290)
                • E1b1a1a1g1a1 (U181)
                  • E1b1a1a1g1a1a (L97)
                • E1b1a1a1g1a2 (Z1725)
              • E1b1a1a1g1b (P59)
              • E1b1a1a1g1c (M154)
              • E1b1a1a1g1d (V39)
          • E1b1a1a1h (P268, P269)
Филогенетско дрво на човечките ДНК хаплогрупи на човечкиот Y-хромозом [χ 1][χ 2]
"Y-хромозомски Адам"
A00 A0-T [χ 3]
A0 A1 [χ 4]
A1a A1b
A1b1 BT
B CT
DE CF
D E C F
F1  F2  F3  GHIJK
G HIJK
IJK H
IJ K
I   J     LT [χ 5]       K2 [χ 6]
L     T    K2a [χ 7]        K2b [χ 8]     K2c     K2d K2e [χ 9]  
K-M2313 [χ 10]     K2b1 [χ 11] P [χ 12]
NO1   S [χ 13]  M [χ 14]    P1     P2
N O Q R
Footnotes
  1. ↑ Van Oven M, Van Geystelen A, Kayser M, Decorte R, Larmuseau HD (2014). „Seeing the wood for the trees: a minimal reference phylogeny for the human Y chromosome“. Human Mutation. 35 (2): 187–91. doi:10.1002/humu.22468. PMID 24166809. S2CID 23291764.
  2. ↑ International Society of Genetic Genealogy (ISOGG; 2015), Y-ДНК Хаплогрупа Tree 2015. (Access date: 1 February 2015.)
  3. ↑ Хаплогрупа A0-T е исто позната како A-L1085 (и претходно како A0'1'2'3'4).
  4. ↑ Хаплогрупа A1 е исто така позната и како A1'2'3'4.
  5. ↑ Хаплогрупа LT (L298/P326) е исто така позната и како Хаплогрупа K1.
  6. ↑ Помеѓу 2002 и 2008, Хаплогрупа T-M184 била позната како "Хаплогрупа K2". Оттогаш тоа име е повторно доделено на K-M526, брат или сестра на Хаплогрупа LT.
  7. ↑ Хаплогрупа K2a (M2308) и нејзината примарна подклада K-M2313 биле одделени од Хаплогрупа NO (F549) во 2016 година. (Ова следеше по објавувањето на: Poznik GD, Xue Y, Mendez FL, и др. (2016). „Punctuated bursts in human male demography inferred from 1,244 worldwide Y-chromosome sequences“. Nature Genetics. 48 (6): 593–9. doi:10.1038/ng.3559. PMC 4884158. PMID 27111036. Во минатото, друга Хаплогрупа, NO (M214) и K2e исто така се идентификувале како "K2a".
  8. ↑ Хаплогрупа K2b (M1221/P331/PF5911) е исто така позната и како Хаплогрупа MPS.
  9. ↑ Хаплогрупа K2e (K-M147) претходно била позната како "Хаплогрупа X" и "K2a" (но е брат/сестра подклада на сегашната K2a).
  10. ↑ K-M2313*, кој сè уште нема филогенетско име, е документиран кај две живи индивидуи, кои имаат етнички врски со Индија и Југоисточна Азија. Покрај тоа, K-Y28299, кој се чини дека е примарна гранка на K-M2313, е пронајден кај три живи индивидуи од Индија. Види
    Poznik op. cit.; YFull YTree v5.08, 2017, "K-M2335", and; PhyloTree, 2017, "Details of the Y-SNP markers included in the minimal Y tree" (Датум на пристап на овие страници: 9 декември 2017 година)
  11. ↑ Хаплогрупа K2b1 (P397/P399) е исто така позната и како Хаплогрупа MS, но има поширока и посложена внатрешна структура.
  12. ↑ Хаплогрупа P (P295) is also klnown as K2b2.
  13. ↑ Хаплогрупа S, од of 2017, е исто така позната и како K2b1a. (Претходно името Хаплогрупа S било доделено на K2b1a4.)
  14. ↑ Хаплогрупа M, од 2017, е исто така позната и како K2b1b. (Претходно името Хаплогрупа M било доделено на K2b1d.)

Белешки[уреди | уреди извор]

  1. ↑ All were positive for U175.
  2. ↑ The publication refers to E-V38 as H22.
  3. ↑ E-M2 is approximately 7.7–7.9% of total US male population.
  4. ↑ The YCAII STR marker value of 19–19 is also usually indicative of U175.
  5. ↑ DYS271/M2/SY81, P1/PN1, P189, P293, and M291 appear to form E1b1a1*. L576 forms a subclade immediately after the previously mentioned SNPs. L576 gave rise to a deeper subclade of M180/P88, P182, L88.3, L86, and PAGES0006. From this subclade, all the major subclades (i.e. E-U175 and E-L485) of E1b1a evolved. The exact position of V43 and V95 within these three subclades and E1b1a1a1b (M116.2), E1b1a1a1c (M149), and E1b1a1a1d (M155) remains uncertain.

Наводи[уреди | уреди извор]

  1. ↑ D'Atanasio E, Trombetta B, Bonito M, Finocchio A, Di Vito G, Seghizzi M; и др. (2018). „The peopling of the last Green Sahara revealed by high-coverage resequencing of trans-Saharan patrilineages“. Genome Biol. 19 (1): 20. doi:10.1186/s13059-018-1393-5. PMC 5809971. PMID 29433568.CS1-одржување: повеќе имиња: список на автори (link)
  2. ↑ 2,0 2,1 „E-M2 YTree“.
  3. ↑ 3,0 3,1 Trombetta, Beniamino; и др. (2015). „Phylogeographic Refinement and Large Scale Genotyping of Human Y Chromosome Haplogroup E Provide New Insights into the Dispersal of Early Pastoralists in the African Continent“. Genome Biology and Evolution. Genome Biol Evol. 7 (7): 1940–1950. doi:10.1093/gbe/evv118. PMC 4524485. PMID 26108492.
  4. ↑ 4,0 4,1 Shriner, Daniel; Rotimi, Charles (2018). „Whole-Genome-Sequence-Based Haplotypes Reveal Single Origin of the Sickle Allele during the Holocene Wet Phase“. American Journal of Human Genetics. Am J Hum Genet. 102 (4): 547–556. doi:10.1016/j.ajhg.2018.02.003. PMC 5985360. PMID 29526279.
  5. ↑ MacAulay, Vincent, уред. (January 2011). „A new topology of the human Y chromosome haplogroup E1b1 (E-P2) revealed through the use of newly characterized binary polymorphisms“. PLOS ONE. 6 (1): e16073. Bibcode:2011PLoSO...616073T. doi:10.1371/journal.pone.0016073. PMC 3017091. PMID 21253605.
  6. ↑ „E-V43 YTree“.
  7. ↑ International Society of Genetic Genealogy (3 February 2010). „Y-DNA Haplogroup E and its Subclades – 2010“. Посетено на 17 December 2010.
  8. ↑ Adams, Jonathan. „Africa During the Last 150,000 Years“. Архивирано од изворникот на 1 May 2006. Посетено на 26 January 2011.
  9. ↑ „The Bantu expansion revisited: a new analysis of Y chromosome variation in Central Western Africa“. Molecular Ecology. 20 (13): 2693–708. July 2011. doi:10.1111/j.1365-294X.2011.05130.x. PMID 21627702.
  10. ↑ 10,0 10,1 Wang, Ke; и др. (2020). „Ancient genomes reveal complex patterns of population movement, interaction, and replacement in sub-Saharan Africa“. Science Advances. 6 (24): eaaz0183. Bibcode:2020SciA....6..183W. doi:10.1126/sciadv.aaz0183. ISSN 2375-2548. OCLC 8616876709. PMC 7292641. PMID 32582847.Wang, Ke; et al. (2020). "Ancient genomes reveal complex patterns of population movement, interaction, and replacement in sub-Saharan Africa". Science Advances. 6 (24): eaaz0183. Bibcode:2020SciA....6..183W. doi:10.1126/sciadv.aaz0183. ISSN 2375-2548. OCLC 8616876709. PMC 7292641. PMID 32582847. S2CID 219604401.
  11. ↑ Wang, Ke; и др. (2020). „Supplementary Materials for Ancient genomes reveal complex patterns of population movement, interaction, and replacement in sub-Saharan Africa“ (PDF). Science Advances. 6 (24): eaaz0183. Bibcode:2020SciA....6..183W. doi:10.1126/sciadv.aaz0183. ISSN 2375-2548. OCLC 8616876709. PMC 7292641. PMID 32582847.Wang, Ke; et al. (2020). "Supplementary Materials for Ancient genomes reveal complex patterns of population movement, interaction, and replacement in sub-Saharan Africa" (PDF). Science Advances. 6 (24): eaaz0183. Bibcode:2020SciA....6..183W. doi:10.1126/sciadv.aaz0183. ISSN 2375-2548. OCLC 8616876709. PMC 7292641. PMID 32582847. S2CID 219604401.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Hawass, Zahi; и др. (2012). „Revisiting the harem conspiracy and death of Ramesses III: anthropological, forensic, radiological, and genetic study“. British Medical Journal. 345: e8268. doi:10.1136/bmj.e8268. ISSN 0959-8138. OCLC 825973553. PMID 23247979. |hdl-access= бара |hdl= (help)
  13. ↑ Gad, Yehia Z; и др. (2021). „Insights from ancient DNA analysis of Egyptian human mummies: clues to disease and kinship“. Human Molecular Genetics. 30 (R1): R24–R28. doi:10.1093/hmg/ddaa223. ISSN 0964-6906. OCLC 8681412353. PMID 33059357 Проверете ја вредноста |pmid= (help).
  14. ↑ Prendergast, Mary E.; и др. (30 May 2019). „Ancient DNA reveals a multistep spread of the first herders into sub-Saharan Africa“. Science. 365 (6448). Bibcode:2019Sci...365.6275P. doi:10.1126/science.aaw6275. ISSN 0036-8075. OCLC 8176642048. PMC 6827346. PMID 31147405.
  15. ↑ Prendergast, Mary E.; и др. (30 May 2019). „Supplementary Materials for Ancient DNA reveals a multistep spread of the first herders into sub-Saharan Africa“ (PDF). Science. 365 (6448). Bibcode:2019Sci...365.6275P. doi:10.1126/science.aaw6275. ISSN 0036-8075. OCLC 8176642048. PMC 6827346. PMID 31147405.
  16. ↑ Brielle, Esther S.; и др. (March 29, 2023). „Supplementary Data Files for Entwined African and Asian genetic roots of medieval peoples of the Swahili coast“. Nature. 615 (7954): 866–873. Bibcode:2023Natur.615..866B. doi:10.1038/s41586-023-05754-w. ISSN 0028-0836. OCLC 9819552636. PMC 10060156 Проверете ја вредноста |pmc= (help). PMID 36991187 Проверете ја вредноста |pmid= (help).
  17. ↑ Barquera, Rodrigo; и др. (8 June 2020). „Origin and Health Status of First-Generation Africans from Early Colonial Mexico“. Current Biology. 30 (11): 2078–2091. doi:10.1016/j.cub.2020.04.002. ISSN 0960-9822. OCLC 8586564917. PMID 32359431. |hdl-access= бара |hdl= (help)
  18. ↑ Fortes-Lima, Cesar A. (22 Nov 2021). „Disentangling the Impact of the Transatlantic Slave Trade in African Diaspora Populations from a Genomic Perspective“. Africa, the Cradle of Human Diversity Cultural and Biological Approaches to Uncover African Diversity. Brill. стр. 305, 308–321. doi:10.1163/9789004500228_012. ISBN 978-90-04-50022-8. OCLC 1284920909.
  19. ↑ Peyroteo-Stjerna, Rita; и др. (21 February 2022). „Multidisciplinary investigation reveals an individual of West African origin buried in a Portuguese Mesolithic shell midden four centuries ago“. Journal of Archaeological Science: Reports. 42: 103370. doi:10.1016/j.jasrep.2022.103370. OCLC 1337974923.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 Sandoval-Velasco, Marcela; и др. (7 September 2023). „The ancestry and geographical origins of St Helena's liberated Africans“ (PDF). American Journal of Human Genetics. 110 (9): 1590–1599. bioRxiv 10.1101/787515. doi:10.1016/j.ajhg.2023.08.001. ISSN 0002-9297. OCLC 9998699240. PMC 10502851 Проверете ја вредноста |pmc= (help). PMID 37683613 Проверете ја вредноста |pmid= (help).
  21. ↑ Callaway, Ewen (December 7, 2016). „What DNA reveals about St Helena's freed slaves“. Nature. 540 (7632): 184–187. doi:10.1038/540184a.
  22. ↑ Isable, Kendra Briana (August 2021). „Contributing to the Discussion: The Health of Enslaved Africans Through the Lens of Bioarchaeology“. California State University, Northridge. стр. 34.
  23. ↑ Fortes-Lima, Cesar; Verdu, Paul (17 December 2020). „Anthropological genetics perspectives on the transatlantic slave trade“. Human Molecular Genetics. 30 (R1): R79–R87. doi:10.1093/hmg/ddaa271. PMID 33331897 Проверете ја вредноста |pmid= (help).
  24. ↑ Sandoval-Velasco, Marcela; и др. (7 September 2023). „Data S1. Tables S1–S13: The ancestry and geographical origins of St Helena's liberated Africans“. American Journal of Human Genetics. 110 (9): 1590–1599. bioRxiv 10.1101/787515. doi:10.1016/j.ajhg.2023.08.001. ISSN 0002-9297. OCLC 9998699240. PMC 10502851 Проверете ја вредноста |pmc= (help). PMID 37683613 Проверете ја вредноста |pmid= (help).
  25. ↑ Fleskes, Raquel E.; и др. (2019). „Ancient DNA and bioarchaeological perspectives on European and African diversity and relationships on the colonial Delaware frontier“. American Journal of Physical Anthropology. 170 (2): 232–245. doi:10.1002/ajpa.23887. PMID 31270812.
  26. ↑ Racimo, Fernando; и др. (2020). „Beyond broad strokes: sociocultural insights from the study of ancient genomes“ (PDF). Nature Reviews Genetics. 21 (6): 355–366. doi:10.1038/s41576-020-0218-z. ISSN 1471-0056. PMID 32127690.
  27. ↑ Callaway, Ewen (November 5, 2019). „Genomes trace origins of enslaved people who died on remote island“. Nature. 575 (18): 18. Bibcode:2019Natur.575...18C. doi:10.1038/d41586-019-03152-9. PMID 31690869.
  28. ↑ Abel, Sarah; Schroeder, Hannes (October 2020). „From Country Marks to DNA Markers: The Genomic Turn in the Reconstruction of African Identities“. Current Anthropology. 61: S206. doi:10.1086/709550.
  29. ↑ 29,0 29,1 Olalde, Iñigo; и др. (2019). „Supplementary Materials for The genomic history of the Iberian Peninsula over the past 8000 years“ (PDF). Science. 363 (6432): 1230–1234. Bibcode:2019Sci...363.1230O. doi:10.1126/science.aav4040. ISSN 0036-8075. OCLC 8024095449. PMC 6436108. PMID 30872528.
  30. ↑ 30,0 30,1 Olalde, Iñigo (2019). „The genomic history of the Iberian Peninsula over the past 8000 years, TablesS1-S5“. Science. 363 (6432): 1230–1234. Bibcode:2019Sci...363.1230O. doi:10.1126/science.aav4040. ISSN 0036-8075. OCLC 8024095449. PMC 6436108. PMID 30872528.
  31. ↑ 31,0 31,1 Olalde, Iñigo (2019). „Materials/Methods, Supplementary Text, Tables, Figures, and/or References“. Science. 363 (6432): 1230–1234. Bibcode:2019Sci...363.1230O. doi:10.1126/science.aav4040. ISSN 0036-8075. OCLC 8024095449. PMC 6436108. PMID 30872528.
  32. ↑ Fleskes, Raquel E.; и др. (June 5, 2023). „Historical genomes elucidate European settlement and the African diaspora in Delaware“. Current Biology. 33 (11): 2350–2358.e7. doi:10.1016/j.cub.2023.04.069. ISSN 0960-9822. OCLC 9874997102. PMID 37207647 Проверете ја вредноста |pmid= (help).
  33. ↑ Harney, Éadaoin; и др. (2023). „The genetic legacy of African Americans from Catoctin Furnace“ (PDF). Science. 381 (500): eade4995. doi:10.1126/science.ade4995. PMID 37535739 Проверете ја вредноста |pmid= (help).
  34. ↑ Harney, Éadaoin; и др. (2023). „Supplementary Materials for The genetic legacy of African Americans from Catoctin Furnace“ (PDF). Science. 381 (500): eade4995. doi:10.1126/science.ade4995. PMID 37535739 Проверете ја вредноста |pmid= (help).
  35. ↑ Harney, Éadaoin; и др. (2023). „Tables S1 to S24, S1.1, S3.2 to S3.7, and S4.1 for The genetic legacy of African Americans from Catoctin Furnace“. Science. 381 (500): eade4995. doi:10.1126/science.ade4995. PMID 37535739 Проверете ја вредноста |pmid= (help).
  36. ↑ Fleskes, Raquel E.; и др. (2023). „Community-engaged ancient DNA project reveals diverse origins of 18th-century African descendants in Charleston, South Carolina“. Anthropology. 120 (3): e2201620120. doi:10.1073/pnas.2201620120. PMC 9934026 Проверете ја вредноста |pmc= (help). PMID 36623185 Проверете ја вредноста |pmid= (help).
  37. ↑ 37,0 37,1 Shriner, Daniel; Rotimi, Charles N. (2018). „Whole-Genome-Sequence-Based Haplotypes Reveal Single Origin of the Sickle Allele during the Holocene Wet Phase“. American Journal of Human Genetics. 102 (4): 547–556. doi:10.1016/j.ajhg.2018.02.003. ISSN 0002-9297. OCLC 7352712531. PMC 5985360. PMID 29526279.
  38. ↑ 38,0 38,1 Esoh, Kevin; Wonkam, Ambroise (2021). „Evolutionary history of sickle-cell mutation: implications for global genetic medicine“. Human Molecular Genetics. 30 (R1): R119–R128. doi:10.1093/hmg/ddab004. ISSN 0964-6906. OCLC 8885008275. PMC 8117455 Проверете ја вредноста |pmc= (help). PMID 33461216 Проверете ја вредноста |pmid= (help).
  39. ↑ Laval, Guillaume; и др. (2019). „Recent Adaptive Acquisition by African Rainforest Hunter-Gatherers of the Late Pleistocene Sickle-Cell Mutation Suggests Past Differences in Malaria Exposure“. The American Journal of Human Genetics. 104 (3): 553–561. doi:10.1016/j.ajhg.2019.02.007. ISSN 0002-9297. OCLC 8015758034. PMC 6407493. PMID 30827499.
  40. ↑ Yaseen, Noor Taha; и др. (2020). „Sickle ß-globin haplotypes among patients with sickle cell anemia in Basra, Iraq: A cross-sectional study“. Iraqi Journal of Hematology. 9 (1): 23–29. doi:10.4103/ijh.ijh_20_19. ISSN 2072-8069. OCLC 8663256900.
  41. ↑ 41,0 41,1 41,2 41,3 „The Levant versus the Horn of Africa: evidence for bidirectional corridors of human migrations“. American Journal of Human Genetics. 74 (3): 532–44. March 2004. doi:10.1086/382286. PMC 1182266. PMID 14973781.
  42. ↑ „A back migration from Asia to sub-Saharan Africa is supported by high-resolution analysis of human Y-chromosome haplotypes“. American Journal of Human Genetics. 70 (5): 1197–214. May 2002. doi:10.1086/340257. PMC 447595. PMID 11910562.
  43. ↑ 43,00 43,01 43,02 43,03 43,04 43,05 43,06 43,07 43,08 43,09 „Contrasting patterns of Y chromosome and mtDNA variation in Africa: evidence for sex-biased demographic processes“. European Journal of Human Genetics. 13 (7): 867–76. July 2005. doi:10.1038/sj.ejhg.5201408. PMID 15856073.Wood ET, Stover DA, Ehret C, Destro-Bisol G, Spedini G, McLeod H, Louie L, Bamshad M, Strassmann BI, Soodyall H, Hammer MF (July 2005). "Contrasting patterns of Y chromosome and mtDNA variation in Africa: evidence for sex-biased demographic processes". European Journal of Human Genetics. 13 (7): 867–76. doi:10.1038/sj.ejhg.5201408. PMID 15856073.
  44. ↑ International HapMap Consortium (October 2005). „A haplotype map of the human genome“. Nature. 437 (7063): 1299–320. Bibcode:2005Natur.437.1299T. doi:10.1038/nature04226. PMC 1880871. PMID 16255080.
  45. ↑ 45,0 45,1 45,2 45,3 45,4 „Y-chromosomal diversity in the population of Guinea-Bissau: a multiethnic perspective“. BMC Evolutionary Biology. 7: 124. July 2007. doi:10.1186/1471-2148-7-124. PMC 1976131. PMID 17662131.Rosa A, Ornelas C, Jobling MA, Brehm A, Villems R (July 2007). "Y-chromosomal diversity in the population of Guinea-Bissau: a multiethnic perspective". BMC Evolutionary Biology. 7: 124. doi:10.1186/1471-2148-7-124. PMC 1976131. PMID 17662131.
  46. ↑ 46,0 46,1 „Ethiopians and Khoisan share the deepest clades of the human Y-chromosome phylogeny“. American Journal of Human Genetics. 70 (1): 265–8. January 2002. doi:10.1086/338306. PMC 384897. PMID 11719903.
  47. ↑ 47,0 47,1 47,2 „Linking the sub-Saharan and West Eurasian gene pools: maternal and paternal heritage of the Tuareg nomads from the African Sahel“. European Journal of Human Genetics. 18 (8): 915–23. August 2010. doi:10.1038/ejhg.2010.21. PMC 2987384. PMID 20234393.
  48. ↑ 48,0 48,1 „Genetic diversity on the Comoros Islands shows early seafaring as major determinant of human biocultural evolution in the Western Indian Ocean“. European Journal of Human Genetics. 19 (1): 89–94. January 2011. doi:10.1038/ejhg.2010.128. PMC 3039498. PMID 20700146.
  49. ↑ „Y-chromosome lineages in Cabo Verde Islands witness the diverse geographic origin of its first male settlers“. Human Genetics. 113 (6): 467–72. November 2003. doi:10.1007/s00439-003-1007-4. PMID 12942365. |hdl-access= бара |hdl= (help)
  50. ↑ 50,0 50,1 50,2 50,3 „On the origins and admixture of Malagasy: new evidence from high-resolution analyses of paternal and maternal lineages“. Molecular Biology and Evolution. 26 (9): 2109–24. September 2009. doi:10.1093/molbev/msp120. PMID 19535740.
  51. ↑ „Forensic data and microvariant sequence characterization of 27 Y-STR loci analyzed in four Eastern African countries“. Forensic Science International. Genetics. 27: 123–131. March 2017. doi:10.1016/j.fsigen.2016.12.015. PMID 28068531.
  52. ↑ Plaster et al. Y-DNA E subclades
  53. ↑ „Deep into the roots of the Libyan Tuareg: a genetic survey of their paternal heritage“. American Journal of Physical Anthropology. 145 (1): 118–24. May 2011. doi:10.1002/ajpa.21473. PMID 21312181.
  54. ↑ „Analysis of Y-chromosomal SNP haplogroups and STR haplotypes in an Algerian population sample“. International Journal of Legal Medicine. 122 (3): 251–5. May 2008. doi:10.1007/s00414-007-0203-5. PMID 17909833.
  55. ↑ 55,0 55,1 55,2 „High-resolution analysis of human Y-chromosome variation shows a sharp discontinuity and limited gene flow between northwestern Africa and the Iberian Peninsula“. American Journal of Human Genetics. 68 (4): 1019–29. April 2001. doi:10.1086/319521. PMC 1275654. PMID 11254456.
  56. ↑ 56,0 56,1 „Phylogeographic analysis of haplogroup E3b (E-M215) y chromosomes reveals multiple migratory events within and out of Africa“. American Journal of Human Genetics. 74 (5): 1014–22. May 2004. doi:10.1086/386294. PMC 1181964. PMID 15042509.
  57. ↑ „Ancestral Asian source(s) of new world Y-chromosome founder haplotypes“. American Journal of Human Genetics. 64 (3): 817–31. March 1999. doi:10.1086/302282. PMC 1377800. PMID 10053017.
  58. ↑ 58,0 58,1 „A predominantly neolithic origin for Y-chromosomal DNA variation in North Africa“. American Journal of Human Genetics. 75 (2): 338–45. August 2004. doi:10.1086/423147. PMC 1216069. PMID 15202071.
  59. ↑ „Y-chromosome variation among Sudanese: restricted gene flow, concordance with language, geography, and history“. American Journal of Physical Anthropology. 137 (3): 316–23. November 2008. doi:10.1002/ajpa.20876. PMID 18618658.
  60. ↑ „High frequencies of Y chromosome lineages characterized by E3b1, DYS19-11, DYS392-12 in Somali males“. European Journal of Human Genetics. 13 (7): 856–66. July 2005. doi:10.1038/sj.ejhg.5201390. PMID 15756297.Sanchez JJ, Hallenberg C, Børsting C, Hernandez A, Morling N (July 2005). "High frequencies of Y chromosome lineages characterized by E3b1, DYS19-11, DYS392-12 in Somali males". European Journal of Human Genetics. 13 (7): 856–66. doi:10.1038/sj.ejhg.5201390. PMID 15756297.
  61. ↑ . Branka Grskovic, Andro Vrdoljak, Maja Popovic, Ivica Valpotic, Simun Andelinovic, Vlastimil Stenzl, Edvard Ehler, Ludvik Urban, Gordana Lackovic, Peter Underhill, Dragan Primorac. „Croatian national reference Y-STR haplotype database“. Molecular Biology Reports. 39 (7): 7727–41. July 2012. doi:10.1007/s11033-012-1610-3. PMID 22391654.CS1-одржување: друго (link)
  62. ↑ „Population structure in the Mediterranean basin: a Y chromosome perspective“. Annals of Human Genetics. 70 (Pt 2): 207–25. March 2006. doi:10.1111/j.1529-8817.2005.00224.x. PMID 16626331. |hdl-access= бара |hdl= (help)CS1-одржување: display-автори (link)
  63. ↑ „Reduced genetic structure of the Iberian peninsula revealed by Y-chromosome analysis: implications for population demography“. European Journal of Human Genetics. 12 (10): 855–63. October 2004. doi:10.1038/sj.ejhg.5201225. PMID 15280900.
  64. ↑ „The genetic legacy of religious diversity and intolerance: paternal lineages of Christians, Jews, and Muslims in the Iberian Peninsula“. American Journal of Human Genetics. 83 (6): 725–36. December 2008. doi:10.1016/j.ajhg.2008.11.007. PMC 2668061. PMID 19061982.
  65. ↑ Noora R. Al-Snan1; Safia A. Messaoudi; Yahya M. Khubrani; Jon H. Wetton; Mark A. Jobling; Moiz Bakhiet (2020). „Geographical structuring and low diversity of paternal lineages in Bahrain shown by analysis of 27 Y-STRs“. Molecular Genetics and Genomics. 295 (6): 1315–1324. doi:10.1007/s00438-020-01696-4. PMC 7524810 Проверете ја вредноста |pmc= (help). PMID 32588126.
  66. ↑ „Saudi Arabian Y-Chromosome diversity and its relationship with nearby regions“. BMC Genetics. 10: 59. September 2009. doi:10.1186/1471-2156-10-59. PMC 2759955. PMID 19772609.
  67. ↑ 67,0 67,1 „Y-chromosome diversity characterizes the Gulf of Oman“. European Journal of Human Genetics. 16 (3): 374–86. March 2008. doi:10.1038/sj.ejhg.5201934. PMID 17928816.
  68. ↑ „Iran: tricontinental nexus for Y-chromosome driven migration“. Human Heredity. 61 (3): 132–43. 2006. doi:10.1159/000093774. PMID 16770078.
  69. ↑ „Y-chromosome and mtDNA polymorphisms in Iraq, a crossroad of the early human dispersal and of post-Neolithic migrations“. Molecular Phylogenetics and Evolution. 28 (3): 458–72. September 2003. doi:10.1016/S1055-7903(03)00039-3. PMID 12927131.
  70. ↑ „Y-chromosomal evidence for a limited Greek contribution to the Pathan population of Pakistan“. European Journal of Human Genetics. 15 (1): 121–6. January 2007. doi:10.1038/sj.ejhg.5201726. PMC 2588664. PMID 17047675.
  71. ↑ „Excavating Y-chromosome haplotype strata in Anatolia“. Human Genetics. 114 (2): 127–48. January 2004. doi:10.1007/s00439-003-1031-4. PMID 14586639.
  72. ↑ „Sub-populations within the major European and African derived haplogroups R1b3 and E3a are differentiated by previously phylogenetically undefined Y-SNPs“. Human Mutation. 28 (1): 97. January 2007. doi:10.1002/humu.9469. PMID 17154278.
  73. ↑ „Genetic origin, admixture, and asymmetry in maternal and paternal human lineages in Cuba“. BMC Evolutionary Biology. 8: 213. July 2008. doi:10.1186/1471-2148-8-213. PMC 2492877. PMID 18644108.
  74. ↑ 74,0 74,1 „Colloquium paper: genome-wide patterns of population structure and admixture among Hispanic/Latino populations“. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 107 Suppl 2 (Supplement 2): 8954–61. May 2010. Bibcode:2010PNAS..107.8954B. doi:10.1073/pnas.0914618107. PMC 3024022. PMID 20445096.
  75. ↑ „Reconstructing the population history of Nicaragua by means of mtDNA, Y-chromosome STRs, and autosomal STR markers“. American Journal of Physical Anthropology. 143 (4): 591–600. December 2010. doi:10.1002/ajpa.21355. PMID 20721944.
  76. ↑ „Genetic make up and structure of Colombian populations by means of uniparental and biparental DNA markers“. American Journal of Physical Anthropology. 143 (1): 13–20. September 2010. doi:10.1002/ajpa.21270. PMID 20734436.
  77. ↑ „Analysis of Y chromosome SNPs in Alagoas, Northeastern Brazil“. Forensic Science International: Genetics Supplement Series. 2 (1): 421–422. December 2009. doi:10.1016/j.fsigss.2009.08.166.
  78. ↑ „The Africa male lineages of Bahia's people—Northeast Brazil: A preliminary SNPs study“. Forensic Science International: Genetics Supplement Series. 2 (1): 349–350. December 2009. doi:10.1016/j.fsigss.2009.07.010.
  79. ↑ Tanya M Simms 2011, The Peopling of the Bahamas: A Phylogeographical Perspective pg. 194
  80. ↑ „Niger-Congo speaking populations and the formation of the Brazilian gene pool: mtDNA and Y-chromosome data“. American Journal of Physical Anthropology. 133 (2): 854–67. June 2007. doi:10.1002/ajpa.20604. PMID 17427922.
  81. ↑ Underhill PA, Passarino G, Lin AA, Shen P, Mirazón Lahr M, Foley RA, Oefner PJ, Cavalli-Sforza LL (January 2001). „The phylogeography of Y chromosome binary haplotypes and the origins of modern human populations“. Annals of Human Genetics. 65 (Pt 1): 43–62. doi:10.1046/j.1469-1809.2001.6510043.x. PMID 11415522. S2CID 9441236.
  82. ↑ „Y-chromosomal variation in sub-Saharan Africa: insights into the history of Niger-Congo groups“. Molecular Biology and Evolution. 28 (3): 1255–69. March 2011. doi:10.1093/molbev/msq312. PMC 3561512. PMID 21109585.
  83. ↑ 83,0 83,1 „Little genetic differentiation as assessed by uniparental markers in the presence of substantial language variation in peoples of the Cross River region of Nigeria“. BMC Evolutionary Biology. 10: 92. March 2010. doi:10.1186/1471-2148-10-92. PMC 2867817. PMID 20356404.
  84. ↑ Reynolds, David; Squecco, Adriano. „Y-Chromosome Genome Comparison“. Архивирано од изворникот на 2022-12-26. Посетено на 1 August 2011.
  85. ↑ „The imprint of the Slave Trade in an African American population: mitochondrial DNA, Y chromosome and HTLV-1 analysis in the Noir Marron of French Guiana“. BMC Evolutionary Biology. 10: 314. October 2010. doi:10.1186/1471-2148-10-314. PMC 2973943. PMID 20958967.
  86. ↑ „A map of human genome variation from population-scale sequencing“. Nature. 467 (7319): 1061–73. October 2010. Bibcode:2010Natur.467.1061T. doi:10.1038/nature09534. PMC 3042601. PMID 20981092.Abecasis GR, Altshuler D, Auton A, Brooks LD, Durbin RM, Gibbs RA, Hurles ME, McVean GA (October 2010). "A map of human genome variation from population-scale sequencing". Nature. 467 (7319): 1061–73. Bibcode:2010Natur.467.1061T. doi:10.1038/nature09534. PMC 3042601. PMID 20981092.
  87. ↑ „Y-SNP analysis in an Angola population“. Forensic Science International: Genetics Supplement Series. 3 (1): e369–e370. December 2011. doi:10.1016/j.fsigss.2011.09.046.CS1-одржување: display-автори (link)
  88. ↑ „Y chromosome sequence variation and the history of human populations“. Nature Genetics. 26 (3): 358–61. November 2000. doi:10.1038/81685. PMID 11062480.
  89. ↑ „New binary polymorphisms reshape and increase resolution of the human Y chromosomal haplogroup tree“. Genome Research. 18 (5): 830–8. May 2008. doi:10.1101/gr.7172008. PMC 2336805. PMID 18385274.

Надворешни врски[уреди | уреди извор]

Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Хаплогрупа_Е-М2&oldid=5177188“