Неготин

Неготин (српски: Неготин) — град и седиште на истоимената општина во областа Борскиот Округ, Србија. Според пописот од 2002 година имало 17.758 жители (според пописот од 1991 година имало 17.355 жители), а според последниот попис од 2011 година има 16.882 жители.

Неготин се наоѓа во близина на границата на Србија, Романија и Бугарија. Името Неготин за прв пат било забележано во 16 век. Местото не било важно до 18 век, кога станало важно воено упориште. Во 1833 година Неготин трајно станал дел од Србија и оттогаш започнал неговиот брз развој, кој траел до почетокот на Првата светска војна.

Неготин, меѓу другото, е познат и како родно место на композиторот Стеван Мокрањац.

Име[уреди | уреди извор]

Постојат неколку легенди за потеклото на Неготин. Според првата, во денешното Мало село (еден од најстарите краишта на Неготин) се населил Негота со сопругата Тина, семејството и стадата овци, бидејќи просторот бил богат со бујни пасишта, а околу долината имало шуми и шуми. Околу нивнито трло за овци постепено се создавала населба, а од нивните имиња Него и Тина се родило името Неготин.

Другата легенда вели дека во старите времиња двајца великани граделе градови, едниот каде што е Неготин, другиот на еден рид кај селото Видровац (денешните урнатини на Видров град). Кога ја завршиле работата, тогаш оној од ридот му рекол на оној во долината: „Направив подобар град, него ти! Од „него ти“ станало името Неготин.

Географија[уреди | уреди извор]

Денес, територијата на општина Неготин географски најмногу се поистоветува со Неготинскиот регион. Се наоѓа на границата на Србија, Романија и Бугарија. Рамнината, позната како Неготинска низина, се протега меѓу Тимок и Дунав до заоблената падина на Видровац-Бањево-Братујевац. Над оваа падина, рамничарското плато продолжува сè до планините Дели Јован и Стол, кои природно го одвојуваат целиот простор од централна и западна Србија. Самиот град е на околу 45 надморска височина.

Сателитска снимка од Неготин
Планината Дели Јован
река Вратна

Клима[уреди | уреди извор]

Градот Неготин се наоѓа во низина опкружена со планини. Низината е отворена на исток и југ, што сето тоа придонесува за специфичната клима на Неготин. Неготин е најконтиненталното подрачје на Србија со топли лета и студени зими. Во текот на зимата температурата паѓа до -30 °C, а во лето температурата се зголемува до 40 °C во сенка.

Во зима обично дува западен и северозападен ветер. Како што доаѓа преку планините Хомоље, секогаш доаѓа како студен ветер и носи ненадејни и обилни врнежи. Овој ветер кај народот е познат како „горњак“ и е најважниот ветер во летниот период. Тој е најважен за климата на Неготин и од тоа многу често зависи времето. Кошава, исто така, често дува во текот на зимата. Тоа е студен ветер, послаб од горниот ветер, но предизвикува неколкудневен слаб снег. Север и југ сè уште се појавуваат. Снегот е редовна појава на територијата на источна Србија. Кога облачноста со дожд ќе дојде од Средоземното Море или Атлантскиот Океан, Неготинскиот регион долго останува без снег, додека централна Србија веќе е покриена со снег. Спротивно на тоа, кога влажни и студени бранови доаѓаат од исток или североисток, Неготинскиот регион добива снежна покривка порано од другите делови на Србија.

Климата во Неготинскиот регион е погодна за одгледување земјоделски култури како винова лоза, бостан и памук.

месец	јан.	фев	март	апр	мај	јун	јул	авг	Сеп	окт	Ноември	Дек
Просечни температури (°C)	0	1	6	11	16	20	22	21	18	11	5	1
Просечни високи температури (°C)	2	3	10	16	21	25	27	27	23	16	7	3
Просечни ниски температури (°C)	-2	-2	2	7	12	15	17	16	12	7	2	-1
Број на денови со врнежи	13	13	13	12	12	10	7	7	7	9	12	13
Просечни месечни врнежи ()	3.8	3.7	4.4	4.9	6.1	6.9	4.9	3.3	3.5	3.4	5.3	5.5
Извор:

Историја[уреди | уреди извор]

Трагите од неолитскиот човек, пронајдени на бреговите на Дунав во селата Прахово, Душановац и Радујевац, сведочат дека територијата на денешниот неготински регион била населена во камено доба. Резултатите од проучувањето на археолошкиот материјал пронајден во Лепенски Вир покажуваат дека пред повеќе од шест илјади години на брегот на Дунав во Ѓердап и неговата непосредна заднина живееле луѓе чија материјална култура била на завидна височина. Многу народи живееле во денешна источна Србија во изминатите векови, забележувајќи го напредокот, развојот, исчезнувањето на нивните цивилизации. Податоците за нив ги покрива временската магла, но она што со сигурност може да се тврди е дека Неготинскиот регион, како непосредна заднина на Ѓердап, отсекогаш бил мост во минатото, а самиот Ѓердап е порта на тој мост меѓу Влашките низини и долината Тимок и Балканот.

Стар и среден век[уреди | уреди извор]

За време на големите преселби на луѓето, воинствените племиња навлегувале од исток и не е тешко да се замисли каков пустош останал во областа на денешна Краина по секоја воена инвазија. Илирите и Тракијците (Трибалите) се сметаат за први жители на дунавскиот регион. Но, познато е дека Келтите (Скордисци) и дојденците од Дакија, мизиските племиња Челегари и Тимаци (по кои најверојатно го добила името реката Тимок) оставиле свој белег во областа Неготинско.

Римјаните ги потиснале Дакијците во првиот век од нашата ера, но во текот на следните векови, со променливи воени богатства, тие ја бранеле денешна источна Србија (тогашната провинција Мизија) од Готите, Сарматите и Словените.

Византиските владетели, немоќни пред инвазијата, ја менувале својата тактика кон освојувачите. Јустинијан I дозволил некои словенски племиња да го населат просторот од Велика Морава до Црното Море. На територијата на денешен Неготин и покрај Тимок, први од Словените се племињата Негоци и Тимаци, со што започнала словенската историја на овие краеви.

Турбулентната средновековна историја на денешна Краина била обележана со борбата за превласт меѓу Византија и Бугарија, а овие области потпаднале под влијание на Србија дури за време на владеењето на кралот Милутин на почетокот на 13 век.

Вурско владеење[уреди | уреди извор]

Се смета дека Неготин е населба која настанала во времето на паѓањето на српскиот деспотизам под власта на Турците, во 1459 година. Сепак, најстарите познати пишани историски извори за Неготин и Краина потекнуваат од турските пописни книги на Видинскиот санџак од XVI век. Во 1530 година, врз основа на овие извори, Неготин бил помала селска населба со 55 куќи.

Има одлики на типично неготинско село до првата половина на XVIII век. Забележал значителни промени во неговиот статус за време на австриската окупација (1718-1739), кога според пописот од 1736 година достигнал сто куќи. Со зголемувањето на населението добило поголемо воено значење. Со изградба на различни одбранбени објекти, Австријците од Неготино создале населба која имала статус на утврден град. За време на австриското владеење за прв пат официјално се употребувало името Краина. Картите го означуваат Крајнскиот округ, кој тогаш имал 32 населби.

Турците повторно ја воспоставиле власта во Краина во 1739 година, но продолжиле и да го утврдуваат градот, така што Неготин го зачувал, па дури и го зголемил своето воено-стратешко значење во турските воени планови. Во втората половина на 18 век областите на Краина и Кључ го претставуваат судирот на султанатот (кои припаѓале на мајката на султанот) и како такви претставувале област со одреден степен на автономија, бидејќи во нив не суделе Турци, туку српски кнезови.

Правата и привилегиите што Краина ги стекнала по австриската окупација во 1739 година биле постепено укинати од Турците. Ова било една од причините што за време на Австро-турската војна (1788-1791), краинските кнезови и помогнале на Австрија со испраќање чети од доброволци. Турската војска го напуштила Неготин во 1789 година, но ни австриската управа не издржала долго. По Свиштовскиот мир во 1791 година, Краина повторно била вклучена во Видинскиот санџак, со кој, сепак, тогаш управувал проблематичниот Осман Пазваноглу, кој набрзо станал одметник на султанот.

Неготин во модерна Србија[уреди | уреди извор]

Неготин не им се придружил веднаш на востаниците во Првото српско востание. Само поразот на Пазваноглу кај Бања во 1806 година, неговата смрт следната година и српско-руската воена соработка ја вклучиле Краина во востанието. По смртта на неготинскиот кнез , Соборот и Караѓорѓе го преместиле ајдукот-Вељко Петровиќ од Бања во Неготин, каде тој како краински војвода ја чувал источната граница на Србија, го зацврстил градот и рововите околу неа. На тој начин Неготин добил значајна улога во обезбедувањето на српската граница со турската Видинска војска. Вељко загинал бранејќи го градот јули 1813 година по што Турците го освоиле Неготин и цела Краина.

По распадот на востанието, источните делови на Србија биле под директна власт на турската власт. Ваквата состојба останала до бунтот и ослободувањето на шесте нахии во 1833 година. Одлучноста на бунтовниците и интервенцијата на кнезот Милош ги прекинале неуспешните преговори меѓу Русија и Турција за судбината на источна Србија и ја ставиле Турција пред завршниот чин. Тој бил султан во 1833 година. Хатичерифот го потврдил припојувањето на шест нахии кон Кнежевството Србија.

Во новите територијални поделби на Србија, Неготин зазел значајно место. Прво, станало седиште на Капетанијата, а од 1834 година, седиште на голема заедница, потоа област и седиште на една или повеќе окрузи. Од 1835 година Неготин бил центар на воената област Дунав-Тимок.

Во средината на 19 век Неготин имал над 600 куќи и околу 2.700 жители, а веќе во 1866 година бројот на куќите се зголемил на 984, а бројот на жители на 4.325. Со развојот на занаетчиството и трговијата Неготин се здобил со голем број значајни културни институции. Покрај постојните основни училишта во Краина, во 1839 година Неготин добил и главно училиште (полугимназија). Во средината на 19 век во Неготин било отворено женско училиште, едно од првите во Србија во тоа време. Многу институции во Неготин биле формирани во исто време или набргу по сличните во Белград. Читалиштето било основано во 1846 година, Првото театарско и пејачко друштво во 1853 година, по една година Првото белградско пејачко друштво.

Неготин го забележал својот најголем напредок до крајот на 1860-тите, оттогаш почнал да стагнира и останува во сенка на другите градови кои го престижувале градејќи комуникации и подобри и поблиски врски со Белград. Но и покрај тоа, Неготин тројно го зголемил населението до почетокот на 20 век во споредба со 1834 година, така што во 1900 година Неготин броел 6.342 жители.

20. век[уреди | уреди извор]

По создавањето на Балканскиот сојуз, последователното усогласување на ставовите за некои воени аспекти на српско-бугарскиот воен сојуз се случило од 5 до 8 мај 1912 година во Земјоделското училиште „Буково“ кај Неготин. Српската делегација на разговорите ја предводел началникот на Генералштабот Радомир Путник, а бугарската делегација генерал Фицев.

Краинците се бореле против Турците како дел од Тимочката дивизија и Втората српска војска. Турската војска била поразена на сите фронтови. Бугарија, незадоволна од поделбата на Македонија, без објавување војна ја нападнала Србија и ја започнала Втората балканска војна. Дивизијата Тимок од првиот повик во оваа војна водела успешни операции на линијата Софија-Пирот-Ниш. Најголемото изненадување го приредиле третите регрути на Тимочката војска кои успеале да го заземат утврдениот град Белоградчик во Бугарија. По победата на српската војска на Брегалница, војната завршила со победа на Србија.

Во Првата светска војна, по повлекувањето на српската војска, Бугарите ги окупирале Неготин и Краина, го вовеле бугарскиот јазик како официјален јазик во училиштата, го донеле својот наставен кадар, ги отстраниле од наставната програма сите содржини поврзани со српската култура, историја и јазик. Сето тоа со соодветна пропаганда бил обид за бугаризирање на краинското население. Сите кои давале отпор на каков било начин биле интернирани во логори во Бугарија на принудна работа.

По закрепнувањето на грчките острови Видо и Крф, српската војска заминала на Солунскиот фронт во 1916 година. Значајна улога во битките што се воделе на овој фронт имал 13-от пешадиски полк „ајдук Вељко“ во Втората армија, кој ја имала главната улога во пробивот на Солунскиот фронт. По пробивот на Солунскиот фронт во 1918 година, 13. полк, како и другите српски единици, не можел да учествува во ослободувањето на источна Србија. Оваа задача им била дадена на сојузничките воени единици под команда на францускиот генерал Жуин Гамбета, кој починал на 21 октомври 1918 година на чело на коњаничката бригада и мароканските единици влегол во Неготин.

Со реорганизацијата на државната управа во новото Кралство на Србите, Хрватите и Словенците во 1922 година, Неготин го изгубил статусот на окружен град и останал без окружни институции. Дури 1930 година, Окружниот суд бил вратен во Неготин и во некои други окружни и окружни институции. Меѓутоа, Неготин конечно го изгубил значењето на административниот, воениот и политичкиот центар на источна Србија.

Краинците ја пуштиле во употреба првата термоцентрала во 1924 година и го осветлиле Неготин. Со изградбата на првата електрана во 1924 година на патот за Радујевац, во близина на ниво на премин, конечно биле „протерани“ фенери од неготинските улици, а луѓето кои се грижеле за нив, меѓу народот познати како „патроли“ останале без работа. Во Неготин е роден пионерот на електрификацијата во Србија, физичар, астроном и градител на првите српски електрани, Ѓорѓе Станојевиќ.

Неколку години подоцна парното јавно било проширено, а најголемиот зафат, кој започнал во 1930 година, исушувањето на Неготинското блато, кое го труело животот во градотило било завршено две години подоцна. За учениците од учителската школа било обезбедено сместување во интернат, а во центарот бил уреден голем парк со споменик на загинатите во ослободителните војни 1912-1918 годинагодина, од 1930 до 1932 година била изградена нова болница и винарска визба, а главната улица наместо калдрма добила коцка. Сообраќајните врски преку речен сообраќај низ Радујевац се зајакнувале, најпрвин со два брода и две линии неделно (1932 година), до патничкиот речен сообраќај секој ден од 1935 година. На линијата Доњи Милановац- Неготин-Кладово сообраќале првите автобуси „Југославија“ и „Цар Никола“ од 1930 година, а железничкиот сообраќај низ Ниш до Белград овозможил директна врска со другите делови на поранешна Југославија. Задржувањето на сите три средни школи (гимназија, земјоделска и учителска) и враќањето на гарнизонот на Деветтиот пешадиски полк во Неготин (1933) довеле до ненадеен наплив на население, па Неготин бил наречен град на ученици и војници во тоа време. Местото било погодено од поплава на 4 јуни 1940 година.^[1]

Втората светска војна ја дочекал Неготинскиот регион поделен на три окрузи: Неготински, Краина (со седиште во Салаш) и Кабуковац и со нешто помалку од 80.000 жители. И покрај поделбата на Краина, со седум илјади жители, Неготин сепак останал стопански, духовен и културен центар на овој дел од Србија. Иако не се воделе поголеми битки во околината на Неготино, герилскиот отпор бил забележан во летото 1941 година. Повеќето од партизанските одреди биле уништени во текот на летото и есента 1941 година. Во остатокот од војната не биле пријавени поголеми борби или злосторства. Како што Германците влегле во градот без отпор во 1941 година, така и партизаните и Црвената армија на пат кон Белград и пошироко. Неготин бил ослободен од Германците на 12 септември 1944 година по тригодишна окупација и оттогаш продолжил да се развива како жупанско центар, а потоа и општина со 38 села.

Улица Крал Милан во Неготин, 19 век
Ѓердап II Споменик на ајдук Вељко Петровиќ
Црква Света Троица во Неготин

Демографија[уреди | уреди извор]

Во населеното место Неготин има 14.014 полнолетни жители, а просечната возраст на населението е 37,7 години (36,8 за мажи и 38,6 за жени). Во населбата има 6.212 домаќинства, а просечниот број на членови по домаќинство е 2,71.

Оваа населба во голема мера е населена со Срби.

Етнички састав према попису из 2011.^[2]
Срби	14.719	87,18%
Власи	486	2,87%
Роми	413	2,45%
Румуни	68	0,40%
Македонци	62	0,37%
Црногорци	41	0,24%
Бугари	37	0,22%
Албанци	31	0,18%
Југословени	22	0,13%
Хрвати	21	0,12%
Муслимани/Бошњаци	21	0,12%
Маџари	12	0,03%
Руси	10	0,06%
Словенци	3	0,01%
Украјинци	3	0,01%
Немци	3	0,01%
непознато/неизјашњени	893	5,29%

Економија[уреди | уреди извор]

Економијата на Неготин и на целата општина е во многу лоша состојба. Повеќето компании работат со загуба. Ликвидноста е еден во низата проблеми со кои се соочуваат компаниите, недостатокот на финансиски средства и неповолната кредитна политика ја оневозможуваат ревитализацијата на економијата. Падот на куповната моќ на населението предизвикува пад на прометот на трговските друштва. Сивата економија и нелојалната конкуренција им ја отежнуваат работата. Повеќето компании забележале пад на производството, како и намалување на искористеноста на капацитетите. Малите бизниси имаат значаен удел во вкупната економска активност на општината. Најголема компанија во општината е Хемиската индустрија „Прахово“, во која моментално се вработени околу 800 лица.

Населението од селата околу Неготин е главно издржувано од членови на семејствата кои се на привремена работа во земјите од Европската Унија. Еден од најважните природни ресурси во општина Неготин е реката Дунав, која тече на оддалеченост од околу 10 од самиот град и е важен европски пат.

Исто така, голема површина на земјоделско земјиште со исклучителни одлики како и соодветни климатски услови влијаат на развојот на сите полски, градинарски, овошни и лозови култури. Особено значајни се лозарските култури по кои овој крај бил познат во 19 век. Со 0,98 обработливо земјиште по глава на жител, Краина е една од областите со исклучителни можности за развој на земјоделството.

Култура[уреди | уреди извор]

Неготин е родното место на композиторот Стеван Мокрањац, а во негова чест секоја година се одржува музички фестивал Денови на Мокрањац. Таму е куќата на Стеван Мокрањац. Меѓу спомениците на културата е и зградата на Домот на ЈНА во Неготин. Народната читална-„читалиште“ е основана околу 1850 година, а ја обновила својата работа кон крајот на 1856 година. Благодарение на Стефан Ќириќ, секретар на Управата, тогаш се запишале 60 членови на Читачкото друштво. Покрај српските весници, во читалната биле набавени и за читачите весници на: два германски, два руски и еден бугарски и еден влав.^[3] Во Неготин имало голем број кафулиња.^[4]

Тука се и Историскиот архив на Неготин и Музејот на Краина во Неготин.

Улица Крал Милан во Неготин, 19 век
Централен плоштад во Неготин, осумдесеттите години на XX век
Неготин, Стара чаршија во првата деценија на XX век
Летна сцена во Неготин околу 1953 година

Образование[уреди | уреди извор]

Основното училиште во Неготин било отворено во 1824 година, гимназијата 15 години подоцна, а женското училиште во 1851 година.

Три урбани, седум осумкласни рурални и посебни основни училишта, заедно со гимназиските, земјоделските, техничките и музичките (основни и средни) училишта денеска ја формираат образовната мрежа на општина Неготин.

Од 1910 година до крајот на 20 век, Неготин имал и учителска школа(Педагошка академија), која во последните години од својата работа била претворена во Виша школа за просветни наставници, со одлуката на Министерството за образование во 2001 година конечно била укината.

Зградата на Педагошката академија во Неготин
Основното училиште „Вук Караџиќ“ во Неготин околу 1935 година
Гимназија во Неготин 1984 година

Историски локалитети[уреди | уреди извор]

На 25 западно од Неготина се наоѓа доцноантичкиот локалитет Врело Саркамен. Овој станбено-меморијален комплекс датира од крајот на III и почетокот на IV век. Самиот комплекс на царската палата се протега на 25. Во 1996 година, комплет златен царски накит (сместен во Народниот музеј во Белград) бил откриен во една од петте видливи градби-Мавзолејот на царицата Мајка, со елементи кои го датираат целиот комплекс помеѓу 293 и 311 година, односно за време на владеењето на Галерија и Максимин Даја.

Друг антички локалитет во Краина е римскиот град Ад Аквас, кој се наоѓал на брегот на Дунав во близина на селото Прахова и во времето на неговиот најголем просперитет кон крајот на 2 и почетокот на 3 век имал помеѓу 15 и 20 илјади жители. До Прахово имало и големо пристаниште каде биле пронајдени остатоци од римски бродови и неколку надгробни споменици кои денес се наоѓаат во Музејот на Краина во Неготино.

Познати Неготинци[уреди | уреди извор]

Ајдук Вељко Петровиќ, загинал бранејќи го Неготин во 1813 година.
Ѓорѓе Станојевиќ, физичар и дизајнер на првите хидроелектрични централи во Србија.
Стеван Стојановиќ Мокрањац, композитор
Јован Мишковиќ, генерал на српската војска и претседател на Српската кралска академија
Петар Живковиќ, премиер на Југославија за време на диктатурата од 6 јануари
Петар Мишиќ, југословенски генерал и политичар
Радован Казимировиќ, правник и теолог
Бранко Лазаревиќ, дипломат, естетичар
Драгиша Стојадиновиќ, учесник во балканските војни и Првата светска војна, политичар и снимател
Бранко Вукосављевиќ, првиот командант на воздухопловните сили на Кралството Срби, Хрвати и Словенци
И Вук Караџиќ неколку години поминал како службеник во Неготино и тоа му била единствената постојана работа во животот.
Слободан Мишиќ, српско-канадски ракометен тренер
Предраг Рајковиќ, познат фудбалски голман, ги бранел Вељко, Јагодина и Звезда за Хајдук, како и за младата српска репрезентација .
Јелена Томашевиќ, српска поп пејачка, ја претставуваше Србија на Изборот за песна на Евровизија во 2008 година.
Слободан Домаќиновиќ, српски пејач, изведувач на влашка народна музика.