Срби во Унгарија

Србите во Унгарија се едно од официјалните национални малцинства.

Население[уреди | уреди извор]

Според последниот официјален попис од 2011 година, вкупно 10.038 Срби живееле во Унгарија. По региони ( окрузи ) бројот беше следен:

Српски населби и локации[уреди | уреди извор]

Српска православна " белградска катедрала " во Сендедреја

Србите во Унгарија живеат во бројни населби, кои обично не сочинуваат повеќе од 2-5% од населението (до 300 Срби). Овие населби често се оддалечени и се сместени во неколку земји во централна и јужна Унгарија (Пешта, Чпнград, Барања, Бач-Кишкун) што негативно влијае на статусот на српската заедница. Во текот на Унгарија, има само неколку населени места со повеќе од 100 Срби (Батања, Лоренс, Сантово, Деска, Чип).

Денес, единствениот поголем српски град во селото Ловре (Унгарија) е на островот Чип, всушност, реката Дунав јужно од Будимпешта. Најголемата српска заедница живее во Батања (околу 350 Срби). Неколку српски заедници сè уште можат да се најдат во градовите како што се: Будимпешта, Сендедреа, Сегед, Баја и помали населени места како Помога, Калаза, Одбори, Чобанца Чипа, Сантова, Сирига, Батање, Сентивана, Чанада.

Покрај гореспоменатите населби, постојат и други населени места, денес без Срби, но со зачуваните сведоштва за нивното поранешно достигнување, вклучувајќи ги и цркви, гробишта, крстови на крстопат, како и бројни топоними, за кои несрпското население денес не знае што значи. Ова е случај со голем број урбани населби во централна и северна Унгарија, како и со некои села Баранџа и Толна, од кои Србите многу емигрирале по Првата светска војна .

Историја[уреди | уреди извор]

Во последните три века, Србите на територијата на Унгарија доживеале три тешки, значајни моменти кои ја определија својата судбина, беа фатални и осудени на маргинализација и исчезнување. Тие беа како бранови, уништени од Срби, внатрешни конфликти: востание Ракоциј (1703-1711), унгарска револуција (1848-1849) и Прва светска војна (1914-1918). По нив, ништо повеќе не било како порано. Бројот на Србите бил драстично намален по страдањето (поради смрт - или поради пошумување или емиграција) и ја загубија поранешната ("феудална") позиција. Драматично, Србите го изгубија својот вековен град во Будим, Сендедреја, Сегед, Баја, Мохач.

Периодот на средновековна Унгарија[уреди | уреди извор]

Присуството на Срби на територијата на денешна Унгарија датира од средниот век. Мајката на унгарскиот крал Геза II била Јелена, роднина на српскиот крал Урош. Во средниот век, српско-унгарските врски беа силни, иако имаше периоди на меѓусебно несогласување и војна.

Од 14 век и почетокот на османлиското освојување на српските земји на Балканот, Србите почнаа да се движат кон север, кон регионот и земјите од средновековната Унгарија. На почетокот, Србите служеле како погранична војска во служба на унгарскиот крал. На територијата на Унгарија ги преминуваат косовските бои и српските благородници. Во прилог на Стефан Лазаревиќ , Дмитар Мрњачевиќ стана градоначалник на округот Заранд и капетан Вилагоса во 1404 година. Деспот Стефан во 1411 година го примил унгарскиот имот Сатмар, Немет и Наџ Фелеџбању, а во 1414 година бил насловен како градоначалник на округот Торонто. Овде доаѓа до администрацијата и епископите на Бечејско и Бекеречко. Покрај тоа, Стефан го држи Дебрецен и има многу имот во округот Тамиш. Во 1455 година Србите од Банат Ковин се преселиле на островот Чепелов.

Период на отоманско владеење[уреди | уреди извор]

По Битката кај Мохат, 1526 година повеќето од Србите се најдоа под Турците, кои владееја со голем дел од територијата на денешна Унгарија. Во периодот на османлиското владеење во делови од Панонската рамнина во 16 и 17 век. Со векови, поголемиот дел од унгарското и католичкото население оставија дел од овие делови и се повлекоа на север. Тие беа заменети од страна на Јужните Словени (Срби, Бошњаци, Шоки, Буњивци и Хрвати). Тие, исто така, биле главната воена сила на Османлиското Царство во Панонската рамнина. Забележано е дека во Будим со пасење на Будиша тие можеа да зборуваат на српски јазик, бидејќи "сите Турци, а особено војници го познаваат овој јазик".

Период на Хабсбуршка управа[уреди | уреди извор]

До крајот на 17 век, делови од територијата на денешна Унгарија, која Турците ја владееле дотогаш, се најдоа под контрола на Хабсбурзите. Во овој период, особено, 1690 . Во 2000 година се одржаа големите српски Срби , со што српскиот елемент во овие делови беше значително зајакнат.

Во текот на XIX век, Србите продолжија да заземаат значителен дел од урбаното население на територијата на денешна Унгарија, но нивниот удел и значајност се намалуваа. До почетокот на овој век, во " најсрпската " Сендедреја, тие најмногу губат, а до крајот на векот имаат помалку од 20%. Активноста на Србите постепено се движи кон југ од Панонската рамнина, до областа на денешна Војводина, каде што Србите беа многу побројни и направија поголем дел од населението. Ова особено се чувствува по Револуцијата од 1848/49. година, што ги заниша унгарско - српските односи од коренот.

По Првата светска војна од 1918 година Големите (јужни) делови на поранешниот австроунгарски регион, претежно населени од јужните Словени, влегле во новооснованото Кралство Срби, Хрвати и Словенци (подоцна наречено Југославија). Од подрачјата под управа на поранешната Трансилванија или унгарскиот дел од Двобразната монархија, областите во кои живееле голем број Срби: Хрватска и Славонија (потоа вклучени во Срем), Бачка , Банат и Барања , влегоа во рамките на новата јужнословенска држава. Според Трианонскиот договор , дел од оваа област, главно унгарското население, поточно северниот дел на Барања и најсеверниот (15%) дел од Бачка , бил вклучен во границите на новоформираната независна унгарска држава (од 1918 година овие области биле под воена и цивилна администрација на Кралството С.Х.С.). Поради незадоволство од новата гранична линија, на север од Барања и Бачка во 1921 година. Краткорочната Барања-Беј република беше основана од страна на локалното (претежно српско) население. Таа опфаќала област на денешна Унгарија Барања и дел од северната Бачка околу градот Баје. Претседателот на републиката беше сликар Петар Добровиќ .

На крајот на 1920 година, унгарската државна статистика броеше 22.000 Срби во Унгарија. Имаше и 15 места каде живееле помалку од 50 Срби. Според српските цркви, "може безбедно да се земе дека има околу 40 места каде што околу 17.000 православни Срби живеат во три илјади домови, а 5.6 души се враќаат дома". Од овие групи, регионот Барања е најголем во оваа област. Има 21 место со околу 6000 души таму. Најкомпактна е областа околу Сегед, каде околу 7.000 Срби живеат во пет села. Веднаш штом беше обележан унификацијата (Кралството на ССС беше создадено), "дејството во оваа популација беше иницирано за да се одлучат". До крајот на 1923 година, вкупниот број на иселени Срби во новото кралство биле 1816 семејства, 759 домови со 4400 души. Тоа беше 1/4 од вкупниот број Срби во Унгарија. Во Југославија масовно се преселија три групи обвинети: Бањањци се населиле во Овчево поле, а Футог и сиромашните од Пеце и Барања до Беље во близина на Бели Манастир, додека оние од Бате дошле во колонијата Путниково кај Уздина.^[1]

Трианонскиот договор беше клучен за односите меѓу Србите и Унгарците во денешна Унгарија. Армијата на Кралството С.Х.С. исели дел од српското население од области кои според Трианскиот договор му припаѓале на Унгарија (особено Пеќ и Сегед ) на територијата на Кралството Срби, Хрвати и Словенци , повеќето од нив на територијата на денешна Војводина , а потоа и овој договор бил ратификуван од двете земји. Во наредните години продолжи емиграцијата на Србите во населбата, така што во овој период (1921 - средината на 1930-тите) од областа на денешна Унгарија во редот "voliralo" (доброволно се пресели) околу 2/3 од српската заедница. Овој поттик го дал тогашниот епископ Георги Зубковиќ . Речиси целото српско население се отселило од мнозинските српски села Шарок, Одбори, Илоцка, Сентивана, Сирига, Мајс, Ивандра и Сечужа. Од некои населби, на пр. Српската Нана, преостанатото српско население целосно емигрирало.

Демографија[уреди | уреди извор]

Главниот плоштад во Сентандреја со т.н. "Грчка" црква

Во текот на првата половина на XVIII век, Србите и другите јужни Словени биле мнозинско население во голем број унгарски градови, како што се Будим (дел од Будимпешта), Сендедреја, Баје, Пекуја, Сегед. Сепак, откако турските власти заминаа, овие градови беа главно мали и неразвиени.

Печ - беше забележано дека во 1698 година. Повеќе од половина од населението во Печ се јужните Словени (вклучувајќи ги и Србите).
Будим - 1715 . Во годината Будим имал 1.539 куќи, од кои имало јужнословенски (главно српски) 769, германски 701 и унгарски 68.
Баја - во 1715 година градот Баја имал 237 куќи, од кои 216 Јужни Словени (Срби и Буњевици), 16 Унгарски и 5 Германци.
Сентанд - 1720 . 88% од населението на Сентандреја беа јужни словени воглавно Срби,
Сегед - во 1720 година, во Сегед имало 193 домови, од кои 99 се српски.

Во 1910 година има 26.248 луѓе кои зборуваат српски на територијата на денешна Унгарија. Овој број постојано се намалува во следните листи:

1921 - 17,132
1930 - 7.031
1941. - 5.442
1970. - 11.177
1980 - 3.426
1990. - 2.953

На последниот попис на 2011 година, по демократизацијата и отворањето на Унгарија во светот, бројот на Србите е тројно зголемен ^[2] (во 2001 година - 3.388).

Религија[уреди | уреди извор]

На територијата на Унгарија функционира епархија на Православната црква на будите. Епархијата на будизмот има 39 храмови и три капели. Многу од овие храмови сега се затворени, на места каде што Србите имаат малку или повеќе, но претставуваат значајно сведоштво за историјата на Србите во Унгарија. Во Унгарија има два српски манастири: Грабовац (Унгарија) и српски Ковин (Унгарија). Библиотеката на будистичката епархија во Сентрандрија има над 9.400 книги. Исто така постои и српскиот православен музеј .

Образование[уреди | уреди извор]

Србите во Унгарија имаат училиште со српски наставен јазик: српски забавен парк, основно училиште, гимназија и студентски дом "Никола Тесла" во Будимпешта .
Двојазичната настава ја спроведува српското основно училиште од осум степени во Батања .
Во Лоренс , и таму класи Ставка на српски јазик до петто одделение.
Покрај тоа, учењето на српскиот јазик се врши во Бата , Сегед, Унгарската Чанада и Сентиван .
Тоа е 2018 година во Сегед. формирано српско училиште
Во Сантово српските деца посетуваат хрватски основно училиште, каде што им се дава можност да учат за српскиот јазик, писма и литература.

Основања[уреди | уреди извор]

Основање на Јаков Игњатовиќ (Будимпешта)
Фондацијата Сава Текелија (Будимпешта)
Фондација Милош Црњански (Сегед)

Театар[уреди | уреди извор]

Српскиот театар во Унгарија покажува квалитетни изведби на српски, а понекогаш и на унгарски. Административното седиште се наоѓа во Ловри.

Уметнички здруженија[уреди | уреди извор]

"Круг" - Здружение на млади српски уметници во Унгарија (Будимпешта)

Културни и уметнички друштва[уреди | уреди извор]

"Табан" (Будимпешта)
"Банат" (Деска)
"Весели Сантовчани" (Сантово)
"Ловре" (Ловре)
"Опанци" (Pomaz)
"Шаренак" (Медина)
"Зора" (Мохах)
"Рузмарин" (Калаз)

Наводи[уреди | уреди извор]

↑ Гојко Маловиќ: "Отстапување и раселување на Србите во Унгарија 1920-1931", напишете статија
↑ "Српске недељне новине", Будимпешта 2013.

Надворешни врски[уреди | уреди извор]

[1] Гојко Маловиќ: "Отстапување и раселување на Србите во Унгарија 1920-1931", напишете статија

[2] "Српске недељне новине", Будимпешта 2013.

[1]

[2]