Панонски Русини
 | |
| Вкупен број | |
|---|---|
| 16,583 (2011) | |
| Подрачја со значајно население | |
 Србија | 14,246 (2011) |
 Хрватска | 2,337 (2011) |
| Јазици | |
| Панонскорусински | |
| Вероисповед | |
| Источен католицизам Православие | |
| Сродни народи | |
| Словаци, други Источни Словени особено Украинци, Бојки, Хуцули, Лемки, и другите Русини | |
Панонски Русини (русински: Русини), познати и како панонски Руснаци (русински: Руснаци), и порано познати како југословенски Русини (за време на постоењето на поранешна Југославија), ― етнички Русини од јужните региони на Панонската Низина (оттука името Панонски Русини). Нивните заедници се наоѓаат главно во Војводина, Србија и Славонија, Хрватска. Во двете земји тие се службено признати како народносно малцинство и имаат неколку малцински установи и организации.[1][2]
Во некои несловенски јазици, тие понекогаш се нарекувани и со одредени архаични егзоними, како што се Панонски Рутенци,[3] но тие поими не се користени во мајчиниот русински јазик.[4] Ваквите поими се исто така непрецизни, бидејќи рутенските и сродните егзоними имаат неколку пошироки значења, како во однос на нивната историска употреба, така и во однос на етнички опфат, кои опфаќаат различни источнословенски групи.[5][6]
Географската „панонски“ придавка е користена како неутрален поим за погодност, бидејќи претходниот географски етноним („југословенски“ Русини) станал значително намален во обем по распадот на СФРЈ (1991-1992),[7] и исто така застарен кога намалената СР Југославија го сменила името во Србија и Црна Гора (2003).
Панонските Русини се потомци на преселничките заедници од 18-тиот век, кои дошле од североисточните (карпатски) региони[8] населени и денес со други групи (карпатски) Русини, кои живеат во југозападна Украина, североисточна Словачка, југоисточна Полска, северна Романија, и североисточна Унгарија.[9]
Историја[уреди | уреди извор]
Во текот на 18 век, државните власти на Хабсбуршката Монархија започнале неколку програми за повторно населување и колонизација на различни региони кои неодамна биле ослободени од отоманската власт. Од 1745 г., групи Русини од североисточните карпатски региони на Кралството Унгарија (источните делови на современа Словачка и Карпатите на современа Украина) почнале да се селат кон јужните региони, вклучувајќи ги Бачка, Срем и Славонија. Првата група се населила во селото Кула во Бачка (денешна Србија), како што е потврдено од пописот од 1746 година.[10][11]
Во текот на следните години, постапката на русинска колонизација бил интензивиран, а на 17 јануари 1751 година, регионалниот управител на Бачка, Франц Јозеф фон Редл потпишал договор со Михајло Мункачи од селото Червеново, во Округот Берег, со кој се дозволува доаѓањето на 200 русински семејства од североисточниот унгарски регион познат како Горница (русински: Горнїца) до село Крстур (русински: Керестур) во Бачка. Истиот управител потпишал друг договор на 15 мај 1763 година со Петро Киш од Крстур, со кој било дозволено пристигнувањето на 150 русински семејства од „Горната земја“ во селото Куцура (русински: Коцур) во Бачка. Двата договори, од 1751 и 1763 година, содржеле посебни клаузули, со кои се барало русинските колонисти во однос на нивната религиозна припадност да бидат источни католици.[12]
Како што растело населението, многу семејства од Крстур и Куцура се преселиле во градот Нови Сад во 1766 и 1767 година. Пописот од 1767 година за целиот Округ Бач-Бодрог (кој тогаш бил дел од Хабсбуршката Монархија, а денес го опфаќа регионот Бачка во Србија и Унгарија) покажува околу 2.000 Русини. Подоцна, Русини се населиле во Шид и Вајска, а на почетокот на 19 век во Вуковар и Илок. Во Петровци, Русините почнале да се населуваат во 1833 година, а подоцна во Бачинци во 1834 година.[13]
Русините во поранешна Југославија[уреди | уреди извор]
По распаѓањето на Австроунгарија (1918), јужните панонски региони станале дел од новосоздаденото Кралство на Србите, Хрватите и Словенците, познато од 1929 година како Кралство Југославија. Бидејќи било јужнословенска земја, положбата на различните словенски малцинства (вклучувајќи ги и месните Русини) била значително подобрена, особено на полето на нивниот културен развој и основното образование. За време на меѓувоениот период (1918–1941), биле основани неколку русински културни организации и периодични публикации.[14][15]
По Втората светска војна, во ФНРЈ/СФРЈ, Русините биле службено признати како посебно народносно малцинство, а нивниот правен статус бил регулиран во југословенските сојузни единици Србија и Хрватска. Во Уставот на Србија, кој бил усвоен на 9 април 1963 година, Русините биле назначени како едно од седумте (експлицитно именувани) национални малцинства (член 82),[16][17] и истата одредба била вметната во Статутот на Војводина (автономна покраина во Србија) која била усвоена истата година (членови 32-37). Понатаму, Уставниот закон од 21 февруари 1969 година ја регулирал положбата на русинскиот јазик како еден од петте службени јазици во Војводина (член 67).[18]
И покрај тоа што уставното и законското признавање на русинското малцинство и неговиот јазик во Војводина (Србија) е постигнато веќе во 1963/1969 година, некои автори ги превидиле тие случувања, а исто така тврдат (упорно, во неколку дела) дека дошло до такво признавање подоцна во 1974 година,[19][20][21][22][23][24][25] со што се открива недостатокот на основни знаења за еволуцијата на правата на Русините во поранешна Југославија. Тие рани случувања (1963/1969) се исто така изоставени од некои научни анализи кои се експлицитно посветени на правниот статус на Русините во Војводина.[26][27]
Во истиот период, русинското малцинство било признаено и во југословенската сојузна единица Хрватска, со Уставниот амандман IV, усвоен во 1972 година.[28] Таа одредба била потврдена со новиот Устав на Хрватска, усвоен во 1974 година (член 137), кој ги признава не само месните Русини, туку и месните Украинци, со што ги означува како посебни и посебни национални малцинства.[29]
Во однос на нивниот културен развој во СФРЈ, Русините имале повеќе установи и организации. Веќе во 1945 година, издавачка установа, наречена Русинско слово (русински: Руске слово) било основано во Нови Сад. Установата станала главно средиште за објавување на весници на русински, книжевни дела и училишни учебници. Истата година била отворена гимназијата на русински јазик во Руски Крстур. Во 1970 година, The Друштвото за русински јазик и книжевност (русински: Дружтво за руски язик и литературу) било основана во Нови Сад. Од 1972 година, на Филозофскиот факултет ( Универзитет во Нови Сад), започнале русинските студии и Катедрата за русински јазик и литература (русински: Катедра за руски язик и литературу) била основана во 1983 година.[30][31]
Русините во денешна Србија и Хрватска[уреди | уреди извор]
По распадот на СФРЈ (1991–1992), нејзините наследнички држави продолжиле да ги признаваат Русините како посебно народносно малцинство. Во Хрватска, тие се службено признати (според уставните одредби од 1997 година) како автохтоно народносно малцинство и како такви, тие избираат посебен претставник во хрватското Собрание, заеднички со членовите на единаесет други народносни малцинства.[32]
Во Србија, признавањето на русинското малцинство и неговиот јазик било потврдено со покраинските статути на Војводина (2009, 2014). Од 2002 година, Русините во Србија имаат свое автономно избрано претставничко тело, Националниот совет на русинското национално малцинство (русински: Национални совит рускей националней меншини), со седиште во Руски Крстур (најголемото русинско населено место во Србија). На Филозофскиот факултет при Универзитетот во Нови Сад, студиите за русински јазик биле проширени во 2002 година, а Катедрата за русинистика (русински: Одсек за русинистику) била воспоставена. Во 2008 година, Институтот за култура на Русините во Војводина (русински: Завод за културу войводянских Руснацох) бил основан, со седиште во Нови Сад.[33][34]
Демографија[уреди | уреди извор]
Русините во современите држави Србија и Хрватска претежно живеат во автономната покраина Војводина (Србија) и во регионот на Славонија (Хрватска). Пописот од 1991 година во тие региони (тогаш во рамките на поранешна Југославија) покажува околу 25.000 Русини. Во моментов, бројот на Русини се намалува и се проценува на околу 15.000. Главната причина за тоа е економската преселба, бидејќи сè поголемиот број Русини се одлучуваат да се преселат во западните земји, особено во Канада.[35]
Во Србија има 14.246 изјаснети етнички Русини (попис 2011 година). Во однос на верската припадност, 94,91% се изјасниле како христијани (75,43% католици, 18,53% православни, 0,7% протестанти).[36]
Селото Руски Крстур во Општина Кула е културно средиште на Русините во Србија. Други села со русинско мнозинство се Кучура во Општина Врбас и Бикиќ До во Општина Шид. Има значителна концентрација на Русини во Нови Сад, каде што во 1820 година започнала изградбата на грчкокатоличката парохиска црква „Св. Петар и Павле“, а потоа била завршена во 1834/1837 година.
Во Славонија (Хрватска) има русински заедници, кои образуваат мнозинство во селото Петровци, Општина Богдановци, во Вуковарско-сремската Жупанија.
- Србија
- Руски Крстур (86%, 2002)
- Бикиќ До (47,62%, 2002)
- Куцура (47,18%, 2002)
- Ѓурѓево (23,30%, 2002)
- Хрватска
- Петровци (57,17%, 1991)
Јазик[уреди | уреди извор]
Русините во Србија и Хрватска сметаат дека нивната јазична разновидност, позната како панонскорусински, е една од четирите стандардизирани верзии на русинскиот јазик,[37] додека некои лингвисти исто така го класифицираат како микројазик. Тие користат стандардизирана верзија на русинската кирилица.[38]
Русинскиот е еден од шесте службени јазици на покраинската администрација во Војводина, додека во Хрватска службено е користен во две населени места.[39]
Поистакнати луѓе[уреди | уреди извор]
- Јаша Баков, атлетичар и активист од Србија
- Михаил Дудаш, атлетичар и активист од Србија
- Ѓура Џуџар, епископ од Србија
- Љубомир Фејса, фудбалер од Србија
- Јоаким Хербут, епископ од Србија
- Иван Ленѓер, пливач од Србија
- Славомир Микловш, епископ од Србија
- Олена Папуга, политичар од Србија
- Силвестер Такач, фудбалер од Србија
- Даниела Штајнфелд, глумица од Србија
Наводи[уреди | уреди извор]
- ↑ National Council of the Rusyn National Minority (Serbia)
- ↑ Savez Rusina Republike Hrvatske
- ↑ Sakač 2019, стр. 1-18.
- ↑ Рамач, Фејса & Међеши 1997, стр. 447-448.
- ↑ Magocsi 2011, стр. 177.
- ↑ Magocsi 2015, стр. 2-5.
- ↑ Fejsa 1998, стр. 56-67.
- ↑ Jankulov 1961.
- ↑ Magocsi 2015.
- ↑ Barić 2007, стр. 90.
- ↑ Fejsa 2015, стр. 193-194.
- ↑ Лабош 1979, стр. 182-205.
- ↑ Лабош 1979.
- ↑ Biljnja 1987.
- ↑ Magocsi 2015, стр. 242-243.
- ↑ Службени гласник (1963): Устав Социјалистичке Републике Србије
- ↑ Катунин 2015a, стр. 232-233.
- ↑ Уставни закон Социјалистичке Аутономне Покрајине Војводине (1969)
- ↑ Magocsi 1992, стр. 220.
- ↑ Magocsi 1999a, стр. 22, 356.
- ↑ Magocsi & Pop 2005, стр. 190, 534.
- ↑ Fejsa 2014, стр. 184.
- ↑ Fejsa 2015, стр. 195.
- ↑ Fejsa 2017b, стр. 69.
- ↑ Fejsa 2018, стр. 370.
- ↑ Катунин 2015b, стр. 235–250.
- ↑ Катунин 2016, стр. 271–284.
- ↑ Narodne novine (1972): Amandmani na Ustav Socijalističke Republike Hrvatske
- ↑ Narodne novine (1974): Ustav Socijalističke Republike Hrvatske
- ↑ Trier 1999, стр. 63, 67.
- ↑ Harasowska 1999, стр. 2.
- ↑ „Pravo pripadnika nacionalnih manjina u Republici Hrvatskoj na zastupljenost u Hrvatskom saboru“. Zakon o izborima zastupnika u Hrvatski sabor (хрватски). Croatian Parliament. Посетено на 17 април 2024.
- ↑ National Council of the Rusyn National Minority (Serbia)
- ↑ Filozofski fakultet u Novom Sadu: Rusinistika
- ↑ „Blic Online | Reportaža | Sa bačke crnice na led i sneg Kanade“. Архивирано од изворникот на 2009-03-06. Посетено на 17 април 2024.
- ↑ Лађевић 2014, стр. 192, 194.
- ↑ Fejsa 2018, стр. 367–378.
- ↑ Fejsa 2017a, стр. 165–178.
- ↑ „Europska povelja o regionalnim ili manjinskim jezicima“ (хрватски). Министерство за правда (Хрватска). 2011-04-12. Архивирано од изворникот на 2013-12-27. Посетено на 17 април 2024.
Други извори[уреди | уреди извор]
- Barić, Eugenija (2007). Rusinski jezik u procjepu prošlosti i sadašnjosti. Zagreb: Institut za hrvatski jezik i jezikoslovlje. ISBN 9789536637348.
- Biljnja, Vladimir (1987). Rusini u Vojvodini: Prilog izučavanju istorije Rusina Vojvodine (1918-1945). Novi Sad: Dnevnik.
- Fejsa, Mihajlo P. (1998). „Yugoslav Rusyns: Identity, Culture, Education, Religion“. National Minorities in Vojvodina: Proceedings. Novi Sad: Association des etats généraux etudiants de l'Europe. стр. 56–67.
- Fejsa, Mihajlo P. (2014). „The Ruthenian journey from the Carpathian mountains to the Panonian Plain“. Русин: Международный исторический журнал. 36 (2): 182–191.
- Fejsa, Mihajlo P. (2015). „The Preservаtion of the Rusyn Language and Culture in Serbia/Vojvodina“. A Jubilee Collection: Essays in Honor of Professor Paul Robert Magocsi on his 70th Birthday. Uzhhorod: Valerii Padiak Publishers. стр. 193–202.
- Fejsa, Mihajlo P. (2017a). „The improvement of the orthographic rules in the Bachka-Srem Rusin Language“. Русин: Международный исторический журнал. 50 (4): 165–178.
- Fejsa, Mihajlo P. (2017b). „Ruthenian Minority in Vojvodina and its Language“. Balkanistic Forum. 26 (3): 66–77.
- Fejsa, Mihajlo P. (2018). „Verb forms/constructions in the Prešov variant and the Bačka-Srem variant of the Rusyn language“. Studia Slavica. 63 (2): 367–378. doi:10.1556/060.2018.63.2.16. S2CID 145920941.
- Harasowska, Marta (1999). Morphophonemic Variability, Productivity, and Change: The Case of Rusyn. Berlin-New York: Mouton de Gruyter. ISBN 9783110157611.
- Катунин, Дмитрий А. (2015a). „Языковые права русинов, украинцев и других национальных меньшинств в законодательстве Республики Сербия“. Русин: Международный исторический журнал. 39 (1): 229–238.
- Катунин, Дмитрий А. (2015b). „Русинский язык и языки других национальных меньшинств в законодательстве Воеводины: Статья 1“. Русин: Международный исторический журнал. 42 (4): 235–250.
- Катунин, Дмитрий А. (2016). „Русинский язык и языки других национальных меньшинств в законодательстве Воеводины: Статья 2“. Русин: Международный исторический журнал. 43 (1): 271–284.
- Jankulov, Borislav (1961). Pregled kolonizacije Vojvodine u XVIII i XIX veku (1.. изд.). Novi Sad: Matica srpska.
- Лађевић, Петар, уред. (2014). Етноконфесионални и језички мозаик Србије (PDF). Београд: Републички завод за статистику.
- Лабош, Федор (1979). История Русинох Бачкей, Сриму и Славониї 1745-1918. Вуковар: Союз Русинох и Українцох Горватской.
- Magocsi, Paul R. (1992). „The Birth of a New Nation, or the Return of an Old Problem? The Rusyns of East Central Europe“. Canadian Slavonic Papers. 34 (3): 199–223. doi:10.1080/00085006.1992.11091987. JSTOR 40870573.
- Magocsi, Paul R. (1996). „The Rusyn language question revisited“ (PDF). International Journal of the Sociology of Language. 120: 63–84. doi:10.1515/ijsl.1996.120.63. S2CID 56325995.
- Magocsi, Paul R. (1999a). Of the Making of Nationalities There is No End. 1. Boulder: East European Monographs. ISBN 9780880334389.
- Magocsi, Paul R. (1999b). Of the Making of Nationalities There is No End. 2. Boulder: East European Monographs. ISBN 9780880334389.
- Magocsi, Paul R.; Pop, Ivan I., уред. (2005) [2002]. Encyclopedia of Rusyn History and Culture (2. rev.. изд.). Toronto: University of Toronto Press.
- Magocsi, Paul R. (2011). „The Fourth Rus': A New Reality in a New Europe“ (PDF). Journal of Ukrainian Studies. 35-36 (2010-2011): 167–177.
- Magocsi, Paul R. (2015). With Their Backs to the Mountains: A History of Carpathian Rus' and Carpatho-Rusyns. Budapest-New York: Central European University Press. ISBN 9786155053467.
- Medješi, Ljubomir (1993). „The Problem of Cultural Borders in the History of Ethnic Groups: The Yugoslav Rusyns“. The Persistence of Regional Cultures: Rusyns and Ukrainians in Their Carpathian Homeland and Abroad. Boulder: East European Monographs. стр. 139–162. ISBN 9780880332620.
- Рамач, Янко (1993). Кратка история Руснацох (1745-1918). Нови Сад: Грекокатолїцка парохия св. Петра и Павла.
- Ramač, Janko (2018). „Osnovni pravci, težnje i dileme u kulturno-prosvetnom i nacionalnom životu Rusina u Jugoslaviji (1945-1970)“ (PDF). Київські історичні студії. 6 (1): 63–73.
- Рамач, Јулијан; Фејса, Михајло; Међеши, Хелена, уред. (1995). Српско-русински речник (PDF). 1. Нови Сад: Филозофски факултет - Катедра за русински језик и књижевност, Друштво за русински језик и књижевност.
- Рамач, Јулијан; Фејса, Михајло; Међеши, Хелена, уред. (1997). Српско-русински речник (PDF). 2. Београд-Нови Сад: Завод за уџбенике и наставна средства, Филозофски факултет - Катедра за русински језик и књижевност, Друштво за русински језик и књижевност.
- Sakač, Marija (2019). „Narratives of ethnic identity and language among young Pannonian Ruthenians in Serbia“. Adeptus. 14: 1–18.
- Slivka, John (1973). Correct nomenclature: Greek rite or Byzantine rite: Rusin or Ruthenian: Rusin or Slovak?. Brooklyn, N.Y.
- Slivka, John (1989) [1977]. Who are we? Nationality: Rusin, Russian, Ruthenian, Slovak? Ecclesiastical name: Greek Rite Catholic, Byzantine Rite Catholic? (2.. изд.). Brooklyn, N.Y.
- Trier, Tom, уред. (1999). Focus on the Rusyns: International Colloquium on the Rusyns of East Central Europe. Copenhagen: Danish Cultural Institute. ISBN 9788774290940.
Надворешни врски[уреди | уреди извор]
 |
„Панонски Русини“ на Ризницата ? |
| ||||||||||||
| ||||||||||||||||||||
