Хомер

Од Википедија — слободната енциклопедија
Хомер (старогрчки: Ὅμηρος)

Идеализирана биста на Хомер од хеленистичко време. Британски музеј.
Живеел ~ VIII век п.н.е.
Влијанија рапсодична усмена поезија
Влијаел на класиката
(западен канон)


Хомер (грчки: Ὅμηρος Hómēros) — легендарен (или можеби митски) ран грчки поет и рапсодист традиционално славен како автор на големите грчки епови Илијада и Одисеја, комичниот мини-еп „Батрахомиомахија“ ("Војната на Жабецот и Глушецот"), корпусот Хомерови химни, и различни други изгубени или нецелосни дела како „Маргитес“. Неколку антички автори нему му го припишуваат целиот епски циклус, кој вклучува и натамошни поеми за Тројанската војна како и поемите за Едип и неговите синови.

Според традицијата, Хомер е слеп, и различни јонски градови се сметаат за негово родно место, но инаку неговата биографија е празна. Не се знае точно кога живеел. Херодот проценил дека Хомер живеел 400 години пред него, со што времето на Хомер го сместува околу 850 п.н.е.;[1] додека други древни извори велат дека живеел во времето на Тројанската војна, на почеток на 12 век п.н.е.[2]

Денес во науката „времето на Хомер“ или „Хомерово доба“ се нарекува периодот во кој се создадени еповите. Прифатено е дека „Илијада“ и „Одисеја“ се создадени околу 8 век п.н.е., односно „Одисеја“ неколку децении подоцна.[3] Постојано се води дебата околу тоа дали истиот поет е автор и на „Илијада“ и „Одисеја“; а за останатите дела мнозинството се согласува дека се напишани подоцна.

Легендите за Хомер[уреди | уреди извор]

Хомер и неговиот водач од Вилијам-Адолф Бугро (1825–1905). Сцена во која Хомер е на планината Ида, опколен со кучиња и воден од козарот Глаук. (Приказна раскажана во Псевдо-Херодот).

Хомер е грчко име[4] и иако ништо со сигурност не се знае за него, низ историјата се давани детали за неговиот живот и местото на раѓање. Луцијан, во неговата Вистинска историја, за него вели дека е Вавилонец со име Тигранес, кој го зел името Хомер откако бил одведен како заложник (хомерос) од страна на Грците.[5] Кога царот Хадријан го прашал пророчиштето во Делфи за Хомер, добил одговор дека Хомер е од Итака, син е на Епикаста и Телемах, ликови од Одисеја.[6] Овие приказни биле вметнати во бројни верзии[7] на животот на Хомер составени од времето на Александар па наваму.[8] Најчесто се споменувало дека е роден во Јонија - регион во Мала Азија, во Смирна, или на островот Хиј, а дека умрел на островот Иос.[8][9] Поврзаноста со Смирна најверојатно е поради легендата во која се вели дека неговото првобитно име било Мелесигенес („роден крај реката Мелес“, река која тече крај градот Смирна), а дека мајка му била нимфата Кретеис. Од еповите многу јасно се гледа дека имал големи познавања за географијата на Мала Азија.[10]

Постојат различни толкувања на името на поетот: според едни извори значи собирач,[1] според други заложник, или оној кој следи; оној кој е натеран да следи, или според некои дијалекти слеп.[11] Од овде произлегуваат приказните дека бил заробеник или дека бил слеп.[12][13] Дека Хомер бил слеп поет се споменува и во некои стихови од Химната за Аполон, третата од Хомерските химни[14] со кои Тукидид го потврдувал ова тврдење.[15] Историчарот Ефор го застапувал истово гледиште, а постоело и тврдење дека името му доаѓа од ho mḕ horṓn (ὁ μὴ ὁρῶν: „тој кој не гледа“).

Многумина научници сметаат дека името на поетот значи „собирач“ или „тој што ги собира песните заедно“.[16] Според некои, „Хомер“ значи „оној што пее мелодии“ и танцува.[17][18] Марчело Дуранте името Хомер го поврзува со епитетот на Зевс „бог на собирите“ и смета дека зад ова име стои архаичен збор за „повторно собирање“.[19][20]

Хомер е опишан и како патувачки пејач.[21] До нас доаѓа сликата за овој човек како за „слеп просјак пејач кој се дружел со неважни луѓе: чевлари, рибари, грнчари, морнари и со стари луѓе во пристанишни градови“.[22] Од друга страна, пак, поемите ни даваат доказ за пејачи по дворовите на аристократијата.[23]

Дела кои му се припишуваат на Хомер[уреди | уреди извор]

Луѓето до шестиот и почетокот на петтиот век пред нашата ера под поимот „Хомер“ ја подразбирале „целата епска поезија во хексаметарски стихови“.[24] Покрај Илијада и Одисеја на Хомер му се припишувале и многу други дела, вклучувајќи цел епски циклус. Овде се вклучени и други поеми за Тројанската војна, како Мала Илијада, Ностои, Киприја и Епигони, како и тебанските поеми за Едип и неговите синови. Меѓу другите дела, како целокупните Хомерски химни, комичниот мини-еп Батрахомјомахија („Војната меѓу жабите и глувците“) и Маргитес исто така му биле припишани нему, но денес се смета дека ова не може да е точно. Поемите Освојувањето на Ехалија и Фокаис биле исто така припишани на Хомер, но авторството на овие различни текстови е уште попроблематично.

Историчност на хомеровите епови и хомеровото општество[уреди | уреди извор]

Грција според Илијадата

Научниците продолжуваат да дебатираат за прашања во однос на тоа дали Тројанската војна навистина се случила и ако е така, кога и каде - и до кој степен општеството прикажано од страна на Хомер е врз основа на неговото сопствено општество или на она кое дури и во времето на создавањето на песните било познато само како легенда. Хомеровите епови во голема мера се центрирани на истокот и центарот на Средоземното Море, со некои расфрлани наводи за Египет, Етиопија и други далечни земји, во воено општество кое наликувало на грчкиот свет пред хипотезираниот датум на создавањето на песните.[25][26][27][28]

Според древната грчка хронологија, уништувањето на Троја беше датирано во 1184 година п.н.е.. Од XIX век постои голем научен скептицизам дека Троја или Тројанската војна воопшто постоеле, но во 1873 Хајнрих Шлиман објави на светот дека тој ги откри урнатините на хомеровата Троја во Хисарлик во модерна Турција. Некои современи научници сметаат дека уништувањето на Троја околу 1220 година п.н.е. е извор на митот за Тројанската војна, други сметаат дека поемата беше инспирирана од послични напади кои се случиле низ вековите.[29]

Сепак, Хомер опишува обичаи кои не се карактеристични за секој историски период. На пример, неговите јунаци користеле бронзено оружје, покарактеристилно за бронзеното отколку за подоцнежното железно време во кое песните биле создадени; но сепак тие биле кремирани (пракса типична за железното време) наместо погребани (како што беше во бронзеното време).[30][31][32]

Во Илијадата 10.260-265, Одисеј е опишан како носи шлем од заб на дива свиња. Вакви шлемови не биле носени во хомеровото време, но биле најчесто носени од аристократски војници помеѓу 1600 и 1150 година п.н.е..[33][34][35] Дешифрирањето на Линеарното писмо Б во 1950-тите од страна на Мајкл Вентрис и континуираната археолошка истрага го зголеми разбирањето на современите научници за егејската цивилизација, која во однос на многу нешта наликувала на древниот Близок Исток повеќе отколку на општеството што е опишано од страна на Хомер.[36]

Хомеров јазик[уреди | уреди извор]

Детали од Парнасот (насликан 1509-1510) од страна на Рафаел, прикажувајќи го Хомер како носи венец на слава на врвот на Планината Парнас, со Алигиери на неговата десна страна и Вергилиј на неговата лева страна

Хомеровите епови се напишани на вештачки литературен јазик или 'Кунстспрахе' кој се користел само во епската хексаметарска поезија. Хомеровиот јазик покажува одлики на повеќе регионални грчки дијалекти и периоди, но е фундаментално врз основа на јонскиот, во согласност со традицијата според која Хомер бил од Јонија. Лингвистичката анализа укажува на тоа дека Илијадата беше составена малку пред Одисејата и дека хомеровата формула ги презервира постарите одлики за разлика од другите делови на песните.[37][38]

Хомеров стил[уреди | уреди извор]

Хомеровите поеми биле составени во неримуван дактилски хексаметар; античкиот грчки метар се фокусираше на квантитетот наместо на нагласувањето.[39][40] Хомер често користел сет од фрази како епитети ('лукав Одисеј', 'зора со розови прсти', 'Атена со очи на був' итн.), хомерова формула ('и потоа му/и одговори [нему/нејзе], 'Агамемнон, кралот на мажите', 'и почна тој/таа да зборува'), компарација, типични сцени, прстенски состав и повторување. Овие навики се карактеристични за оралната поезија. На пример, главните зборови на хомеровата реченица обично се поставени кон почетокот, додека писмените поети како Вергилиј или Милтон користат подолги и покомплицирани синтаксички структури. Хомер потоа ги проширува овие идеи во следните клаузули; оваа техника се нарекува паратаксис.[41]

Таканаречените "типични сцени" (typischen Scenen), биле именувани од страна на Валтер Аренд во 1933 година. Тој истакна дека често кога Хомер опишувал често повторливи активности како што се јадењето, молењето, борењето и облекувањето, користел блокови на сет од фрази во низа, кои потоа биле елаборирани од страна на поетот. 'Аналитичарската' школа ги смета овие повторувања како нехомерични, а Аренд ги толкува философски. Пери и Лорд, истакнуваат дека овие конвенции постојат и во многу други култури.[42][43]

"Прстенест состав" или чијастичка структура (кога некоја фраза или идеја се повторува како на почетокот така и на крајот од приказната, или серија на идеи кои прво се појавуваат во редоследот А, Б, В... потоа се претставуваат како ...В, Б, A) е забележана во хомеровите епови. Мислењето се разликува во однос на тоа дали овие појави се свесни уметнички техники, мнемонички техники или спонтана одлика на човековото раскажување.[44][45]

И двете хомерови поеми започнуваат со повикувањето на Музата.[46] Во Илијадата, поетот ја повикува за да пее за "гневот на Ахил", а во Одисејата тој побара од неа да пее за "човекот со многу начини". Сличен почеток подоцна беше користен и од страна на Вергилиј во неговата Енеида.

Текстуално пренесување[уреди | уреди извор]

Читајќи го Хомер (1885), од Лоренс Алма-Тадема

Усно пренесените хомерови песни биле запишани помеѓу 8 и 6 век пред нашата ера. Некои научници веруваат дека тие биле диктирани од самиот поет.[47][48]

Други научници, како што се Григориј Наги сметаат дека, откако песните биле создадени во 8 век, тие биле усно пренесувани со мало отстапување сè додека тие не биле запишани во 6 век.[49] По текстуализацијата, песните биле поделени во 24 рапсодии, денес наречени книги и означени со букви од грчката азбука. Овие поделби веројатно датираат од пред 200 година п.н.е. и е можно да биле направи од страна на Хомер.[50]

Во антиката нашироко се сметаше дека хомеровите песни биле собрани и организирани во Атина од страна на тиранинот Песистрат (кој умрел во 528/7 година п.н.е.), во познатата 'Песистратска рецензија'.[51] Од околу 150 година п.н.е. текстот се чини дека станал релативно стабилизиран. По воспоставувањето на Александриската библиотека, хомеровите научници, како што се Зенодот од Ефес, Аристофан од Византија и особено Аристарх од Самотраки помогнале да се воспостави канонскиот текст.[52]

Првото печатено издание на Хомер било создадено во 1488 во Милано. Денес научниците користат средновековни ракописи, папируси и други извори; некои се залагаат за 'мулти-текстуален' приказ, наместо да се решат за еден дефинитивен текст. Изданието на Артур Лудвих од 19 век главно го следи примерот на Аристарх, додека тоа на ван Тил (1991,1996) е врз основа на средновековната вулгата. Другите, како што се Мартин Вест (1998-2000 година) или Т. В. Ален се некаде помеѓу овие две екстремности.

Значење и влијание[уреди | уреди извор]

Аристотел во неговата Поетика запишал дека Хомер бил уникатен меѓу поетите од неговото време.[53] Во четвртото пеење од „Пеколот“, Данте го нарекува Хомер „крал над поетите“.[54] Во прологот на „Гаргантуа“, Франсоа Рабле вели дека Хомер, кога ги пишувал „Илијада“ и „Одисеја“, воопшто не мислел на алегориите коишто подоцна му ги препишале Плутарх, Хераклит, Еустат и другите.[55] Според Џакомо Леопарди, кај Хомер сè е неизвесно и некако пријатно неодредено, како во однос на неговата поезија така и во поглед на личноста.[56] Леопарди го нарекува Хомер „татко и траен првак меѓу сите поети на светот“, велејќи дека овие две својства не можат да се пронајдат кај ниту еден друг уметник или научник. Според него, од времето на Хомер до денес, сè се усовршило, само не поезијата.[57]

Сепак, постојат и негативни ставови во поглед на творештвото на Хомер. Така, во дваесет и петтата глава на „Кандид“, преку зборовите на венецијанскиот благородник Пококуранте, Волтер го критикува Хомер, опишувајќи ја „Илијада“ со следниве зборови: „постојано повторување на борбите кои личат една на друга, боговите кои постојано прават нешто, а никогаш ништо не завршуваат до крај, Елена која е повод за војната и која едвај игра некаква улога, Троја која ја опсадуваат а никако да ја освојат, сето тоа до крајна мера ми се чинеше смртно здодевно“. Притоа, кога Пококуранте ги прашал учените луѓе, дали и ним книгата им е здодевна, сите му одговориле дека таа ги заспивала, но морале да ја чуваат во својата библиотека како споменик од минатото.[58]

Поврзано[уреди | уреди извор]

Наводи[уреди | уреди извор]

  1. 1,0 1,1 Група автори: Македонски јазик и литература, Просветно дело, Скопје, 2006 г., стр. 212
  2. Graziosi, Barbara (2002). „The Invention of Homer“. Cambridge: 98–101. Наводот journal бара |journal= (help)
  3. Vidal-Naquet, Pierre (2000). Le monde d'Homère. Perrin. стр. 19.
  4. Silk, Michael (1987). Homer: The Iliad. Cambridge: Cambridge University Press. стр. 5. ISBN 0521832330.
  5. Lucian, Verae Historiae 2.20, cited and tr. Barbara Graziosi‚Inventing Homer: The Early Reception of Epic, Cambridge University Press, 2002 p. 127
  6. Parke, Herbert W. (1967). Greek Oracles. стр. 136–137 citing the Certamen, 12. ISBN 0090841115.
  7. There were seven in addition to an account of a bardic competition between Homer and Hesiod. F. Stoessl,'Homeros' in Der Kleine Pauly: Lexikon der Antike in fünf Bänden, Deutscher Taschenbuch Verlag, München 1979, Bd. 2, p. 1202
  8. 8,0 8,1 Kirk, G.S. (1965). Homer and the Epic: A Shortened Version of the Songs of Homer. London: Cambridge University Press. стр. 190. ISBN 0521093562.
  9. Homêreôn was one of the names for a month in the calendar of Ios. H.G. Liddell, R. Scott, A Greek-English Lexicon, rev. ed. Sir Henry Stuart-Jones, Clarendon Press, Oxford, 1968 ad loc
  10. Barry B. Powell, ‘Did Homer sing at Lefkandi?’, Electronic Antiquity, July 1993, Vol. 1, No. 2.
  11. P. Chantraine, dictionnaire étymologique de la langue grecque, Klincksieck, Paris, 1968, vol. 2 (3-4) p. 797 ad loc.
  12. H.G. Liddell, R. Scott, A Greek-English Lexicon, rev. ed. Sir Henry Stuart-Jones, Clarendon Press, Oxford, 1968 ad loc.
  13. Pseudo-Herodotus, Vita Homeri1.3 in Thomas W. Allen, Homeri Opera, Tomus V,(1912) 1946 p. 194. Cf. Lycophron, Alexandra, l.422
  14. Homeric Hymns 3:172-3
  15. Thucidides, The Peloponnesian War 3:104
  16. Gregory Nagy, The Best of the Achaeans: Concepts of the Hero in Archaic Greek Poetry, Johns Hopkins University Press, Baltimore and London, 1979 p. 296-300
  17. Gilbert Murray, The Rise of the Greek Epic, ibid., p.
  18. Filippo Càssola (ed.) Inni Omerici, Mondadori, Milan, 1975 p. xxxiii
  19. Marcello Durante, 'II nome di Omero', in Rendiconti Accademia Lincei, XII, 1957 p. 94-111
  20. Marcello Durante, Sulla preistoria della tradizione poetica greca,Edizioni dell'Ateneo, Rome 1971 2 vols. vol. 2 p. 185-204, esp. pp. 194ff.
  21. Hesiod, Works and Days, 654-5; Martin P. Nilsson, Homer & Mycenae(12933) University of Pennsylvania Press, 1972 pp. 207ff.
  22. Joachim Latacz, Homer: His Art and His World, tr. James P. Holoka, University of Michigan Press, Ann Arbor 1996, p. 29
  23. Barbara Graziosi, ibid. esp. p. 134
  24. Gilbert Murray, The Rise of the Greek Epic', 4th ed. ibid. p. 93
  25. Raaflaub, Kurt A. (2012). „Historicity of Homer“. The Homer Encyclopedia (англиски). Blackwell Publishing Ltd. doi:10.1002/9781444350302.wbhe0601.
  26. Finley, Moses I. (1991). The World of Odysseus (англиски). Penguin. ISBN 9780140136869.
  27. Wees, Hans van (2009). War and Violence in Ancient Greece (англиски). ISD LLC. ISBN 9781910589298.
  28. Morris, Ian (1986). „The Use and Abuse of Homer“. Classical Antiquity. 5 (1): 81–138. doi:10.2307/25010840.
  29. Dowden, Ken; Livingstone, Niall (2011). A Companion to Greek Mythology (англиски). John Wiley & Sons. стр. 440. ISBN 9781444396935.
  30. Sacks, David; Murray, Oswyn; Brody, Lisa R. (2014). Encyclopedia of the Ancient Greek World (англиски). Infobase Publishing. стр. 356. ISBN 9781438110202.
  31. Morris, Ian; Powell, Barry B. (1997). A New Companion to Homer (англиски). BRILL. стр. 434–435. ISBN 9789004217607.
  32. Boardman, John; Griffin, Jasper; Murray, Oswyn (2001). The Oxford Illustrated History of Greece and the Hellenistic World (англиски). Oxford University Press. стр. 66–68. ISBN 9780192854384.
  33. Wood, Michael (1996). In Search of the Trojan War. Berkeley, California: University of California Press. стр. 130. ISBN 0-520-21599-0. Посетено на 1 September 2017.
  34. Schofield, Louise (2007). The Mycenaeans. Los Angeles, California: The J. Paul Getty Museum. стр. 119. ISBN 978-0-89236-867-9. Посетено на 1 September 2017.
  35. Everson, Tim (2004). Warfare in Ancient Greece: Arms and Armour from the Heroes of Homer to Alexander the Great. Brimscombe Port: The History Press. стр. 9–10. ISBN 978-0-7524-9506-4. Посетено на 1 September 2017.
  36. Morris, Ian; Powell, Barry B. (1997). A New Companion to Homer (англиски). BRILL. стр. 625. ISBN 9789004217607.
  37. Willi, Andreas (2012). „Language, Homeric“. The Homer Encyclopedia (англиски). Blackwell Publishing Ltd. doi:10.1002/9781444350302.wbhe0792.
  38. Bakker, Egbert J. (2010). A Companion to the Ancient Greek Language (англиски). John Wiley & Sons. стр. 401. ISBN 9781444317404.
  39. W. Edwards, Mark (2012). „Meter“. The Homer Encyclopedia (англиски). Blackwell Publishing Ltd. doi:10.1002/9781444350302.wbhe0913.
  40. Nussbaum, G. B. (1986). Homer's Metre: A Practical Guide for Reading Greek Hexameter Poetry (англиски). Bristol Classical Press. ISBN 9780862921729.
  41. Edwards, Mark W. (2012). „Style“. The Homer Encyclopedia (англиски). Blackwell Publishing Ltd. doi:10.1002/9781444350302.wbhe1377.
  42. Reece, Steve T. (2012). „Type-Scenes“. The Homer Encyclopedia (англиски). Blackwell Publishing Ltd. doi:10.1002/9781444350302.wbhe1488.
  43. Edwards, MW (1992). „Homer and Oral Tradition: The Type-Scene“. Oral Tradition. 7: 284–330. Архивирано од изворникот на 2018-08-30. Посетено на 2018-03-03.
  44. Stanley, Keith (2014). The Shield of Homer: Narrative Structure in the Illiad (англиски). Princeton University Press. ISBN 9781400863372.
  45. Minchin, Elizabeth (2012). „Ring Composition“. The Homer Encyclopedia (англиски). Blackwell Publishing Ltd. doi:10.1002/9781444350302.wbhe1287.
  46. Adler, Eve (2003). Vergil's Empire: Political Thought in the Aeneid. Lanham, Maryland: Rowman & Littlefield Publishers, Inc. стр. 4. ISBN 978-0-7425-2167-4.
  47. Kirk, G. S. (1976). Homer and the Oral Tradition (англиски). Cambridge University Press. стр. 117. ISBN 9780521213097.
  48. Foley, John Miles (2012). „Oral Dictated Texts“. The Homer Encyclopedia (англиски). Blackwell Publishing Ltd. doi:10.1002/9781444350302.wbhe1029.
  49. Nagy, Gregory (1996). Poetry as Performance: Homer and Beyond (англиски). Cambridge University Press. ISBN 9780521558488.
  50. West, Martin L. (2012). „Book Division“. The Homer Encyclopedia (англиски). Blackwell Publishing Ltd. doi:10.1002/9781444350302.wbhe0253.
  51. Jensen, Minna Skafte (1980). The Homeric Question and the Oral-formulaic Theory (англиски). Museum Tusculanum Press. стр. 128. ISBN 9788772890968.
  52. Haslam, Michael (2012). „Text and Transmission“. The Homer Encyclopedia (англиски). Blackwell Publishing Ltd. doi:10.1002/9781444350302.wbhe1413.
  53. Aristotle, Poetics, 1451a 16-29. Cf. Aristotle, "On the Art of Poetry" in T.S. Dorsch (tr.), Aristotle, Horace, Longinus: Classical Literary Criticism, Penguin, Harmondsworth, 1965, ch. 8, pp. 42-43.
  54. Dante Aligijeri, Pakao. Beograd: Rad, 1961, стр. 23.
  55. Fransoa Rable, Gargantua. Beograd: Rad, 1963, стр. 9.
  56. Đ. Leopardi, Pesme i proza. Beograd: Rad, 1964, стр. 96.
  57. Đ. Leopardi, Pesme i proza. Beograd: Rad, 1964, стр. 116.
  58. Volter, Kandid. Beograd: Rad, 1961, str. 95-96.

Избрана библиографија[уреди | уреди извор]

Изданија[уреди | уреди извор]

Текстови на хомерички грчки

Интерлинеарни преводи[уреди | уреди извор]

Англиски преводи[уреди | уреди извор]

Ова е делумна список на преводите на англиски јазик од хомеровата Илијада и Одисеја .

Општи дела за Хомер[уреди | уреди извор]

Влијателни читања и толкувања[уреди | уреди извор]

Коментари[уреди | уреди извор]

Датирање на хомеровите песни[уреди | уреди извор]

  • Janko, Richard (1982). Homer, Hesiod and the Hymns: Diachronic Development in Epic Diction. Cambridge Classical Studies. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-23869-2.

Дополнителна литература[уреди | уреди извор]

  • Buck, Carl Darling (1928). The Greek Dialects. Chicago: University of Chicago Press.
  • Evelyn-White, Hugh Gerard (tr.) (1914). Hesiod, the Homeric hymns and Homerica. The Loeb Classical Library. London; New York: Heinemann; MacMillen.
  • Ford, Andrew (1992). Homer : the poetry of the past. Ithaca, NY: Cornell University Press. ISBN 0-8014-2700-2.
  • Graziosi, Barbara (2002). Inventing Homer: The Early Perception of Epic. Cambridge Classical Studies. Cambridge: Cambridge University Press.
  • Kirk, G.S. (1962). The Songs of Homer. Cambridge: Cambridge University Press.
  • Liddell, Henry George; Scott, Robert (1940). A Greek-English Lexicon (Revised. изд.). Oxford: Clarendon Press; Perseus Digital Library.
  • Murray, Gilbert (1960). The Rise of the Greek Epic (Galaxy Books. изд.). New York: Oxford University Press.
  • Schein, Seth L. (1984). The mortal hero : an introduction to Homer's Iliad. Berkeley: University of California Press. ISBN 0-520-05128-9.
  • Silk, Michael (1987). Homer: The Iliad. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-83233-0.
  • Smith, William, уред. (1876). A Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology. Vol. I, II & III. London: John Murray.

Надворешни врски[уреди | уреди извор]

Викицитат има збирка цитати поврзани со: