Климатски промени

Од Википедија — слободната енциклопедија

Климатската варијабилност ги вклучува сите варијации на климата кои траат подолго од поединечните временски настани, додека терминот климатски промени се однесува само на оние варијации кои опстојуваат подолг временски период, обично со децении или повеќе. Климатските промени може да се однесуваат на кое било време во историјата на Земјата, но терминот сега најчесто се користи за да се опише современата климатска промена, често популарно наречена глобално затоплување. Од Индустриската револуција, климата сè повеќе е под влијание на човечките активности.[1]

Климатскиот систем ја прима речиси целата своја енергија од сонцето и зрачи енергија во вселената. Билансот на влезната и излезната енергија и поминувањето на енергијата низ климатскиот систем е енергетскиот баланс на Земјата. Кога влезната енергија е поголема од излезната енергија, енергетскиот баланс на Земјата е позитивен, а климатскиот систем се загрева. Ако снема повеќе енергија, енергетскиот баланс е негативен, и Земјата доживува ладење.

Енергијата што се движи низ климатскиот систем на Земјата се изразува во временските услови, варирајќи во географски размери и време. Долгорочните просеци и променливоста на времето во еден регион ја сочинуваат климата на регионот. Ваквите промени можат да бидат резултат на „внатрешна варијабилност“, кога природните процеси својствени за различните делови на климатскиот систем ја менуваат дистрибуцијата на енергијата. Примерите вклучуваат варијабилност во океанските басени како што се декадното осцилирање на Тихиот Океан и повеќедекадното осцилирање на Атлантикот. Променливоста на климата може да резултира и од надворешно принудување, кога настаните надвор од компонентите на климатскиот систем предизвикуваат промени во системот. Примерите вклучуваат промени во сончевото производство и вулканизмот.

Променливоста на климата има последици за промените на нивото на морето, растителниот свет и масовното истребување; тоа влијае и врз човечкото општество.

Терминологија[уреди | уреди извор]

Климатска варијабилност е термин за опишување на варијациите во средната состојба и другите карактеристики на климата (како што се шансите или можноста за екстремни временски услови итн.) „на сите просторни и временски размери надвор од оние на поединечни временски настани“. Се чини дека дел од варијабилноста не е предизвикана од познати системи и се јавува во навидум случајни времиња. Таквата варијабилност се нарекува случајна варијабилност или шум. Од друга страна, периодичната варијабилност се јавува релативно редовно и во различни начини на варијабилност или климатски обрасци.[2]

Терминот климатски промени често се користи за да се однесува конкретно на антропогените климатски промени. Антропогените климатски промени се предизвикани од човековата активност, за разлика од промените во климата кои можеби резултирале како дел од природните процеси на Земјата.[3] Глобалното затоплување станало доминантен популарен термин во 1988 година, но во научните списанија глобалното затоплување се однесува на зголемувањето на температурата на површината, додека климатските промени го вклучуваат глобалното затоплување и сè друго што влијае врз зголемувањето на нивото на стакленички гасови.[4]

Поврзан термин, климатски промени, бил предложен од Светската метеоролошка организација (СМО) во 1966 година за да ги опфати сите форми на климатска варијабилност на временски размери подолги од 10 години, без оглед на причината. Во текот на 1970-ти години, терминот климатски промени се фокусирал на антропогени причини, бидејќи станало јасно дека човечките активности имаат потенцијал драстично да ја изменат климата.[5] Климатските промени биле инкорпорирани во насловот на Меѓувладиниот панел за климатски промени (IPCC) и Рамковната конвенција на ОН за климатски промени (UNFCCC). Климатските промени сега се користат и како технички опис на процесот, како и како именка што се користи за опишување на проблемот.[5]

Причини[уреди | уреди извор]

Во најширока скала, брзината со која енергијата стигнува од Сонцето и брзината со која таа се губи во вселената, ја одредуваат рамнотежната температура и климата на Земјата. Оваа енергија се дистрибуира низ целиот свет со ветрови, океански струи,[6][7] и други механизми за влијание на климата во различни региони.[8]

Факторите кои можат да ја обликуваат климата се нарекуваат климатски форсирања или „принудувачки механизми“.[9] Тие вклучуваат процеси како што се варијации во сончевото зрачење, варијации во орбитата на Земјата, варијации во албедото или рефлексивноста на континентите, атмосферата и океаните, градењето планини, континенталниот нанос и промените во концентрациите на стакленички гасови. Надворешното принудување може да биде или антропогено (на пр. зголемени емисии на стакленички гасови и прашина) или природно (на пр. промени во сончевото производство, орбитата на Земјата, ерупции на вулкани).[10] Постојат различни повратни информации за климатските промени. Исто така, постојат клучни прагови кои кога ќе се надминат може да предизвикаат брзи или неповратни промени.

Некои делови од климатскиот систем, како што се океаните и ледените капи, реагираат побавно на климатските принудувања, додека други реагираат побрзо. Пример за брза промена е атмосферското ладење по вулканска ерупција, кога вулканската пепел ја рефлектира сончевата светлина. Термичката експанзија на океанската вода по атмосферското затоплување е бавна и може да потрае илјадници години. Можна е и комбинација, на пример, ненадејно губење на албедото во Арктичкиот Океан како што се топи морскиот мраз, проследено со постепено термичко ширење на водата.

Променливоста на климата може да се појави и поради внатрешни процеси. Внатрешните неприсилни процеси често вклучуваат промени во распределбата на енергијата во океанот и атмосферата, на пример, промени во термохалинската циркулација .

Внатрешна варијабилност[уреди | уреди извор]

Постои сезонска варијабилност во тоа како новите рекорди за високи температури ги надминале новите рекорди на ниски температури.[11]

Климатските промени поради внатрешната варијабилност понекогаш се случуваат во циклуси или осцилации. За други видови природни климатски промени, не можеме да предвидиме кога тоа ќе се случи; промената се нарекува случајна или стохастичка.[12] Од климатски аспект, времето може да се смета за случајно.[13] Ако има мали облаци во одредена година, постои енергетски дисбаланс и дополнителна топлина може да се апсорбира од океаните. Поради климатската инерција, овој сигнал може да се „зачува“ во океанот и да се изрази како варијабилност на подолги временски размери од оригиналните временски нарушувања.[14] Ако временските нарушувања се сосема случајни, кои се појавуваат како бел шум, инерцијата на глечерите или океаните може да го трансформира тоа во климатски промени каде што подолготрајните осцилации се исто така поголеми осцилации, феномен наречен црвен шум.[12] Многу климатски промени имаат случаен аспект и цикличен аспект. Ова однесување е наречено стохастичка резонанца.[12] Половина од Нобеловата награда за физика за 2021 година била доделена за ова дело на Клаус Хаселман заедно со Сјукуро Манабе за поврзана работа на климатско моделирање. Додека Џорџо Паризи кој со соработниците го вовел[15] концептот на стохастичка резонанца, бил награден со другата половина, но главно за работа на теоретска физика.

Променливост на океанската атмосфера[уреди | уреди извор]

Океанот и атмосферата можат да работат заедно за спонтано да генерираат внатрешна климатска варијабилност која може да трае со години до децении.[16][17] Овие варијации можат да влијаат врз глобалната просечна температура на површината со прераспределување на топлината помеѓу длабокиот океан и атмосферата[18][19] и/или со менување на дистрибуцијата на облак/водена пареа/морски мраз што може да влијае врз вкупниот енергетски баланс на Земјата.[20][21]

Осцилации и циклуси[уреди | уреди извор]

Обоените ленти покажуваат како годините на Ел Нињо (црвено, регионално затоплување) и годините Ла Ниња (сино, регионално ладење) се поврзани со целокупното глобално затоплување. Ел Нињо - Јужна осцилација е поврзана со варијабилноста на долгорочното зголемување на просечната температура на глобално ниво.

Климатска осцилација или климатски циклус е секоја повторлива циклична осцилација во рамките на глобалната или регионалната клима. Тие се квазипериодични (не се совршено периодични), така што Фуриеовата анализа на податоците нема остри врвови во спектарот. Пронајдени или претпоставени се многу осцилации на различни временски размери.[22]

Менување на океанската струја[уреди | уреди извор]

Шема на модерна термохалинска циркулација. Пред десетици милиони години, движењето на континенталните плочи формирало празнина без земја околу Антарктикот, овозможувајќи формирање на западни ветрови, кои ги држат топлите води подалеку од Антарктикот.

Океанските аспекти на климатската варијабилност можат да генерираат варијабилност на стогодишни временски размери поради тоа што океанот има стотици пати поголема маса отколку во атмосферата, а со тоа и многу висока топлинска инерција. На пример, измените на океанските процеси како што е термохалинската циркулација, играат клучна улога во прераспределбата на топлината во светските океани.

Океанските струи носат многу енергија од топлите тропски региони до постудените поларни региони. Промените што се случуваат околу последното ледено доба (во техничка смисла, последното глацијално) покажуваат дека циркулацијата може да се промени ненадејно и суштински, што ќе доведе до глобални климатски промени, иако вкупното количество на енергија што доаѓа во климатскиот систем не се менува многу. Овие големи промени можеби дошле од таканаречените настани на Хајнрих каде што внатрешната нестабилност на ледените плочи предизвикала ослободување на огромни ледени плочи во океанот. Кога ледената покривка се топи, добиената вода има многу малку сол и студ, што предизвикува промени во циркулацијата.[23]

Жив свет[уреди | уреди извор]

Живиот свет влијае врз климата преку нејзината улога во циклусите на јаглеродот и водата и преку такви механизми како што се албедото, евапотранспирацијата, формирањето облаци и атмосферските влијанија.[24][25][26] Примери за тоа како живиот свет можел да влијае врз климата во минатото вклучуваат:

  • глацијација пред 2,3 милијарди години предизвикана од еволуцијата на кислородната фотосинтеза, која ја осиромашила атмосферата на стакленичкиот гас јаглерод диоксид, и вовела слободен кислород[27][28]
  • уште една глацијација пред 300 милиони години, воведена со долгорочно закопување на отпадоци од васкуларни копнени растенија отпорни на распаѓање[29][30]
  • завршување на палеоценско-еоценскиот топлински максимум пред 55 милиони години со процутот на морскиот фитопланктон[31][32]
  • пресврт на глобалното затоплување пред 49 милиони години со 800.000 години цветање на арктичката азола[33][34]
  • глобалното ладење во текот на изминатите 40 милиони години поттикнато од проширувањето на екосистемите за пасење трева.[35][36]

Надворешно форсирање на климата[уреди | уреди извор]

Стакленички гасови[уреди | уреди извор]

Концентрациите CO2 во последните 800.000 години, измерени од ледените јадра (сино/зелено) и директно (црно)

Додека стакленичките гасови ослободени од биосферата често се гледаат како повратни информации или внатрешен климатски процес, стакленички гасови што се испуштаат од вулканите обично од климатолозите се класифицирани како надворешни.[37] Гасовите на стаклена градина, како што се CO2, метанот и азотен оксид, го загреваат климатскиот систем со заробување на инфрацрвената светлина. Вулканите се исто така дел од продолжениот јаглероден циклус.

Од индустриската револуција, човештвото додава стакленички гасови со емитување CO2 од согорувањето на фосилните горива, менувајќи ја употребата на земјиштето преку уништување на шумите и дополнително ја менува климата со аеросоли (честички во атмосферата),[38] ослободување на гасови во трагови (на пр. азотни оксиди, јаглерод моноксид или метан).[39] Други фактори, вклучувајќи го користењето на земјиштето, осиромашувањето на озонот, сточарството (животните преживари, како што се говедата произведуваат метан[40]), и уништувањето на шумите, исто така играат улога.[41]

Проценките на Геолошкиот институт на САД се дека вулканските емисии се на многу пониско ниво од ефектите на тековните човечки активности, кои генерираат 100-300 пати повеќе од количеството јаглерод диоксид што го испуштаат вулканите.[42] Годишното количество на човечки активности може да биде поголемо од износот што се ослободува од суперерупциите, од кои најнова била ерупцијата на Тоба во Индонезија пред 74.000 години.[43]

Орбитални варијации[уреди | уреди извор]

Миланкович циклуси од пред 800.000 години во минатото до 800.000 години во иднината.

Малите варијации во движењето на Земјата доведуваат до промени во сезонската дистрибуција на сончевата светлина што стигнува до површината на Земјата, и како таа се распределува низ земјината топка. Трите типа на кинематички промени се варијации во ексцентричноста на Земјата, промени во аголот на наклон на Земјината оска на ротација и прецесија на Земјината оска. Во комбинација, овие произведуваат циклуси на Миланкович кои влијаат врз климата, и се забележливи по нивната корелација со глацијалните и меѓуглацијалните периоди,[44] нивната корелација со напредувањето и повлекувањето на Сахара,[44] и по нивното појавување во стратиграфскиот запис.[45][46]

За време на глацијалните циклуси, имало висока корелација помеѓу концентрациите CO2 и температурата. Раните студии покажале дека концентрациите CO2 заостануваат на температурите, но станало јасно дека тоа не е секогаш случај.[47] Кога температурата на океаните се зголемува, растворливоста на CO2 се намалува, така што тој се ослободува од океанот. Размената на CO2 помеѓу воздухот и океанот, исто така, може да биде под влијание на понатамошни аспекти на климатските промени.[48] Овие и други самозајакнувачки процеси овозможуваат мали промени во движењето на Земјата да имаат големо влијание врз климата.[47]

Сончево влијание[уреди | уреди извор]

Варијации на сончевата активност во текот на последните неколку векови засновани врз набљудувања на сончеви дамки и изотопи на берилиум. Периодот на извонредно малку сончеви дамки кон крајот на 17 век се нарекува Маундеров минимум.

Сонцето е доминантниот извор на енергија во климатскиот систем на Земјата. Други извори вклучуваат геотермална енергија од јадрото на Земјата, енергија на плимата од Месечината и топлината од распаѓањето на радиоактивните соединенија. Познато е дека двете долгорочни варијации на сончевиот интензитет влијаат врз глобалната клима.[2] Сончевото производство варира во пократки временски размери, вклучувајќи го 11-годишниот сончев циклус[49] и долгорочните модулации.[50]

Пред три до четири милијарди години, Сонцето емитирало само 75% повеќе енергија од денес. Ако атмосферскиот состав бил ист како денес, течна вода не треба да постои на површината на Земјата. Сепак, постојат докази за присуство на вода на раната Земја, во хадејските[51][52] и архејските[53][51] еони, што доведува до она што е познато како парадокс на слабо младо Сонце.[54] Хипотезите за овој парадокс вклучуваат многу поинаква атмосфера, со многу повисоки концентрации на стакленички гасови од сегашните.[55] Во текот на следните околу 4 милијарди години, енергетското производство на Сонцето се зголемило. Во текот на следните пет милијарди години, кога Сонцето ќе стане црвен џин, а потоа и бело џуџе ќе има големи ефекти врз климата, при што фазата на црвениот џин веројатно ќе стави крај на живиот свет на Земјата, што ќе преживее до тогаш.[56]

Вулканизам[уреди | уреди извор]

Во атмосферската температура од 1979 до 2010 година, утврдена од сателитите на НАСА, се појавуваат ефекти од аеросолите ослободени од големите вулкански ерупции (Ел Чичон и Пинатубо). Ел Нињо е посебен настан, од променливоста на океаните.

Вулканските ерупции кои се сметаат за доволно големи за да влијаат врз климата на Земјата на размер повеќе од 1 година, се оние кои инјектираат над 100.000 тони SO2 во стратосферата.[57] Ова се должи на оптичките својства на SO2 и сулфатните аеросоли, кои го апсорбираат или го расфрлаат сончевото зрачење, создавајќи слој замаглување од сулфурна киселина.[58] Во просек, ваквите ерупции се случуваат неколку пати на век, и предизвикуваат ладење (со делумно блокирање на преносот на сончевото зрачење кон површината на Земјата) во периоди од неколку години.

Значајни ерупции во историските записи се ерупцијата на планината Пинатубо од 1991 година, која ги намалила глобалните температури за околу 0,5°C до три години,[59][60] и ерупцијата на планината Тамбора во 1815 година, што предизвикала година без лето.[61]

Неколку пати на секои 50 милиони до 100 милиони години - ерупцијата на големи магматски вулкани носи големи количества магматски карпи од обвивката и литосферата на површината на Земјата. Јаглеродниот диоксид во карпата потоа се ослободува во атмосферата.[62][63] Мали ерупции, кои испуштаат помалку од 0,1 Mt сулфур диоксид во стратосферата, влијаат врз атмосферата само суптилно, бидејќи температурните промени се споредливи со природната варијабилност. Меѓутоа, бидејќи помалите ерупции се случуваат на многу почест, тие исто така значително влијаат врз атмосферата на Земјата.[57][64]

Движење на плочите[уреди | уреди извор]

Во текот на милиони години, движењето на тектонските плочи ги оформило глобалните копнени и океански области и создало топографија. Ова може да влијае и врз глобалните и врз локалните модели на климата, како и врз циркулацијата на атмосферата и океаните.[65]

Позицијата на континентите ја одредува геометријата на океаните и затоа влијае врз обрасците на океанската циркулација. Локациите на морињата се важни за контролирање на преносот на топлина и влага низ земјината топка, а со тоа и за одредување на глобалната клима. Неодамнешен пример за тектонска контрола врз океанската циркулација е формирањето на Панамскиот Провлак пред околу 5 милиони години, кој го исклучил директното мешање помеѓу Атлантскиот и Тихиот Океан. Ова влијаело врз океанската динамика на она што сега е Голфска струја и можеби довело до ледена покривка на северната хемисфера.[66][67] За време на периодот Карбон, пред околу 300 до 360 милиони години, тектониката на плочите веројатно предизвикала складирање на јаглерод во големи количества и зголемена глацијација.[68] Геолошките докази укажуваат на „мегамонсунска“ шема на циркулација за време на суперконтинентот Пангеја, а климатското моделирање сугерира дека постоењето на суперконтинентот било погодно за воспоставување на монсуните.[69]

Големината на континентите е исто така важна. Поради стабилизирачкиот ефект на океаните врз температурата, годишните температурни варијации се генерално пониски во крајбрежните области отколку во внатрешноста. Затоа, поголем суперконтинент ќе има повеќе области во кои климата е сезонска, отколку помалите континенти или острови.

Други механизми[уреди | уреди извор]

Се претпоставува дека јонизираните честички познати како космички зраци можат да влијаат врз облаците, а со тоа и врз климата. Како што сонцето ја штити Земјата од овие честички, се претпоставува дека промените во сончевата активност индиректно влијаат врз климата. За да ја тестира хипотезата, ЦЕРН го дизајнирал експериментот „Облак“, кој покажал дека ефектот на космичките зраци е премногу слаб за да може значително да влијае врз климата.[70][71]

Постојат докази дека ударот на астероидот Чикшулуб пред околу 66 милиони години извршил сериозно влијание врз климата на Земјата. Големи количества сулфатни аеросоли биле исфрлени во атмосферата, намалувајќи ги глобалните температури до 26°C во период од 3–16 години. Времето за опоравување за овој настан траел повеќе од 30 години.[72] Големата употреба на нуклеарно оружје влијае врз климата. Хипотезата е дека саѓите ослободени од големи пожари блокираат значителен дел од сончевата светлина дури една година, што доведува до нагло опаѓање на температурите за неколку години. Овој можен настан е опишан како нуклеарна зима.[23]

Употребата на земјиштето од страна на луѓето влијае врз тоа колку сончева светлина рефлектира површината, како и концентрацијата на прашина. Формирањето облаци не е само под влијание на количеството на вода во воздухот, туку и на количеството на аеросоли во воздухот, како што е прашината.[73] На глобално ниво, повеќе прашина е достапна ако има многу региони со сува почва, малку вегетација и силен ветер.[74]

Доказ и мерење на климатските промени[уреди | уреди извор]

Палеоклиматологијата е проучување на промените на климата низ целата историја на Земјата. Користи различни методи за да добие податоци зачувани во нештата како што се карпи, седименти, ледени плочи, прстени на дрвја, корали, школки и микрофосили. Потоа ги користи записите за да ги одреди минатите состојби на различните климатски региони на Земјата и нејзиниот атмосферски систем. Директните мерења даваат поцелосен преглед на климатската варијабилност.

Директни мерења[уреди | уреди извор]

Климатските промени кои настанале по широко распространето распоредување на мерните уреди може директно да се набљудуваат. Записи за температурата на површината се достапни почнувајќи од средината на крајот на 19 век. Понатамошните набљудувања се изведени индиректно од историските документи. Сателитски облак и податоци за врнежите се достапни уште од 1970-ти години.[75]

Историската климатологија е проучување на историските промени на климата и нивното влијание врз човечката историја и развој. Примарните извори вклучуваат пишани записи како што се саги, хроники, мапи и литература за локална историја, како и сликовити претстави како што се слики, цртежи, па дури и карпеста уметност. Променливоста на климата во неодамнешното минато може да биде изведена од промените во населбите и земјоделските модели.[76] Археолошките докази, усната историја и историските документи можат да понудат увид во минатите промени во климата. Промените на климата се поврзани со подемот[77] и падот на различни цивилизации.[76]

Влијанија[уреди | уреди извор]

Некои промени на климата може да резултираат со зголемени врнежи и топлина, и како резултат се подобрува растот на растенијата, со што се задржува CO2 во воздухот. Но, за време на суша, зголемените концентрации на CO2 не се корисни за растението.[78] Така, иако климатските промени навистина ги зголемуваат емисиите на CO2, растенијата на кои им треба CO2 често немаат корист од ова зголемување, бидејќи другите еколошки фактори имаат поголемо влијание врз нив.[79]

Еден од најважните начини на кои животните можат да се справат со климатските промени е миграцијата во потоплите или постудените региони.[80] Во подолг временски период, еволуцијата ги прави екосистемите вклучувајќи ги животните подобро прилагодени на новата клима.[81] Брзите или големи климатски промени може да предизвикаат масовно истребување, бидејќи животните не можат толку брзо да се прилагодат.[80]

Падот на минатите цивилизации како што се Маите може да се поврзани со циклуси на врнежи, особено со суша, што во овој пример исто така е во корелација со топлиот базен на западната хемисфера. Пред околу 70.000 години, ерупцијата на супервулканот Тоба создала особено студен период, што довело до можно намалување на човечката популација.

Денешни климатски промени и глобалното затоплување[уреди | уреди извор]

Како последица на испуштањето на стакленички гасови од страна на луѓето, глобалните температури на површината почнале да растат. Глобалното затоплување е аспект на денешните климатски промени, поим кој ги вклучува и забележаните промени во врнежите, бурата и облачноста. Како последица на тоа, откриено е дека глечерите ширум светот значително се намалуваат.[82][83] Ледените плочи и на Антарктикот и на Гренланд губат маса од 2002 година и забележливо е забрзано губење на ледената маса од 2009 година.[84] Глобалното ниво на морето расте како последица на термичката експанзија и топењето на мразот. Падот на арктичкиот морски мраз, и во обем и во дебелина, во последните неколку децении е дополнителен доказ за брзите климатски промени.[85]

Поврзано[уреди | уреди извор]

Наводи[уреди | уреди извор]

  1. ↑ America's Climate Choices: Panel on Advancing the Science of Climate Change; National Research Council (2010). Advancing the Science of Climate Change. Washington, D.C.: The National Academies Press. ISBN 978-0-309-14588-6. Архивирано од изворникот на 29 May 2014. (p1) ... there is a strong, credible body of evidence, based on multiple lines of research, documenting that climate is changing and that these changes are in large part caused by human activities. While much remains to be learned, the core phenomenon, scientific questions, and hypotheses have been examined thoroughly and have stood firm in the face of serious scientific debate and careful evaluation of alternative explanations. (pp. 21–22) Some scientific conclusions or theories have been so thoroughly examined and tested, and supported by so many independent observations and results, that their likelihood of subsequently being found to be wrong is vanishingly small. Such conclusions and theories are then regarded as settled facts. This is the case for the conclusions that the Earth system is warming and that much of this warming is very likely due to human activities.
  2. ↑ 2,0 2,1 Rohli & Vega 2018.
  3. ↑ „The United Nations Framework Convention on Climate Change“. 21 March 1994. Архивирано од изворникот на 20 September 2022. Посетено на 9 October 2018. Climate change means a change of climate which is attributed directly or indirectly to human activity that alters the composition of the global atmosphere and which is in addition to natural climate variability observed over comparable time periods.
  4. ↑ „What's in a Name? Global Warming vs. Climate Change“. NASA. December 5, 2008. Архивирано од изворникот на 9 August 2010. Посетено на 23 July 2011.
  5. ↑ 5,0 5,1 Hulme, Mike (2016). „Concept of Climate Change, in: The International Encyclopedia of Geography“. The International Encyclopedia of Geography. Wiley-Blackwell/Association of American Geographers (AAG): 1. Архивирано од изворникот на 29 September 2022. Посетено на 16 May 2016.
  6. ↑ Hsiung, Jane (November 1985). „Estimates of Global Oceanic Meridional Heat Transport“. Journal of Physical Oceanography. 15 (11): 1405–13. Bibcode:1985JPO....15.1405H. doi:10.1175/1520-0485(1985)015<1405:EOGOMH>2.0.CO;2.
  7. ↑ Vallis, Geoffrey K.; Farneti, Riccardo (October 2009). „Meridional energy transport in the coupled atmosphere–ocean system: scaling and numerical experiments“. Quarterly Journal of the Royal Meteorological Society. 135 (644): 1643–60. Bibcode:2009QJRMS.135.1643V. doi:10.1002/qj.498.
  8. ↑ Trenberth, Kevin E.; и др. (2009). „Earth's Global Energy Budget“. Bulletin of the American Meteorological Society. 90 (3): 311–23. Bibcode:2009BAMS...90..311T. doi:10.1175/2008BAMS2634.1.
  9. ↑ Smith, Ralph C. (2013). Uncertainty Quantification: Theory, Implementation, and Applications. Computational Science and Engineering. 12. SIAM. стр. 23. ISBN 978-1611973228.
  10. ↑ Cronin 2010
  11. ↑ „Mean Monthly Temperature Records Across the Globe / Timeseries of Global Land and Ocean Areas at Record Levels for October from 1951–2023“. NCEI.NOAA.gov. National Centers for Environmental Information (NCEI) of the National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA). November 2023. Архивирано од изворникот на 16 November 2023. (change "202310" in URL to see years other than 2023, and months other than 10=October)
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Ruddiman 2008.
  13. ↑ Hasselmann, K. (1976). „Stochastic climate models Part I. Theory“. Tellus. 28 (6): 473–85. Bibcode:1976Tell...28..473H. doi:10.1111/j.2153-3490.1976.tb00696.x. ISSN 2153-3490.
  14. ↑ Liu, Zhengyu (14 October 2011). „Dynamics of Interdecadal Climate Variability: A Historical Perspective“. Journal of Climate. 25 (6): 1963–95. doi:10.1175/2011JCLI3980.1. ISSN 0894-8755.
  15. ↑ „Stochastic resonance in climatic change“. Tellus. 34 (1): 10–6. 1982. Bibcode:1982Tell...34...10B. doi:10.1111/j.2153-3490.1982.tb01787.x.
  16. ↑ Brown, Patrick T.; Li, Wenhong; Cordero, Eugene C.; Mauget, Steven A. (21 April 2015). „Comparing the model-simulated global warming signal to observations using empirical estimates of unforced noise“. Scientific Reports. 5: 9957. Bibcode:2015NatSR...5E9957B. doi:10.1038/srep09957. ISSN 2045-2322. PMC 4404682. PMID 25898351.
  17. ↑ Hasselmann, K. (1 December 1976). „Stochastic climate models Part I. Theory“. Tellus. 28 (6): 473–85. Bibcode:1976Tell...28..473H. doi:10.1111/j.2153-3490.1976.tb00696.x. ISSN 2153-3490.
  18. ↑ Meehl, Gerald A.; Hu, Aixue; Arblaster, Julie M.; Fasullo, John; Trenberth, Kevin E. (8 April 2013). „Externally Forced and Internally Generated Decadal Climate Variability Associated with the Interdecadal Pacific Oscillation“. Journal of Climate. 26 (18): 7298–310. Bibcode:2013JCli...26.7298M. doi:10.1175/JCLI-D-12-00548.1. ISSN 0894-8755. OSTI 1565088. Архивирано од изворникот на 11 March 2023. Посетено на 5 June 2020.
  19. ↑ England, Matthew H.; McGregor, Shayne; Spence, Paul; Meehl, Gerald A.; Timmermann, Axel; Cai, Wenju; Gupta, Alex Sen; McPhaden, Michael J.; Purich, Ariaan (1 March 2014). „Recent intensification of wind-driven circulation in the Pacific and the ongoing warming hiatus“. Nature Climate Change. 4 (3): 222–27. Bibcode:2014NatCC...4..222E. doi:10.1038/nclimate2106. ISSN 1758-678X.
  20. ↑ Brown, Patrick T.; Li, Wenhong; Li, Laifang; Ming, Yi (28 July 2014). „Top-of-atmosphere radiative contribution to unforced decadal global temperature variability in climate models“. Geophysical Research Letters. 41 (14): 2014GL060625. Bibcode:2014GeoRL..41.5175B. doi:10.1002/2014GL060625. ISSN 1944-8007. |hdl-access= бара |hdl= (help)
  21. ↑ Palmer, M. D.; McNeall, D. J. (1 January 2014). „Internal variability of Earth's energy budget simulated by CMIP5 climate models“. Environmental Research Letters. 9 (3): 034016. Bibcode:2014ERL.....9c4016P. doi:10.1088/1748-9326/9/3/034016. ISSN 1748-9326.
  22. ↑ „El Niño & Other Oscillations“. Woods Hole Oceanographic Institution. Архивирано од изворникот на 6 April 2019. Посетено на 6 April 2019.
  23. ↑ 23,0 23,1 Burroughs 2001.
  24. ↑ Spracklen, D. V.; Bonn, B.; Carslaw, K. S. (2008). „Boreal forests, aerosols and the impacts on clouds and climate“. Philosophical Transactions of the Royal Society A: Mathematical, Physical and Engineering Sciences. 366 (1885): 4613–26. Bibcode:2008RSPTA.366.4613S. doi:10.1098/rsta.2008.0201. PMID 18826917.
  25. ↑ Christner, B. C.; Morris, C. E.; Foreman, C. M.; Cai, R.; Sands, D. C. (2008). „Ubiquity of Biological Ice Nucleators in Snowfall“ (PDF). Science. 319 (5867): 1214. Bibcode:2008Sci...319.1214C. doi:10.1126/science.1149757. PMID 18309078. Архивирано од изворникот (PDF) на 2020-03-05.
  26. ↑ Schwartzman, David W.; Volk, Tyler (1989). „Biotic enhancement of weathering and the habitability of Earth“. Nature. 340 (6233): 457–60. Bibcode:1989Natur.340..457S. doi:10.1038/340457a0.
  27. ↑ Kopp, R.E.; Kirschvink, J.L.; Hilburn, I.A.; Nash, C.Z. (2005). „The Paleoproterozoic snowball Earth: A climate disaster triggered by the evolution of oxygenic photosynthesis“. Proceedings of the National Academy of Sciences. 102 (32): 11131–36. Bibcode:2005PNAS..10211131K. doi:10.1073/pnas.0504878102. PMC 1183582. PMID 16061801.
  28. ↑ Kasting, J.F.; Siefert, JL (2002). „Life and the Evolution of Earth's Atmosphere“. Science. 296 (5570): 1066–68. Bibcode:2002Sci...296.1066K. doi:10.1126/science.1071184. PMID 12004117.
  29. ↑ Mora, C.I.; Driese, S.G.; Colarusso, L. A. (1996). „Middle to Late Paleozoic Atmospheric CO2 Levels from Soil Carbonate and Organic Matter“. Science. 271 (5252): 1105–07. Bibcode:1996Sci...271.1105M. doi:10.1126/science.271.5252.1105.
  30. ↑ Berner, R.A. (1999). „Atmospheric oxygen over Phanerozoic time“. Proceedings of the National Academy of Sciences. 96 (20): 10955–57. Bibcode:1999PNAS...9610955B. doi:10.1073/pnas.96.20.10955. PMC 34224. PMID 10500106.
  31. ↑ Bains, Santo; Norris, Richard D.; Corfield, Richard M.; Faul, Kristina L. (2000). „Termination of global warmth at the Palaeocene/Eocene boundary through productivity feedback“. Nature. 407 (6801): 171–74. Bibcode:2000Natur.407..171B. doi:10.1038/35025035. PMID 11001051.
  32. ↑ Zachos, J.C.; Dickens, G.R. (2000). „An assessment of the biogeochemical feedback response to the climatic and chemical perturbations of the LPTM“. GFF. 122 (1): 188–89. Bibcode:2000GFF...122..188Z. doi:10.1080/11035890001221188.
  33. ↑ Speelman, E.N.; Van Kempen, M.M.L.; Barke, J.; Brinkhuis, H.; Reichart, G.J.; Smolders, A.J.P.; Roelofs, J.G.M.; Sangiorgi, F.; De Leeuw, J.W. (2009). „The Eocene Arctic Azolla bloom: Environmental conditions, productivity and carbon drawdown“. Geobiology. 7 (2): 155–70. Bibcode:2009Gbio....7..155S. doi:10.1111/j.1472-4669.2009.00195.x. PMID 19323694.
  34. ↑ Brinkhuis, Henk; Schouten, Stefan; Collinson, Margaret E.; Sluijs, Appy; Sinninghe Damsté, Jaap S. Sinninghe; Dickens, Gerald R.; Huber, Matthew; Cronin, Thomas M.; Onodera, Jonaotaro (2006). „Episodic fresh surface waters in the Eocene Arctic Ocean“. Nature. 441 (7093): 606–09. Bibcode:2006Natur.441..606B. doi:10.1038/nature04692. PMID 16752440. |hdl-access= бара |hdl= (help)
  35. ↑ Retallack, Gregory J. (2001). „Cenozoic Expansion of Grasslands and Climatic Cooling“. The Journal of Geology. 109 (4): 407–26. Bibcode:2001JG....109..407R. doi:10.1086/320791.
  36. ↑ Dutton, Jan F.; Barron, Eric J. (1997). „Miocene to present vegetation changes: A possible piece of the Cenozoic cooling puzzle“. Geology. 25 (1): 39. Bibcode:1997Geo....25...39D. doi:10.1130/0091-7613(1997)025<0039:MTPVCA>2.3.CO;2.
  37. ↑ Cronin 2010
  38. ↑ „3. Are human activities causing climate change?“. science.org.au. Australian Academy of Science. Архивирано од изворникот на 8 May 2019. Посетено на 12 August 2017.
  39. ↑ Antoaneta Yotova, уред. (2009). „Anthropogenic Climate Influences“. Climate Change, Human Systems and Policy Volume I. Eolss Publishers. ISBN 978-1-905839-02-5. Архивирано од изворникот на 4 April 2023. Посетено на 16 August 2020.
  40. ↑ Steinfeld, H.; P. Gerber; T. Wassenaar; V. Castel; M. Rosales; C. de Haan (2006). Livestock's long shadow. Архивирано од изворникот на 26 July 2008. Посетено на 21 July 2009.
  41. ↑ The Editorial Board (28 November 2015). „What the Paris Climate Meeting Must Do“. The New York Times. Архивирано од изворникот на 29 November 2015. Посетено на 28 November 2015.
  42. ↑ „Volcanic Gases and Their Effects“. U.S. Department of the Interior. 10 January 2006. Архивирано од изворникот на 1 August 2013. Посетено на 21 January 2008.
  43. ↑ „Human Activities Emit Way More Carbon Dioxide Than Do Volcanoes“. American Geophysical Union. 14 June 2011. Архивирано од изворникот на 9 May 2013. Посетено на 20 June 2011.
  44. ↑ 44,0 44,1 „Milankovitch Cycles and Glaciation“. University of Montana. Архивирано од изворникот на 16 July 2011. Посетено на 2 April 2009.
  45. ↑ Gale, Andrew S. (1989). „A Milankovitch scale for Cenomanian time“. Terra Nova. 1 (5): 420–25. Bibcode:1989TeNov...1..420G. doi:10.1111/j.1365-3121.1989.tb00403.x.
  46. ↑ „Same forces as today caused climate changes 1.4 billion years ago“. sdu.dk. University of Denmark. Архивирано од изворникот на 12 March 2015.
  47. ↑ 47,0 47,1 van Nes, Egbert H.; Scheffer, Marten; Brovkin, Victor; Lenton, Timothy M.; Ye, Hao; Deyle, Ethan; Sugihara, George (2015). „Causal feedbacks in climate change“. Nature Climate Change (англиски). 5 (5): 445–48. Bibcode:2015NatCC...5..445V. doi:10.1038/nclimate2568. ISSN 1758-6798.
  48. ↑ Box 6.2: What Caused the Low Atmospheric Carbon Dioxide Concentrations During Glacial Times? Архивирано на {{{2}}}. in IPCC AR4 WG1 2007 .
  49. ↑ Willson, Richard C.; Hudson, Hugh S. (1991). „The Sun's luminosity over a complete solar cycle“. Nature. 351 (6321): 42–44. Bibcode:1991Natur.351...42W. doi:10.1038/351042a0.
  50. ↑ Turner, T. Edward; Swindles, Graeme T.; Charman, Dan J.; Langdon, Peter G.; Morris, Paul J.; Booth, Robert K.; Parry, Lauren E.; Nichols, Jonathan E. (5 April 2016). „Solar cycles or random processes? Evaluating solar variability in Holocene climate records“. Scientific Reports (англиски). 6 (1): 23961. doi:10.1038/srep23961. ISSN 2045-2322. PMC 4820721. PMID 27045989.
  51. ↑ 51,0 51,1 Marty, B. (2006). „Water in the Early Earth“. Reviews in Mineralogy and Geochemistry. 62 (1): 421–450. Bibcode:2006RvMG...62..421M. doi:10.2138/rmg.2006.62.18.
  52. ↑ Watson, E.B.; Harrison, TM (2005). „Zircon Thermometer Reveals Minimum Melting Conditions on Earliest Earth“. Science. 308 (5723): 841–44. Bibcode:2005Sci...308..841W. doi:10.1126/science.1110873. PMID 15879213.
  53. ↑ Hagemann, Steffen G.; Gebre-Mariam, Musie; Groves, David I. (1994). „Surface-water influx in shallow-level Archean lode-gold deposits in Western, Australia“. Geology. 22 (12): 1067. Bibcode:1994Geo....22.1067H. doi:10.1130/0091-7613(1994)022<1067:SWIISL>2.3.CO;2.
  54. ↑ Sagan, C.; G. Mullen (1972). „Earth and Mars: Evolution of Atmospheres and Surface Temperatures“. Science. 177 (4043): 52–6. Bibcode:1972Sci...177...52S. doi:10.1126/science.177.4043.52. PMID 17756316. Архивирано од изворникот на 9 August 2010. Посетено на 30 January 2009.
  55. ↑ Sagan, C.; Chyba, C (1997). „The Early Faint Sun Paradox: Organic Shielding of Ultraviolet-Labile Greenhouse Gases“. Science. 276 (5316): 1217–21. Bibcode:1997Sci...276.1217S. doi:10.1126/science.276.5316.1217. PMID 11536805.
  56. ↑ Schröder, K.-P.; Connon Smith, Robert (2008), „Distant future of the Sun and Earth revisited“, Monthly Notices of the Royal Astronomical Society, 386 (1): 155–63, arXiv:0801.4031, Bibcode:2008MNRAS.386..155S, doi:10.1111/j.1365-2966.2008.13022.x
  57. ↑ 57,0 57,1 Miles, M.G.; Grainger, R.G.; Highwood, E.J. (2004). „The significance of volcanic eruption strength and frequency for climate“. Quarterly Journal of the Royal Meteorological Society. 130 (602): 2361–76. Bibcode:2004QJRMS.130.2361M. doi:10.1256/qj.03.60.
  58. ↑ „Volcanic Gases and Climate Change Overview“. usgs.gov. USGS. Архивирано од изворникот на 29 July 2014. Посетено на 31 July 2014.
  59. ↑ Diggles, Michael (28 February 2005). „The Cataclysmic 1991 Eruption of Mount Pinatubo, Philippines“. U.S. Geological Survey Fact Sheet 113-97. United States Geological Survey. Архивирано од изворникот на 25 August 2013. Посетено на 8 October 2009.
  60. ↑ Diggles, Michael. „The Cataclysmic 1991 Eruption of Mount Pinatubo, Philippines“. usgs.gov. Архивирано од изворникот на 25 August 2013. Посетено на 31 July 2014.
  61. ↑ Oppenheimer, Clive (2003). „Climatic, environmental and human consequences of the largest known historic eruption: Tambora volcano (Indonesia) 1815“. Progress in Physical Geography. 27 (2): 230–59. Bibcode:2003PrPG...27..230O. doi:10.1191/0309133303pp379ra.
  62. ↑ Black, Benjamin A.; Gibson, Sally A. (2019). „Deep Carbon and the Life Cycle of Large Igneous Provinces“. Elements. 15 (5): 319–324. Bibcode:2019Eleme..15..319B. doi:10.2138/gselements.15.5.319.
  63. ↑ Wignall, P (2001). „Large igneous provinces and mass extinctions“. Earth-Science Reviews. 53 (1): 1–33. Bibcode:2001ESRv...53....1W. doi:10.1016/S0012-8252(00)00037-4.
  64. ↑ Graf, H.-F.; Feichter, J.; Langmann, B. (1997). „Volcanic sulphur emissions: Estimates of source strength and its contribution to the global sulphate distribution“. Journal of Geophysical Research: Atmospheres. 102 (D9): 10727–38. Bibcode:1997JGR...10210727G. doi:10.1029/96JD03265. |hdl-access= бара |hdl= (help)
  65. ↑ Forest, C.E.; Wolfe, J.A.; Molnar, P.; Emanuel, K.A. (1999). „Paleoaltimetry incorporating atmospheric physics and botanical estimates of paleoclimate“. Geological Society of America Bulletin. 111 (4): 497–511. Bibcode:1999GSAB..111..497F. doi:10.1130/0016-7606(1999)111<0497:PIAPAB>2.3.CO;2. |hdl-access= бара |hdl= (help)
  66. ↑ „Panama: Isthmus that Changed the World“. NASA Earth Observatory. Архивирано од изворникот на 2 August 2007. Посетено на 1 July 2008.
  67. ↑ Haug, Gerald H.; Keigwin, Lloyd D. (22 March 2004). „How the Isthmus of Panama Put Ice in the Arctic“. Oceanus. Woods Hole Oceanographic Institution. 42 (2). Архивирано од изворникот на 5 October 2018. Посетено на 1 October 2013.
  68. ↑ Bruckschen, Peter; Oesmanna, Susanne; Veizer, Ján (30 September 1999). „Isotope stratigraphy of the European Carboniferous: proxy signals for ocean chemistry, climate and tectonics“. Chemical Geology. 161 (1–3): 127–63. Bibcode:1999ChGeo.161..127B. doi:10.1016/S0009-2541(99)00084-4.
  69. ↑ Parrish, Judith T. (1993). „Climate of the Supercontinent Pangea“. The Journal of Geology. The University of Chicago Press. 101 (2): 215–33. Bibcode:1993JG....101..215P. doi:10.1086/648217. JSTOR 30081148.
  70. ↑ Hausfather, Zeke (18 August 2017). „Explainer: Why the sun is not responsible for recent climate change“. Carbon Brief. Архивирано од изворникот на 17 March 2023. Посетено на 5 September 2019.
  71. ↑ Pierce, J. R. (2017). „Cosmic rays, aerosols, clouds, and climate: Recent findings from the CLOUD experiment“. Journal of Geophysical Research: Atmospheres. 122 (15): 8051–55. Bibcode:2017JGRD..122.8051P. doi:10.1002/2017JD027475. ISSN 2169-8996.
  72. ↑ Brugger, Julia; Feulner, Georg; Petri, Stefan (April 2017), „Severe environmental effects of Chicxulub impact imply key role in end-Cretaceous mass extinction“, 19th EGU General Assembly, EGU2017, proceedings from the conference, 23–28 April 2017, 19, Vienna, Austria, стр. 17167, Bibcode:2017EGUGA..1917167B.
  73. ↑ Hadlington, Simon 9 (May 2013). „Mineral dust plays key role in cloud formation and chemistry“. Chemistry World. Архивирано од изворникот на 24 October 2022. Посетено на 5 September 2019.
  74. ↑ Mahowald, Natalie; Albani, Samuel; Kok, Jasper F.; Engelstaeder, Sebastian; Scanza, Rachel; Ward, Daniel S.; Flanner, Mark G. (1 December 2014). „The size distribution of desert dust aerosols and its impact on the Earth system“. Aeolian Research. 15: 53–71. Bibcode:2014AeoRe..15...53M. doi:10.1016/j.aeolia.2013.09.002. ISSN 1875-9637.
  75. ↑ New, M.; Todd, M.; Hulme, M; Jones, P. (December 2001). „Review: Precipitation measurements and trends in the twentieth century“. International Journal of Climatology. 21 (15): 1889–922. Bibcode:2001IJCli..21.1889N. doi:10.1002/joc.680.
  76. ↑ 76,0 76,1 Demenocal, P.B. (2001). „Cultural Responses to Climate Change During the Late Holocene“ (PDF). Science. 292 (5517): 667–73. Bibcode:2001Sci...292..667D. doi:10.1126/science.1059827. PMID 11303088. Архивирано од изворникот (PDF) на 17 December 2008. Посетено на 28 August 2015.
  77. ↑ Sindbaek, S.M. (2007). „Networks and nodal points: the emergence of towns in early Viking Age Scandinavia“. Antiquity. 81 (311): 119–32. doi:10.1017/s0003598x00094886.
  78. ↑ Swann, Abigail L. S. (2018-06-01). „Plants and Drought in a Changing Climate“. Current Climate Change Reports (англиски). 4 (2): 192–201. doi:10.1007/s40641-018-0097-y. ISSN 2198-6061.
  79. ↑ Ainsworth, E. A.; Lemonnier, P.; Wedow, J. M. (January 2020). Tausz-Posch, S. (уред.). „The influence of rising tropospheric carbon dioxide and ozone on plant productivity“. Plant Biology (англиски). 22 (S1): 5–11. Bibcode:2020PlBio..22S...5A. doi:10.1111/plb.12973. ISSN 1435-8603. PMC 6916594. PMID 30734441.
  80. ↑ 80,0 80,1 Burroughs 2007.
  81. ↑ Millington, Rebecca; Cox, Peter M.; Moore, Jonathan R.; Yvon-Durocher, Gabriel (10 May 2019). „Modelling ecosystem adaptation and dangerous rates of global warming“. Emerging Topics in Life Sciences (англиски). 3 (2): 221–31. doi:10.1042/ETLS20180113. ISSN 2397-8554. PMID 33523155 Проверете ја вредноста |pmid= (help). |hdl-access= бара |hdl= (help)
  82. ↑ (Report). Отсутно или празно |title= (help); |access-date= бара |url= (help)
  83. ↑ EPA, OA, US (July 2016). „Climate Change Indicators: Glaciers“. US EPA. Архивирано од изворникот на 29 September 2019. Посетено на 26 January 2018.
  84. ↑ „Land ice – NASA Global Climate Change“. Архивирано од изворникот на 23 February 2017. Посетено на 10 December 2017.
  85. ↑ Shaftel, Holly (уред.). „Climate Change: How do we know?“. NASA Global Climate Change. Earth Science Communications Team at NASA's Jet Propulsion Laboratory. Архивирано од изворникот на 18 December 2019. Посетено на 16 December 2017.

Литература[уреди | уреди извор]

  • Cronin, Thomas N. (2010). Paleoclimates: understanding climate change past and present. New York: Columbia University Press. ISBN 978-0-231-14494-0.
  • IPCC (2007). Solomon, S.; Qin, D.; Manning, M.; Chen, Z.; и др. (уред.). Climate Change 2007: The Physical Science Basis (PDF). Contribution of Working Group I to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-88009-1. (pb: 978-0-521-70596-7).
  • IPCC (2008). The Core Writing Team; Pachauri, R.K.; Reisinger, A.R. (уред.). Climate Change 2008: Synthesis Report. Contribution of Working Groups I, II and III to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Geneva, Switzerland: IPCC. ISBN 978-92-9169-122-7.[мртва врска] .
  • Burroughs, William James (2001). Climate Change : A multidisciplinary approach. Cambridge: Cambridge university press. ISBN 0521567718.
  • Burroughs, William James (2007). Climate Change : A multidisciplinary approach. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-511-37027-4.
  • Ruddiman, William F. (2008). Earth's climate : Past and Future. New York: W. H. Freeman and Company. ISBN 978-0716784906.
  • Rohli, Robert. V.; Vega, Anthony J. (2018). Climatology (4th. изд.). Jones & Bartlett Learning. ISBN 978-1284126563.

Надворешни врски[уреди | уреди извор]

Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Климатски_промени&oldid=5191689“