Хаплогрупа N1a (mtДНК)

Од Википедија — слободната енциклопедија
Хаплогрупа N1a
Можно време на потекло12,000-32,000 п.н.е.[1]
Можно место на потеклоБлизок Исток
ПредокN1a'e'I
ПотомциN1a1
Дефинирање на мутации152, 669, 2702, 5315, 8901, 16147G, 16172, 16248, 16355[2]

Хаплогрупа N1a — човечка митохондријална ДНК (mtДНК) хаплогрупа.

Потекло[уреди | уреди извор]

N1a потекнува од Блискиот Исток[3] пред 12.000 до 32.000 години. Поточно, Арапскиот Полуостров се претпоставува како географско потекло на N1a. Оваа претпоставка се заснова на релативно високата фреквенција и генетската разновидност на N1a кај современите популации на полуостровот.[4] Точното потекло и моделите на миграција на оваа хаплогрупа сè уште се предмет на одредена дебата.

Дебата за потеклото на неолитските Европејци[уреди | уреди извор]

Постојат две главни конкурентни сценарија за ширење на неолитскиот пакет од Блискиот Исток во Европа: демиска дифузија (во која земјоделството го донесоа земјоделците) или културна дифузија (во која земјоделството се шири преку премин на идеи).

N1a стана особено истакнат во оваа дебата кога тимот предводен од Волфганг Хаак анализираше скелети од локациите за линеарна култура на керамика. Линеарната грнчарска култура е заслужна за првите земјоделски заедници во Централна Европа, означувајќи го почетокот на неолитската Европа во регионот пред околу 7500 години. Од 2010 година, митохондријалната ДНК анализа е спроведена на 42 примероци од пет локации. Откриено е дека седум од овие древни индивидуи припаѓаат на хаплогрупата N1a.[5][6]

Посебна студија анализирала 22 скелети од европски локации за ловци-собирачи датирани од 13400-2300 п.н.е. Повеќето од овие фосили ја носеа mtДНК хаплогрупата U, која не беше пронајдена во ниту една од локациите за линеарна керамика култура. Спротивно на тоа, N1a не беше идентификуван во ниту еден од фосилите на ловци-собирачи, што укажува на генетска разлика помеѓу раните европски фармери и доцните европски ловци-собирачи.[7]

Тимот на Хаак заклучува дека „транзицијата кон земјоделство во централна Европа беше придружена со значителен прилив на луѓе надвор од регионот“.[8] Сепак, тие забележуваат дека фреквенциите на хаплогрупите кај современите Европејци се суштински различни од популациите на раното земјоделство и доцните ловци-собирачи. Ова укажува дека „различноста што се забележува денес не може да се објасни само со мешање помеѓу ловците-собирачи и раните фармери“ и дека „големите демографски настани продолжиле да се случуваат во Европа по раниот неолит“.

Критичарите на овие студии тврдат дека примероците на LBK N1a можеле да потекнуваат од локални заедници основани во Европа пред воведувањето на земјоделството. Тимот на Амерман изрази загриженост поради некои од примероците на ЛБК кои доаѓаат од заедниците неколку стотици години откако земјоделството за првпат беше основано во регионот;[9] беше даден демант.[10]

Во 2010 година, истражувачите предводени од Паланичами спроведоа генетска и филогеографска анализа на N1a. Врз основа на резултатите, тие заклучуваат дека некои од примероците на ЛБК биле автохтони во Европа, додека други можеби биле резултат на „прескокната“ колонизација. Тимот на Дегилу се согласи со заклучокот на Хаак за генетски дисконтинуитет помеѓу античките и современите Европејци. Сепак, тие ја сметаат демичната дифузија, културната дифузија и брачната размена на долги растојанија, сите подеднакво веродостојни објаснувања за сегашните генетски наоди.[11]

Античка ДНК[уреди | уреди извор]

Седум од 42 скелети од локалитетите на линеарна грнчарска култура беше откриено дека се членови на хаплогрупата N1a. N1a, исто така, беше идентификуван во скелетни остатоци во мегалитска долга тумба 6200 години во близина на Присе-ла-Шариер, Франција.[12] Откриено е дека 2500-годишниот фосил на скито-сибирец во Република Алтај, најисточниот претставник на Скитите, е член на N1a1.[13] Студијата на Унгарци од 10 и 11 век покажа дека N1a1a1 е присутен кај лица со висок статус, но отсутен кај обичните луѓе.[14] Откриено е дека еден од тринаесетте скелети анализирани од средновековни гробишта датирани од 1250-1450 година од нашата ера во Данска е член на подкладата N1a1a.[15]

Подкладата N1 е пронајдена и во разни други фосили кои биле анализирани за античка ДНК, вклучително и примероци поврзани со Старчево (N1a1a1, 1/3 или 33%), (N1a1a1mely-He S, 1/1 или 100%; N1a1b/N1a1a3/N1a1a1a2/N1a1a1/N1a1a1a, Халберштад-Зонтагсфелд, 6/22 или ~27%), Линеарна керамика Алфелд (N1a1a1, 1/2 или 50%). Неолитски (N1a1a1a, 1/1 или 100%), Протоболераз (N1a1a1a3, 1/4 или 25%), Ибериски ранонеолитски култури (N1a1a1a1, 5%),[16] Риналдоне - гаудо енеолитски култури (N1a1a1a3, 1/1 или 100%).[17]

Распространетост[уреди | уреди извор]

Хаплогрупата N1a е широко распространета низ Европа, Североисточна Африка, Блискиот Исток и Централна Азија. Тој е поделен на европски/централноазиски и африкански/јужноазиски гранки врз основа на специфични генетски маркери.

Блискиот Исток[уреди | уреди извор]

Релативно високи фреквенции на N1a се наоѓаат во современото население на Саудиска Арабија. Проценките се движат од 2,4%[18] до 4%.[19] Регионалната анализа откри дека хаплогрупата била најзастапена во центарот на земјата. Хаплотипската разновидност е забележана по тоа што е повисока овде отколку на друго место.[20]

Фреквенциите на N1a во Јемен се релативно високи, со проценки кои варираат според студијата: 3,6%,[21] 5,2%,[22] и 6,9%.[23] Јемен е познат по високата разновидност на хаплотип во популацијата.[24][22]

На друго место на Блискиот Исток, преваленцата на N1a е помала. Една статија од 2008 година цитираше зачестеност на населението од 1,1% во Катар, 0,3% во Иран и 0,2% во Турција.[25]

Европа[уреди | уреди извор]

N1a е ретка хаплогрупа која моментално се појавува само кај 0,2% од европските популации.[26] Постојат џебови со повисоки фреквенции како на пример во Хрватска каде што 0,7% од копното Хрвати,[27] 9,24% од населението на островот Крес,[28] и 1,9% од населението на островот Брач се членови на N1a. Во регионот Волга-Урал во Русија, N1a е најистакнат во Коми-Пермјаците (9,5%), следени од Башкирите (3,6%), Чувашите (1,8%) и Татарите (0,4%).[29] Во друга студија за Татари Волга, хаплогрупата N1a беше пронајдена во 1,6% (2/126) од примерок од Татари Мишар од Буинск во западен Татарстан (1/126 N1a1a1a1, 1/126 N1a3a3), но не беше забележана во примерок од 71 Казански Татари од Азнакаево во источен Татарстан, што дава вкупна бројка од 1,0% N1a (2/197) меѓу Татарите од Волга.[30] Русија како целина има фреквенција од 0,7%.[31]

Студијата на 542 лица во Португалија открила фреквенција N1a од 0,37%. Само 0,11% од поединците анализирани во Шкотска биле членови на хаплогрупата.[32]

Азија[уреди | уреди извор]

Анализата на современите сибирски популации откри 1,2% преваленца кај Алтајците, 0,2% кај Бурјатите,[33] и 0,9% кај народот Ханти.[34]

Во Индија, N1a бил идентификуван кај 4 членови на групата Хавик, 2 члена од Андра Прадеш,[35] 2 члена од Западен Бенгал и 1 член од Тамил Наду. Членовите на групата Хавик припаѓаат на африканскиот/јужноазискиот огранок додека еден член од Андра Прадеш и други од Западен Бенгал и Тамил Наду припаѓаат на Европската филијала.

Хаплогрупата N1a1 е забележана во 2,9% (4/138) од примерокот Киргистанци од автономната киргистанска префектура Кизилсу, Ксинџијанг, Кина.[36]

Африка[уреди | уреди извор]

N1a е концентриран меѓу популациите што зборуваат афро-азиски во североисточна Африка, се јавува во Еритреја, Етиопија, Кенија, Танзанија, Сомалија и Судан. Кледот, исто така, се јавува на многу ниски фреквенции меѓу неколку соседни групи поради историските интеракции.[37][38] Во Судан, го има кај Аракиен (5,9%) и Нубијци (3,4%).[38] Во Етиопија, 2,2% од населението се носители на N1a, а хаплогрупата е идентификувана меѓу семитските говорници.[39] Во Египет, N1a е забележан кај 0,8% од жителите.[40] Во Кенија, хаплогрупата ја носат околу 10% од Рендил кои зборуваат кушитски, како и 1% од Масаи.[41] Некои N1a се забележани и во Танзанија.[37]

Дополнително, хаплогрупата N1a се наоѓа кај Сокотри (6,2%).[42]

Подклади[уреди | уреди извор]

Дрво[уреди | уреди извор]

Ова филогенетско дрво на подкладите на хаплогрупата N1a се заснова на трудот на Манис ван Овен и Манфред Кајзер Ажурирано сеопфатно филогенетско дрво на глобалната варијација на човечката митохондријална ДНК и последователните објавени истражувања.[43]

  • Н
    • N1'5
      • N1
        • N1a'c'd'e'I
          • N1a'd'e'I
            • N1a'e'I
              • N1a
                • N1a1
                  • N1a1a
                    • N1a1a1
                      • N1a1a1a
                    • N1a1a2
                    • N1a1a3
                  • N1a1b

Дрвото на N1a има две различни гранки: Африка/Јужна Азија и Европа со централноазиско подкластер.[44][45] Меѓутоа, африканскиот огранок има членови во јужна Европа, а европскиот огранок има членови во Египет и Блискиот Исток. Гранката Африка/Јужна Азија се карактеризира со мутација 16147G, додека европската гранка се карактеризира со 16147A, 3336 и 16320. Централноазиското подгрупо е гранка на европската гранка која се карактеризира со маркер 16189.

Подкладата N1a1 е поврзана со мутација 16147A.[46] Паланичами пресметува дека N1a1 се појавил помеѓу 8900 и 22400 п.н.е. Подкладата N1a1a е означена со маркерот 16320 и затоа е поврзана со европската гранка N1a. Претаглија проценува дека N1a1a настанала помеѓу 11000 и 25000 п.н.е.

Наводи[уреди | уреди извор]

  1. ↑ Palanichamy, Malliya Gounder; Zhang, Cai-Ling; Mitra, Bikash; Malyarchuk, Boris; Derenko, Miroslava; Chaudhuri, Tapas Kumar; Zhang, Ya-Ping (12 October 2010). „Mitochondrial haplogroup N1a phylogeography, with implication to the origin of European farmers“. BMC Evolutionary Biology. 10 (1): 304. Bibcode:2010BMCEE..10..304P. doi:10.1186/1471-2148-10-304. ISSN 1471-2148. PMC 2964711. PMID 20939899.
  2. ↑ Van Oven, Mannis; Kayser, Manfred (13 October 2008) [2009]. „Updated comprehensive phylogenetic tree of global human mitochondrial DNA variation“. Human Mutation. 30 (2): E386–94. doi:10.1002/humu.20921. ISSN 1098-1004. PMID 18853457. S2CID 27566749.
  3. ↑ Richards, Martin; Macaulay, Vincent; Hickey, Eileen; Vega, Emilce; Sykes, Bryan; Guida, Valentina; Rengo, Chiara; Sellitto, Daniele; и др. (16 October 2000). „Tracing European Founder Lineages in the Near Eastern mtDNA Pool“. American Journal of Human Genetics. 67 (5): 1251–76. doi:10.1016/S0002-9297(07)62954-1. ISSN 0002-9297. PMC 1288566. PMID 11032788.
  4. ↑ Petraglia, Michael; Rose, Jeffrey (2009). The Evolution of Human Populations in Arabia: Paleoenvironments, Prehistory and Genetics. Springer. стр. 82–3. ISBN 978-90-481-2719-1.
  5. ↑ Haak, Wolfgang; Forster, Peter; Bramanti, Barbara; Matsumura, Shuichi; Brandt, Guido; Tänzer, Marc; Villems, Richard; Renfrew, Colin; и др. (2005). „Ancient DNA from the First European Farmers in 7500-Year-Old Neolithic Sites“. Science. 310 (5750): 1016–8. Bibcode:2005Sci...310.1016H. doi:10.1126/science.1118725. ISSN 1095-9203. PMID 16284177.
  6. ↑ Haak, Wolfgang; Balanovsky, Oleg; Sanchez, Juan; Koshel, Sergey; Zaporozhchenko, Valery; Adler, Christina; Der Sarkissian, Clio; Brandt, Guido; и др. (2010). Penny, David (уред.). „Ancient DNA from European Early Neolithic Farmers Reveals Their Near Eastern Affinities“. PLOS Biology. 8 (11): e1000535. doi:10.1371/journal.pbio.1000536. ISSN 1544-9173. PMC 2976717. PMID 21085689.
  7. ↑ Bramanti, Barbara; Thomas, M.; Haak, Wolfgang; Unterlaender, M.; Jores, P.; Tambets, K.; Antanaitis-Jacobs, I.; Haidle, M.; и др. (2009). „Genetic Discontinuity Between Local Hunter-Gatherers and Central Europe's First Farmers“. Science. 326 (5949): 137–40. Bibcode:2009Sci...326..137B. doi:10.1126/science.1176869. PMID 19729620.
  8. ↑ Bramanti, Barbara; Thomas, M.; Haak, Wolfgang; Unterlaender, M.; Jores, P.; Tambets, K.; Antanaitis-Jacobs, I.; Haidle, M.; и др. (2009). „Genetic Discontinuity Between Local Hunter-Gatherers and Central Europe's First Farmers“. Science. 326 (5949): 137–40. Bibcode:2009Sci...326..137B. doi:10.1126/science.1176869. PMID 19729620.
  9. ↑ Ammerman, Albert J.; Pinhasi, Ron; Bánffy, Eszter (2006). „Comment on 'Ancient DNA from the First European Farmers in 7500-Year-Old Neolithic Sites'“. Science. 312 (5782): 1875. Bibcode:2006Sci...312.....A. doi:10.1126/science.1123936. PMID 16809513.
  10. ↑ Burger, Joachim; Gronenborn, Detlef; Forster, Peter; Matsumura, Shuichi; Bramanti, Barbara; Haak, Wolfgang (2006). „Response to Comment on 'Ancient DNA from the First European Farmers in 7500-Year-Old Neolithic Sites'“. Science. 312 (5782): 1875. Bibcode:2006Sci...312.....B. doi:10.1126/science.1123984.
  11. ↑ Deguilloux, Marie-France; Soler, Ludovic; Pemonge, Marie-Hélène; Scarre, Chris; Joussaume, Roger; Laporte, Luc (2010). „News from the west: Ancient DNA from a French megalithic burial chamber“. American Journal of Physical Anthropology. 144 (1): 108–18. doi:10.1002/ajpa.21376. PMID 20717990.
  12. ↑ Deguilloux, Marie-France; Soler, Ludovic; Pemonge, Marie-Hélène; Scarre, Chris; Joussaume, Roger; Laporte, Luc (2010). „News from the west: Ancient DNA from a French megalithic burial chamber“. American Journal of Physical Anthropology. 144 (1): 108–18. doi:10.1002/ajpa.21376. PMID 20717990.
  13. ↑ Ricaut, FX; Keyser-Tracqui, C; Bourgeois, J; Crubézy, E; Ludes, B (2004). „Genetic analysis of a Scytho-Siberian skeleton and its implications for ancient Central Asian migrations“. Human Biology. 76 (1): 109–25. doi:10.1353/hub.2004.0025. PMID 15222683.
  14. ↑ Tömöry, Gyöngyvér; Csányi, Bernadett; Bogácsi-Szabó, Erika; Kalmár, Tibor; Czibula, Ágnes; Csősz, Aranka; Priskin, Katalin; Mende, Balázs; и др. (2007). „Comparison of maternal lineage and biogeographic analyses of ancient and modern Hungarian populations“ (PDF). American Journal of Physical Anthropology. 134 (3): 354–68. doi:10.1002/ajpa.20677. PMID 17632797.
  15. ↑ Melchior, Linea; Lynnerup, Niels; Siegismund, Hans R.; Kivisild, Toomas; Dissing, Jørgen; Hofreiter, Michael (2010). Hofreiter, Michael (уред.). „Genetic Diversity among Ancient Nordic Populations“. PLOS ONE. 5 (7): e11898. Bibcode:2010PLoSO...511898M. doi:10.1371/journal.pone.0011898. PMC 2912848. PMID 20689597.
  16. ↑ Mark Lipson; и др. (2017). „Parallel palaeogenomic transects reveal complex genetic history of early European farmers“. Nature. 551 (7680): 368–372. Bibcode:2017Natur.551..368L. doi:10.1038/nature24476. PMC 5973800. PMID 29144465. Посетено на 1 November 2017.
  17. ↑ Antonio, Margaret L.; Gao, Ziyue; M. Moots, Hannah (2019). „Ancient Rome: A genetic crossroads of Europe and the Mediterranean“. Science (англиски). Washington D.C.: American Association for the Advancement of Science (објав. November 8, 2019). 366 (6466): 708–714. Bibcode:2019Sci...366..708A. doi:10.1126/science.aay6826. PMC 7093155. PMID 31699931. |hdl-access= бара |hdl= (help)
  18. ↑ Abu-Amero, Khaled K; Larruga, José M; Cabrera, Vicente M; González, Ana M (2008). „Mitochondrial DNA structure in the Arabian Peninsula“. BMC Evolutionary Biology. 8 (1): 45. Bibcode:2008BMCEE...8...45A. doi:10.1186/1471-2148-8-45. PMC 2268671. PMID 18269758.
  19. ↑ Abu-Amero, Khaled K; González, Ana M; Larruga, Jose M; Bosley, Thomas M; Cabrera, Vicente M (2007). „Eurasian and African mitochondrial DNA influences in the Saudi Arabian population“. BMC Evolutionary Biology. 7: 32. doi:10.1186/1471-2148-7-32. PMC 1810519. PMID 17331239.
  20. ↑ Petraglia, Michael; Rose, Jeffrey (2009). The Evolution of Human Populations in Arabia: Paleoenvironments, Prehistory and Genetics. Springer. стр. 82–3. ISBN 978-90-481-2719-1.
  21. ↑ Abu-Amero, Khaled K; Larruga, José M; Cabrera, Vicente M; González, Ana M (2008). „Mitochondrial DNA structure in the Arabian Peninsula“. BMC Evolutionary Biology. 8 (1): 45. Bibcode:2008BMCEE...8...45A. doi:10.1186/1471-2148-8-45. PMC 2268671. PMID 18269758.
  22. ↑ 22,0 22,1 Kivisild, T; Reidla, M; Metspalu, E; Rosa, A; Brehm, A; Pennarun, E; Parik, J; Geberhiwot, T; и др. (2004). „Ethiopian Mitochondrial DNA Heritage: Tracking Gene Flow Across and Around the Gate of Tears“. The American Journal of Human Genetics. 75 (5): 752–70. doi:10.1086/425161. PMC 1182106. PMID 15457403.
  23. ↑ Abu-Amero, Khaled K; González, Ana M; Larruga, Jose M; Bosley, Thomas M; Cabrera, Vicente M (2007). „Eurasian and African mitochondrial DNA influences in the Saudi Arabian population“. BMC Evolutionary Biology. 7: 32. doi:10.1186/1471-2148-7-32. PMC 1810519. PMID 17331239.
  24. ↑ Petraglia, Michael; Rose, Jeffrey (2009). The Evolution of Human Populations in Arabia: Paleoenvironments, Prehistory and Genetics. Springer. стр. 82–3. ISBN 978-90-481-2719-1.
  25. ↑ Abu-Amero, Khaled K; Larruga, José M; Cabrera, Vicente M; González, Ana M (2008). „Mitochondrial DNA structure in the Arabian Peninsula“. BMC Evolutionary Biology. 8 (1): 45. Bibcode:2008BMCEE...8...45A. doi:10.1186/1471-2148-8-45. PMC 2268671. PMID 18269758.
  26. ↑ Haak, Wolfgang; Forster, Peter; Bramanti, Barbara; Matsumura, Shuichi; Brandt, Guido; Tänzer, Marc; Villems, Richard; Renfrew, Colin; и др. (2005). „Ancient DNA from the First European Farmers in 7500-Year-Old Neolithic Sites“. Science. 310 (5750): 1016–8. Bibcode:2005Sci...310.1016H. doi:10.1126/science.1118725. ISSN 1095-9203. PMID 16284177.
  27. ↑ Pericić, Marijana; Barać, Lovorka; Lauc, Irena Martinović; Klarić, Branka; Janićijević, Pavao; Rudan (2005). „Review of Croatian genetic heritage as revealed by mitochondrial DNA and Y chromosomal lineages“ (PDF). Croatian Medical Journal. 46 (4): 502–13. PMID 16100752.
  28. ↑ Jeran, N; Havas Augustin, D; Grahovac, B; Kapović, M; Metspalu, E; Villems, R; Rudan, P (2009). „Mitochondrial DNA heritage of Cres Islanders--example of Croatian genetic outliers“. Collegium Antropologicum. 33 (4): 1323–8. PMID 20102088.
  29. ↑ Bermisheva, M. A.; Tambets, K.; Villems, R.; Khusnutdinova, E. K. (2002). „Diversity of Mitochondrial DNA Haplogroups in Ethnic Populations of the Volga–Ural Region“ (PDF). Molecular Biology. 36 (6): 802–12. doi:10.1023/A:1021677708482. Архивирано од изворникот (PDF) на 2009-11-22.
  30. ↑ „Phylogeography of the Y-chromosome haplogroup C in northern Eurasia“. Annals of Human Genetics. 74 (6): 539–546. 2010. doi:10.1111/j.1469-1809.2010.00601.x. PMID 20726964.
  31. ↑ Malyarchuk, Boris; Derenko, Miroslava; Denisova, Galina; Kravtsova, Olga (10 May 2010). „Mitogenomic Diversity in Tatars from the Volga-Ural Region of Russia“. Molecular Biology and Evolution. 27 (10): 2220–6. doi:10.1093/molbev/msq065. ISSN 0737-4038. PMID 20457583.
  32. ↑ González, Ana M.; Brehm, Antonio; Pérez, José A.; Maca-Meyer, Nicole; Flores, Carlos; Cabrera, Vicente M. (2003). „Mitochondrial DNA affinities at the Atlantic fringe of Europe“. American Journal of Physical Anthropology. 120 (4): 391–404. doi:10.1002/ajpa.10168. PMID 12627534.
  33. ↑ Derenko, M; Malyarchuk, B; Grzybowski, T; Denisova, G; Dambueva, I; Perkova, M; Dorzhu, C; Luzina, F; и др. (2007). „Phylogeographic Analysis of Mitochondrial DNA in Northern Asian Populations“. The American Journal of Human Genetics. 81 (5): 1025–41. doi:10.1086/522933. PMC 2265662. PMID 17924343.
  34. ↑ Pimenoff, Ville N; Comas, David; Palo, Jukka U; Vershubsky, Galina; Kozlov, Andrew; Sajantila, Antti (2008). „Northwest Siberian Khanty and Mansi in the junction of West and East Eurasian gene pools as revealed by uniparental markers“. European Journal of Human Genetics. 16 (10): 1254–64. doi:10.1038/ejhg.2008.101. PMID 18506205.
  35. ↑ Haak, Wolfgang; Forster, Peter; Bramanti, Barbara; Matsumura, Shuichi; Brandt, Guido; Tänzer, Marc; Villems, Richard; Renfrew, Colin; и др. (2005). „Ancient DNA from the First European Farmers in 7500-Year-Old Neolithic Sites“. Science. 310 (5750): 1016–8. Bibcode:2005Sci...310.1016H. doi:10.1126/science.1118725. ISSN 1095-9203. PMID 16284177.
  36. ↑ Guo, Y.; Xia, Z.; Cui, W.; Chen, C.; Jin, X.; Zhu, B. Joint Genetic Analyses of Mitochondrial and Y-Chromosome Molecular Markers for a Population from Northwest China.
  37. ↑ 37,0 37,1 Haak, Wolfgang; Forster, Peter; Bramanti, Barbara; Matsumura, Shuichi; Brandt, Guido; Tänzer, Marc; Villems, Richard; Renfrew, Colin; и др. (2005). „Ancient DNA from the First European Farmers in 7500-Year-Old Neolithic Sites“. Science. 310 (5750): 1016–8. Bibcode:2005Sci...310.1016H. doi:10.1126/science.1118725. ISSN 1095-9203. PMID 16284177.
  38. ↑ 38,0 38,1 Mohamed, Hisham Yousif Hassan. „Genetic Patterns of Y-chromosome and Mitochondrial DNA Variation, with Implications to the Peopling of the Sudan“. University of Khartoum. Архивирано од изворникот (PDF) на 2020-11-10. Посетено на 16 April 2016.
  39. ↑ Kivisild, T; Reidla, M; Metspalu, E; Rosa, A; Brehm, A; Pennarun, E; Parik, J; Geberhiwot, T; и др. (2004). „Ethiopian Mitochondrial DNA Heritage: Tracking Gene Flow Across and Around the Gate of Tears“. The American Journal of Human Genetics. 75 (5): 752–70. doi:10.1086/425161. PMC 1182106. PMID 15457403.
  40. ↑ Abu-Amero, Khaled K; Larruga, José M; Cabrera, Vicente M; González, Ana M (2008). „Mitochondrial DNA structure in the Arabian Peninsula“. BMC Evolutionary Biology. 8 (1): 45. Bibcode:2008BMCEE...8...45A. doi:10.1186/1471-2148-8-45. PMC 2268671. PMID 18269758.
  41. ↑ Castrì, Loredana; Garagnani, Paolo; Useli, Antonella; Pettener, Davide; Luiselli, Donata (2008). „Kenyan crossroads: migration and gene flow in six ethnic groups from Eastern Africa“ (PDF). Journal of Anthropological Sciences. 86: 189–92. ISSN 1827-4765. PMID 19934476. Посетено на 28 Feb 2011.
  42. ↑ Černý, Viktor; и др. (2009). „Out of Arabia—the settlement of island Soqotra as revealed by mitochondrial and Y chromosome genetic diversity“ (PDF). American Journal of Physical Anthropology. 138 (4): 439–447. doi:10.1002/ajpa.20960. PMID 19012329. Архивирано од изворникот (PDF) на 6 October 2016. Посетено на 14 June 2016.
  43. ↑ Van Oven, Mannis; Kayser, Manfred (2009). „Updated comprehensive phylogenetic tree of global human mitochondrial DNA variation“. Human Mutation. 30 (2): E386–94. doi:10.1002/humu.20921. PMID 18853457.
  44. ↑ Haak, Wolfgang; Forster, Peter; Bramanti, Barbara; Matsumura, Shuichi; Brandt, Guido; Tänzer, Marc; Villems, Richard; Renfrew, Colin; и др. (2005). „Ancient DNA from the First European Farmers in 7500-Year-Old Neolithic Sites“. Science. 310 (5750): 1016–8. Bibcode:2005Sci...310.1016H. doi:10.1126/science.1118725. ISSN 1095-9203. PMID 16284177.
  45. ↑ Derenko, M; Malyarchuk, B; Grzybowski, T; Denisova, G; Dambueva, I; Perkova, M; Dorzhu, C; Luzina, F; и др. (2007). „Phylogeographic Analysis of Mitochondrial DNA in Northern Asian Populations“. The American Journal of Human Genetics. 81 (5): 1025–41. doi:10.1086/522933. PMC 2265662. PMID 17924343.
  46. ↑ Petraglia, Michael; Rose, Jeffrey (2009). The Evolution of Human Populations in Arabia: Paleoenvironments, Prehistory and Genetics. Springer. стр. 82–3. ISBN 978-90-481-2719-1.

Надворешни врски[уреди | уреди извор]

Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Хаплогрупа_N1a_(mtДНК)&oldid=5170039“