Украинска војна за независност

Од Википедија — слободната енциклопедија
Украинска војна за независност
Дел од Источен фронт на Првата светска војна
и Руска граѓанска војна
Mityng.jpg
Про-националистички протести во Киев , 1917.
Датум 8 ноември 1917 – 17 ноември 1921
(4 години, 1 недела и 2 денови)
Место Централна и Источна Европа
Исход Болшевичка и Полска победа
Територијални
промени
На скоро цела Украина основана Украинска Советска Социјалистичка Република, додека Полска ја присоединила денешна Западна Украина.
Завојувани страни
 Украинска Народна Република

ЗУНР


Германија
(1918)
 Втора Полска Република
(1920–1921)

УССР
 Руска СФСР

РВАУ
(until 1920)

Држава Украина

Бело движење


 Германско Царство
(1917–1918)


 Кралство Романија
(1918)

 Втора Полска Република
(1918–1919)


 Трета Француска Република
(1919)
Грција
(1919)

Украинската војна за независност — период на континуиран воен судир кој траел од 1917 до 1921 година и резултирала со формирање и развој на една украинска република - подоцна дел од Советскиот Сојуз како Украинска Советска Социјалистичка Република од 1922 до 1991 година. Војната се состоела од низа воени судири меѓу различни владини, политички и воени сили. Во судирот биле инволвирани украински националисти, анархисти, болшевици, силите на Германија и Австроунгарија, Белата руска волонтерска армија и Втората Полска Република. Тие се бореле меѓусебно за контрола на Украина по Февруарската револуција (март 1917 година) во Руското Царство. Исто така, во судирот биле вклучени и сојузничките сили на Романија и Франција. Борбата траела од февруари 1917 до ноември 1921 година и резултирала со поделба на Украина меѓу болшевичката Украинска ССР, Полска, Романија и Чехословачка. Судирот често се гледа како дел од Руската граѓанска војна од 1917-1922 година, како и завршната фаза на Источниот фронт на Првата светска војна од 1914-1918 година.

Позадина[уреди | уреди извор]

За време на Првата светска војна Украина била во првите редови на главните воени походи: Руското Царство како сојузник со Антанта и Романија и централните сили на Германското Царство и Австроунгарија. До почетокот на 1917 година - по офанзивата на Брусилов - Царската руска армија ја одржувала фронтовската линија на Волинија и источна Галиција.

Февруарската револуција од 1917 година охрабрила многу етнички групи во Руското Царство да побараат поголема автономија и разни степени на самоопределување. Еден месец подоцна, била прогласена Украинската Народна Република во Киев како автономен ентитет со блиски врски со Руската привремена влада, а управувана од Централниот совет каде доминантни биле социјалистите. Слабата и неефикасна привремена влада во Петроград продолжила со својата лојалност кон Антантата и непопуларната војна, со што започнала т.н. Керенска офанзива во летото 1917 година. Оваа офанзива била целосна катастрофа за Царската руска армија. Германскиот контра-напад ја предизвикал Русија да ги изгуби сите свои придобивки од 1916 година, како и да го уништи моралот на својата војска, што предизвикало речиси целосно распаѓање на вооружените сили и владејачкиот апарат низ огромната империја. Многу напуштени војници и офицери, особено етнички Украинци, ја изгубиле вербата во иднината на царството и ја нашле многу поповолна алтернатива за сè поголемата самоопределба на Централната Рада. Нестор Махно ја започнал својата анархистичка активност во јужниот дел на Украина со разоружување на напуштените руски војници и офицери кои ја преминале реката Хејхур до Гулајполе, додека на исток во индустрискиот басен Донецк имало чести напади од болшевички инфилтрирани синдикати.

Источниот фронт на Првата светска војна во 1917 година

Украина по Руската револуција[уреди | уреди извор]

Сето ова довло до Октомвриската револуција во Петроград, која многу бргу се проширила низ целото царство. Киевското востание во ноември 1917 година довело до пораз на руските царски сили во главниот град. Набргу потоа, Централната Рада ја презела власта во Киев, додека кон крајот на декември 1917 година, болшевиците формирале соперничка република во источниот град Харков - која првично била наречена и Украинска Народна Република[1]. Непријателствата против централната влада на Рада во Киев започнале веднаш. Под овие околности, Рада ја прогласила независноста на Украина на 22 јануари 1918 година и ги прекинала врските со Русија[2][3].

Рада имала ограничена вооружена сила (Украинската народна армија) и била под притисок на владата на Харков, која добила вооружување од Руската Советска Република. Како резултат на тоа, болшевиците брзо ги освоиле Полтава, Александровск (сега Запорожија) и Екатеринослав (сега Днепр) до јануари 1918 година. Низ цела Украина, локалните болшевици, исто така, ги формирале Советските републики Одеса и Донецк-Криворог; а на југ Нестор Махно ја формирал слободната територија - анархистички регион - а потоа ги здружил своите сили со болшевиците. Помогнани од претходното Киевско востание, Црвената гарда влегла во главниот град на 9 февруари 1918 година. Ова ја принудило централната Рада да се евакуира во Житомир. Во меѓувреме, Романците ја освоиле Бесарабија. Повеќето преостанати руски единици на царската армија стапиле или во сојуз со болшевиците или се приклучиле кон Украинската народна армија. Значаен исклучок бил полковник Михаил Дроздовски, кој ја одвел својата единица во Нова Русија до реката Дон, поразувајќи ги силите на Махно во тој процес.

Германска интервенција и Хетманат, 1918 година[уреди | уреди извор]

Европа во 1919 по договорите на Брест-Литовск
Украина на стара поштенска марка од 1919 година.

Соочена со неизбежен пораз, парламентот се свртела кон Централните сили и побарала примирје и сојуз, кој бил прифатен од страна на Германија во Брест-литовскиот договор (потпишан на 9 февруари 1918) во замена за снабдување со храна која Украина требало да им го обезбеди на Германците. Царската германска и австроунгарска војска потоа ги избркале болшевиците надвор од Украина, земајќи го Киев на 1 март. Два дена подоцна, болшевиците го потпишале Договорот од Брест-Литовск, кој формално ги завршила непријателствата на Источниот фронт на Првата светска војна и Украина паднала во германската сфера на влијание. Украинските војници ја презеле контролата врз Донецк и регионот во април 1918 година[4]. Исто така во април 1918 Крим бил ослободен од болшевичките сили од украинските војници и од Царската германска армија[5][6]. На 13 март 1918 украинските војници и австроунгарската армија ја освоиле Одеса[5]. На 5 април 1918 германската војска ја презела контролата врз Екатеринослав, а по 3 дена и над Харков[7]. До април 1918 година сите болшевички придобивки во Украина биле изгубени; ова се должело на апатијата на месното население и на тогашните инфериорни борбени вештини на Црвената армија во споредба со нивните австроунгарски и германски колеги[7].

Сепак, судирите продолжиле низ Источна Украина, каде што локалните болшевици, селските групи за самоодбрана познати како зелени војски, и анархистичката револуционерна востаничка армија на Украина одбиле да се потчинат на Германија. Поранешниот генерал на Царската руска армија, Павло Скоропадски, на 29 април го предводел успешниот удар со германски поддршка против Парламентот. Тој ја прогласил конзервативната Украинска Држава (исто така позната како Хетманат) со себеси како монарх и ги променил социјалистичките политики на поранешната влада. Новата влада имала тесни врски со Берлин, но Скоропадски никогаш не објавил војна за некоја од силите на Антантата. Скоропадски, исто така, ја ставил Украина во позиција што ја направила засолниште за многу луѓе од горната и средната класа кои ја напуштиле болшевичка Русија и сакале да регрутираат многу поранешни војници и офицери на руската армија.

Територијата на Хетманат уживала релативен мир до ноември 1918 година. Кога Централните сили биле поразени на Западниот фронт, Германија целосно се повлекла од Украина. Скоропадски го напуштил Киев со Германците, а Хетманатот бил соборен од страна на социјалистичката дирекција.

Продолжени непријателства, 1919[уреди | уреди извор]

Речиси веднаш по поразот на Германија, владата на Ленин го поништиla договорот од Брест-Литовск - кој Леон Троцки го опишаl како „нема војна без мир“ - и ја нападнал Украина и другите земји од Источна Европа кои биле формирани под германска заштита. Истовремено, колапсот на Централните сили ја погодила поранешната австриска провинција Галиција, која била населена со Украинци и Полјаци. Украинците прогласиле Западна Украинска Народна Република (ЗУНР) во Источна Галиција, која сакала да се обедини со Украинската Народна Република (УНР); додека Полјаците од Источна Галиција, кои главно биле концентрирани во Лавов, ја дале својата верност кон новоформираната Втора Полска Република. Двете страни станале повеќе од непријателски расположени меѓусебно. На 22 јануари 1919 година, Западна Украинска Народна Република и Украинската Народна Република потпишале Акт на Унијата во Киев. До октомври 1919 година, украинската галициска армија на ЗУНР била поразена од полските сили во Полско-украинската војна, а Источна Галиција била припоена кон Полска; Париската мировна конференција од 1919 година ја доделила Источна Галиција на Полска[8].

Поразот на Германија, исто така, го отворил Црното Море на сојузниците, а во средината на декември 1918 година некои мешани сили под француска команда пристигнале во Одеса и Севастопол, а неколку месеци подоцна во Керсон и Николаев. Причината и целта на француската интервенција не била сосема јасна; Француските воени водачи брзо станале разочарани од внатрешните расправии во антиболшевичките сили кои спречиле ефикасна соработка против болшевичките притисоци, а особено ја критикувале Белоруската волонтерска армија за својата ароганција кон месното население. Силните анти-странски чувства кај Украинците ги убедиле на француските офицери дека интервенцијата во оваа клима на непријателство е осудена на пропаст без голема поддршка. Кога француската влада не успеала да обезбеди доволно опрема и работна сила за екстензивни воени операции, француската армија се соочила со пораз од проболшевичките сили, а француските службеници го советувале Париз да ја повлече експедицијата од Одеса и Крим.

Новата, брза болшевичка офанзива надминала најголем дел од источна и централна Украина на почетокот од 1919 година. Киев бил повторно освоен од Црвената армија повторно на 5 февруари, а протераната советска украинска влада повторно се воспоставила во Киев на 15 март. УНР се соочила со неминовен пораз против болшевиците. Во текот на пролетта и летото 1919 година, волонтерската армија на Антон Деникин и Донската армија ја освоиле целата централна и источна Украина и направиле значајни придобивки на други фронтови. До 1920 година цела источна и централна Украина, освен Крим, повторно биле во рацете на болшевиците.

Полско учество, 1920 година[уреди | уреди извор]

Бидејќи повторно се соочувала со неминовен пораз, УНР се свртела кон својот поранешен противник, Полска; и во април 1920 година, Јозеф Пилсудски и Симон Петлиура потпишале воен договор во Варшава за борба против болшевиците. Исто како и поранешниот сојуз со Германија, овој потег делумно го жртвувал украинскиот суверенитет: Петлиура ја признал полската анексија на Галиција и се согласил на улогата на Украина во сонот на Пилсудски за федерацијата предводена од Полска во Источна Европа.

Веднаш по потпишувањето на сојузот, полските сили се приклучиле на украинската армија во офанзивата во Киев за да ја освојат централната и јужната Украина од болшевичката контрола. Првично успешна, офанзивата стигнала до Киев на 7 мај 1920 година. Сепак, полско-украинската кампања претставуѕвала пирова победа: кон крајот на мај Црвената армија предводена од Михаил Тухачевски спровела голема контра-офанзива јужно од Житомир, истерувајќи ја полската армија речиси целосно надвор од Украина, освен во Лавов во Галиција. Во уште еден пресврт, во август 1920 година, Црвената армија била поразена во близина на Варшава и била принудена да се повлече. Белите сили, сега под генерал Врангел, ја искористиле ситуацијата и започнале нова офанзива во јужна Украина. Поради комбинираните околности на нивниот воен пораз во Полска, болшевиците биле принуденми да бараат примирје со Полска.

Крај на непријателствата, 1921[уреди | уреди извор]

Набргу по Битката кај Варшава болшевиците побарале за мир со Полјаците. Полјаците, исцрпени и постојано притискани од страна на западните влади и од Лигата на народите, и со својата војска што ги контролира мнозинството од спорните територии, биле подготвени да преговараат. Советите направиле две понуди: една на 21 септември, а другата на 28 септември. Полската делегација направила свој доклад на 2 октомври. На 5 октомври, Советите понудиле амандмани на полската понуда, која Полска ја прифатила. Првичниот договор за мир и услови на примирје меѓу Полска од една страна и Советска Украина и Советска Русија, од друга страна, бил потпишан на 12 октомври, а примирјето стапики на сила на 18 октомври[9][10].

Во меѓувреме, украинските сили на Петлиура, кои броеле 23.000 војници и контролирале територии веднаш на исток од Полска, планирале офанзива во Украина за 11 ноември, но биле нападнати од болшевиците на 10 ноември. До 21 ноември, по неколку битки, тие биле сведени на подрачје под контрола на Полска[11].

На 18 март 1921 година, Полска потпишала мировен договор во Рига, Латвија со Советска Русија и Советска Украина. Според овој договор, болшевиците ја признале полската контрола врз Галиција и Западна Волинија - западниот дел на Украина - додека Полска ги признала поголемите централни делови на украинската територија, како и источните и јужните области, како дел од Советска Украина.

Откако обезбедиле мир на западниот фронт, болшевиците веднаш се преселиле да ги уништат остатоците од Белото движење. По финалната офанзива на Перекопскиот Провлак, Црвената армија го освоила Крим. По војничкиот и политичкиот пораз, Дирекцијата на УНР продолжила да ја одржува контролата врз некои од нејзините воени сили; во октомври 1921 година, започнало серија герилски напади во централна Украина. На 4 ноември, герилците го освоиле Коростен и заплениле воени резерви. Но, на 17 ноември 1921 година, оваа сила била опкружена со болшевичка коњаница и уништена.

Наводи[уреди | уреди извор]

  1. Ukrainian (Soviet) People's Republic at WMS Архивирано на 23 јуни 2006 г. (руски)
  2. J. Kim Munholland. „Ukraine“. Encyclopædia Britannica. Посетено на 2007-11-08.
  3. Reid, Anna (2000). Borderland : A Journey Through the History of Ukraine. Westview Press. стр. 33. ISBN 0-8133-3792-5.
  4. (украински) 100 years ago Bakhmut and the rest of Donbass liberated, Ukrayinska Pravda (April 18, 2018)
  5. 5,0 5,1 Tynchenko, Yaros (March 23, 2018), „The Ukrainian Navy and the Crimean Issue in 1917-18“, The Ukrainian Week, Посетено на October 14, 2018
  6. Germany Takes Control of Crimea, New York Herald (May 18, 1918)
  7. 7,0 7,1 War Without Fronts: Atamans and Commissars in Ukraine, 1917-1919 by Mikhail Akulov, Harvard University, August 2013 (page 102 and 103)
  8. Arkadii Zhukovsky. „Struggle for Independence (1917–1920)“. Encyclopedia of Ukraine. Посетено на 2007-11-08.
  9. (in Polish) Wojna polsko-bolszewicka. Entry at Internetowa encyklopedia PWN. Retrieved 27 October 2006.
  10. Text in League of Nations Treaty Series, vol. 4, pp. 8–45.
  11. Ukraine: A Concise Encyclopedia, Volume I (1963). Edited by Volodymyr Kubiyovych. Toronto: University of Toronto Press. pp. 831–833 and pp.872–874

Надворешни врски[уреди | уреди извор]