Баскиски јазик

Баскиски јазик
euskara
Застапен во	Шпанија, Франција
Подрачје	поширока Баскија, баскиска дијаспора
Народ	Баски
Говорници	(546.000 во 1991–2012 г.) до 715.000 (2012)
Јазично семејство	изолиран (васконски)
Претходни облици:	прабаскиски аквитански баскиски јазик
Дијалекти	бискајски гипускојски горнонаварски наваролапурски источнонаварски зуберојски (сулетински)
Писмо	баскиска азбука (латинична)
Статус
Службен во	Баскија Навара
Регулативен орган	Кралска академија на баскискиот јазик (Еускалцаиндија)
Јазични кодови
ISO 639-1	eu
ISO 639-2	baq (B) eus (T)
ISO 639-3	eus
Linguasphere	40-AAA-a
Дијалекти на баскискиот јазик (светлообоените се изумрени).

Местоположба на баскиските покраини во Франција и Шпанија

Баскиски јазик (Euskara) — изолиран јазик што го зборуваат Баските во Баскија во североисточна Шпанија и во југозападна Франција. Јазикот го зборуваат околу четвртина од Баските. Пред да се воведе во образовниот систем не бил зборуван во Алава, во западна Бискаја или во јужниот дел на Навара. Од околу 3.000.000 Баски, околу 1.063.000 луѓе го зборуваат јазикот. Од вкупниот број на луѓе што го зборуваат јазикот 566.000 живеат во шпанскиот регион на Баскија, а остатокот во Франција.

Стандардната форма на баскискиот јазик се вика Батуа и била создадена на крајот од XX век. Оваа стандардна верзија е воглавно користена во шпанскиот дел на Баскија. Покрај оваа стандардна верзија, има шест баскиски дијалекти: вискајски, гипускојски, горнонаварски, долнонаварски, лапурдски и зуберански (во Франција). Политичките граници не ги делат дијалектите што е случај со повеќето јазици како во Европа така и на Балканот.

Име

Во Баскија, името на јазикот е „Euskara“ покрај месните дијалекти. Моментално, има три етимолошки теории што се поврзани со етимологијата на името што се разгледани сериозно од јазичарите и теоретичарите.

На француски јазик јазикот е познат како basque или во поново време како euskara. Има повеќе шпански имиња за јазикот. Денес, во Шпанија најчесто се наречени како el vasco, la lengua vasca или el euskera. Двата поима, vasco и basque доаѓаат од етнонимот vascones.

Терминот „Vascuence“ доаѓа од латинскиот поим vasconĭce кој се користел во негативна конотација и се тежнее да не се користи и не е посакуван од Баските. Неговата употреба е документирана најрано од XIV век кога се донел закон во Уеска во 1349 кој велел: Item nuyl corridor nonsia usado que faga mercadería ninguna que compre nin venda entre ningunas personas, faulando en algaravia nin en abraych nin en basquenç: et qui lo fara pague por coto XXX sol - користењето на арапи, евреи или Васкенс (Баски) со глоба од 30 сол.

Историја и класификација

Баскискиот јазик е изолиран јазик иако е опколен со индоевропски јазици и е последен останат прединдоевропски јазик во Европа. Како резултат на тоа, не може да се реконструира неговата праисторија со методи на споредување освен со вметнување и разгледување на внатрешните дијалектолошки разлики. Малку се знае за неговото потекло но неговата рана форма на баскискиот јазик бил присутен во Западна Европа пред почетокот на индоевропската ера.

Латинскиот натпис од Аквитанија зачувал повеќе броеви со реконструираниот прабаскиски јазик, како на пример личните имиња „Нескато“ и „Косон“ (значат младо девојче и маж во денешен баскиски). Овој јазик најчесто се нарекува аквитански и се верува дека се зборувал пред освојувањето на територијата од Римското Царство. Аквитанскиот јазик успеал да опстане додека тартесинскиот и иберскиот јазик исчезнале. Поради долговековниот контакт со романските јазици, баскискиот прифатил поголем број на романски зборови. На почетокот тоа бил латинскиот јазик, а подоцна од дијалектите на окситанскиот и шпанскиот јазик.

Во јуни 2006, Елисео Гил тврдел дека пронашол епиграфски комплет во Ируња-Велеја со околу 270 баскиски натписи и цртежи од III век. Некои од зборовите и фразите пронајдени биле многу слични со денешен баскиски јазик и се потврдиле како прва пишана форма на јазикот. По некое време археолозите излегле со сомневање кон ваквото откритие и поставиле голем број на прашања како тоа дали тоа е фасификувано

Хипотези за поврзаност со други јазици

Невозможноста на поврзување со останатите индоевропски јазици довело до истражување на роднините на баскискиот јазик пошироко. Покрај голем број псевдонаучни споредувања, довело до поголем број на обиди за поврзување на јазикот со географски подалечни јазици. Сите хипотези се контраверзни и предложените докази не се во целост прифатливи. Некои од хипотезите се следните:

• Иберски: друг антички јазик некогаш зборуван на полуостровот, покажува неколку сличности со аквитанскиот и баскискиот јазик.
• Грузиски: Поврзувањето на баскискиот со јужните кавкаски јазици е сè повеќе дискредитирано. Хипотезата била инспирирана од постоењето на Кавкаската Иберија.
• Североисточни кавкаски јазици, како на пример чеченскиот јазик, се сметаат од повеќе јазичари како можни блиски роднини на јазикот.
• Дене-кавкаски јазици: засновано на можната кавкаска врска, некои јазичари го вметнуваат баскискиот јазик во оваа група, но оваа фамилија на јазиви вклучува и јазици од Америка и Евроазија.
• Васконски јазици: Оваа теорија, предложена од германските јазичари, тврдат дека има доволно докази за да се докаже дека баскискиот е единствениот преживеан јазик од оваа фамилија.

Распространетост

Провцент на зборуваност на јазикот во Баскија.

Процент на зборуваност во Навара.

Регионот каде се зборува баскискиот јазик е мал во споредба со територијата на Баскија. Баскиските топоними покажуваат дека јазикот се зборувал пошироко отколку територијата на Баскија. Како доказ на ова е долината Аран што на баскиски јазик значи „долина“. Како и да, големото влијание на латинскиот јазик започнал да го поместува баскискиот јазик во планинските венци.

За време на Реконквиста, јазикот бил секојдневен јазик додека шпанскиот, францускиот и латинскиот јазик биле јазици на администрацијата и образованието. Во 1800-те сѐ помалку јазикот го зборувале. Со појавувањето на баскискиот национализам сѐ повеќе народ го зборувал јазикот. Преку образованието јазикот се натенал и на повеќе население и денес се зборува од повеќе население отколку пред да биде воведен во образованието.

Статус

Службен статус на баскискиот во Навара.

Во минатото, службени јазици во регионот биле латинскиот и романските јазици. Покрај нив, баскискиот набрзо бил признат во регионот, како пример на тоа е дозволата службено да се користи баскискиот јазик во XIII и XIV век.

Денес баскискиот јазик е службен јазик во шпанските покраини: целосно службен во Баскиската автономна заедница и во некои делови од Навара. Баскискиот јазик нема службен јазик во баскиските територии во Франција и не им се дозволува на луѓето да го користат јазикот на службено ниво.

Така, законот за употреба на баскискиот јазик ја поделила Навара на три јазични заедници: баскиски регион во Навара, небаскиска заедница и мешана заедница.

Дијалекти

Карта на баскиските дијалекти.

Денешните баскиски дијалекти имаат голема различитост и понекогаш има потешкотии за разбирање на дијалектите. Така на пример најнеразбирлив дијалект е зубероанскиот дијалект.

Помеѓу 6 и 9 дијалекти се дели баскискиот јазик:

• Бискајски дијалект
• Гипускојски дијалект
• Горнонаварски дијалект
• Долнонаварски дијалект
• Наваролапурски
• Ронкалски дијалект †
• Лапурдски дијалект
• Зуберојски дијалект (силетински)

Фонологија

Согласни фонеми во баскискиот литературен јазик

		Уснени	Рамнојаз.- забни	Врвнојаз.- венечни	Преднонеп. или задновен.	Задно- непчени	Гласилни
Носни		m /m/		n /n/	ñ, -in- /ɲ/
Избувни	Безвучни	p /p/	t /t/		tt, -it- /c/	k /k/
	Звучни	b /b/	d /d/		dd, -id- /ɟ/	g /ɡ/
Слеани	Безвучни		tz /ts̻/	ts /ts̺/	tx /tʃ/
Струјни	Безвучни	f /f/	z /s̻/	s /s̺/	x /ʃ/		h ∅, /h/
	(претежно) Звучни				j /ʝ~x/
Странични				l /l/	ll, -il- /ʎ/
Вевни	Трепетни			r-, -rr-, -r /r/
	Едноударни			-r- /ɾ/

Азбука

Главна статија: Баскиска азбука

Баскискиот се пишува со латиничната баскиска азбука. Покрај стандардните букви, баскискиот користи и посебни букви ñ; ç и ü. Не се користат Cc, Qq, Vv, Ww, Yy освен за странски заемки, но сепак тие се дел од азбуката.Дифтонзите се сметаат за двојни букви.

Aa Bb Cc Dd Ee Ff Gg Hh Ii Jj Kk Ll Mm Nn Ññ Oo Pp Qq Rr Ss Tt Uu Vv Ww Xx Yy Zz

Влијание врз други јазици

Иако околните јазици имале големо влијание врз баскискиот, особено врз лексиконот и фонологија, и баскискиот јазик имал повратно влијание на околните јазици. Така на пример баскиските дијалекти имале влијание врз шпанскиот јазик.

Зборовен фонд

Контактот со соседните народи придоло до преземање на повеќе странски зборови од шпански, латински и гасконски јазик. Има повеќе латински зборови што биле преземени како на пример:lore ("цвеќе", од florem), errota ("воденица", од rotam, "воденичарско тркало"), gela ("соба", од cellam).

Броеви

Бројниот систем во баскискиот е дваесетеречен (на основа 20).

0	zero, или huts
1	bat
2	bi
3	hiru
4	lau
5	bost
6	sei
7	zazpi
8	zortzi
9	bederatzi
10	hamar
11	hamaika
12	hamabi
13	hamahiru
14	hamalau
15	hamabost
16	hamasei
17	hamazazpi
18	hemezortzi
19	hemeretzi
20	hogei
21	hogeita bat
22	hogeita bi
23	hogeita hiru
30	hogeita hamar	(hogei-ta-hamar = 20+10)
31	hogeita hamaika	(hogei-ta-hamaika = 20+11)
40	berrogei	(ber-hogei = 2×20)
50	berrogeita hamar	(ber-hogei-ta-hamar = 2×20+10)
60	hirurogei	(hirur-hogei = 3×20)
70	hirurogeita hamar	(hirur-hogei-ta-hamar = 3×20+10)
80	laurogei	(laur-hogei =4×20)
90	laurogeita hamar	(laur-hogei-ta-hamar = 4×20+10)
100	ehun
200	berrehun
300	hirurehun
1000	mila
2000	bi mila
1,000,000	milioi bat
број_____	_____ zenbaki (train, bus, etc.)
половина	erdi
помалку	gutxiago
повеќе	gehiago

Примери

Баскиски јазик
Писмо	латиница
Пример	Прв член од „Декларацијата за човекови права“
Текст	Gizon-emakume guztiak aske jaiotzen dira, duintasun eta eskubide berberak dituztela; eta ezaguera eta kontzientzia dutenez gero, elkarren artean senide legez jokatu beharra dute.
Македонски	Сите човечки суштествa се раѓaaт слободни и еднакви по достоинство и правa. Tиe се обдарени со разум и совест и требa да се однесувaaт еден кон друг во дуxот на општо човечкaтa припaдност.
Портал: Јазици

• Bai = да
• Ez = не
• Kaixo! = здраво
• Agur! / Aio! = Догледање!
• Ikusi arte = Ќе се видиме!
• Eskerrik asko! = Благодарам!
• Egun on = Добро утро (буквално: Добар ден)
• Egun on, bai = Стандарден одговор на добро утро
• Arratsalde on = Добра вечер
• Gabon = Добра ноќ
• Mesedez = Молам
• Barkatu = Извинете (ме) (кога прашуваш нешто)
• Barkatu = Се извинувам.
• Aizu! = Слушај! (Не е учтиво, за пријатели или сл.)
• Kafe hutsa nahi nuke^ⓘ = Може да добијам кафе?
• Kafe ebakia nahi nuke^ⓘ = Може да добијам макијато?
• Garagardoa nahi nuke = Може да добијам пиво?
• Komunak = тоалети
• Non dago komuna? = Каде се тоалетите?
• Non dago tren-geltokia? = Каде е железничката станица?
• Non dago autobus-geltokia? = Каде е автобуската станица?
• Ba al da hotelik hemen inguruan? = Дали има хотел во близина?
• Zorionak = Среќни празници (за време на Божиќ или Нова Година), честитки или може да значи среќен роденден.
• Zer moduz? = Како си?

Видео галерија

• Баскиски говорник.
• Баскиски говорник, снимен во Баскија, Шпанија.
• Баскиски говорник, снимен за време на Викиманија 2019 година.

Надворешни врски

• Deustuko:курс за баскиски јазик
• Aprender Euskera: курс за баскиски јазик
• Училишта кои учат баскиски
• Euskaltzaindia Страница на јазичниот институт
• Извештај на Ethnologue за баскиски
• Центар за баскиски науки на Универзитетот во Невада
• Баскиски јазик на Buber.net
• Курс за баскиски јазик Архивирано на 5 август 2014 г.
• Предлог за баскиска SAMPA
• Весник за баскиска студиска програма
• Ѓаволот сакал да научи баскиски Архивирано на 6 мај 2006 г. од France Monthly Архивирано на 16 мај 2006 г.
• Јазична карта на Баскија
• Euskara Kultur Elkargoa-Баскиска културна фондација
• Баскиски на проектот Розета Архивирано на 13 февруари 2008 г.
• Департмент за јазична политика на баскиската влада
• Баскиски фрази со јапонски превод Архивирано на 18 јуни 2008 г.
• Етнографска карта на пред-римска Иберијаa (200 п.н.е.) Архивирано на 11 јуни 2004 г.
• Баскиски културен институт
• Тематски баскиски зборовен фонд

Речници

• Баскиски речник
• Баскиски двојазични речници
• Morris Student плус баскиско-англиски речник

Етимолошки речници

• M. Löpelmann, Etymologisches Wörterbuch der baskischen Sprache, Berlin, 1968.
• R.L. Trask Etymological Dictionary of Basque Архивирано на 7 јуни 2011 г. edited for web publication by Max W. Wheeler (University of Sussex, 2008)

Граматика

• Баскиски универзитет: Кратка граматика на баскискиот
• Баскиска психојазичарика
• Табела на баскиски глаголи Архивирано на 15 декември 2005 г.

Класификација

• Историја на баскискиот јазик од Manfred Owstrowski) Архивирано на 14 октомври 2007 г.
• Краен (?) одговор на баскиската дебата за мајчиниот јазик од John D. Bengston (скенирани страници)

Пишување

• Баскиска азбука според Euskaltzaindia
• Arquitectura popular y grafía vasca Архивирано на 21 август 2008 г., од Pablo Zabalo и Juan Zabalo.
• Tipografías vascas Архивирано на 16 мај 2010 г., блог за компјутерски фонтови.
• Grafía vasca Архивирано на 13 јануари 2011 г., на шпански јазик.

Баскиски медиуми

• Berria: весник на баскиски
• EiTB: ТВ и радио на баскиски Архивирано на 11 јануари 2008 г.
• Argia: неделен магазин на баскиски

Поврзано

• Прединдоевропски јазици

Библиографија

• AZURMENDI, Joxe: "Die Bedeutung der Sprache in Renaissance und Reformation und die Entstehung der baskischen Literatur im religiösen und politischen Konfliktgebiet zwischen Spanien und Frankreich" In: Wolfgang W. Moelleken (Herausgeber), Peter J. Weber (Herausgeber): Neue Forschungsarbeiten zur Kontaktlinguistik, Bonn: Dümmler, 1997. ISBN 978-3537864192
• BENGTSON, John D., 2004. "Some features of Dene-Caucasian phonology (with special reference to Basque)." Cahiers de l'Institut de Linguistique de Louvain (CILL).
• BENGTSON, John D., 2006. "Materials for a Comparative Grammar of the Dene-Caucasian (Sino-Caucasian) Languages."
• BENGTSON, John D., 1997. Review of "The History of Basque". London: Routledge, 1997. Pp.xxii,458" by R.L. Trask.
• BENGTSON, John D., 1997. "Ein Vergleich von Burushaski und Nordkaukasisch". In "GEORGICA (Zeitschrift für Kultur, Sprache und Geschichte Georgiens und Kaukasiens)."
• BENGTSON, John D., 1996. "A Final (?) Response to the Basque Debate in Mother Tongue 1."
• HUALDE, José Ignacio & ORTIZ DE URBINA, Jon (eds.): A Grammar of Basque. Berlin: Mouton de Gruyter, 2003. ISBN 3-11-017683-1.
• MORVAN, Michel, 1996. The linguistic origins of basque (in French). Bordeaux: Presses universitaires. ISBN 2-86781-182-1
• ORPUSTAN, Jean-Baptiste, 1999. The basque language in the Middle Ages (in French). Baigorri. ISBN 2-909262-22-7.
• SOTA, M. de la, et alii, 1976: Diccionario Retana de autoridades de la lengua vasca: con cientos de miles de nuevas voces y acepciones, Antiguas y modernas, Bilbao: La Gran Enciclopedia Vasca. ISBN 84-248-0248-9.
• TRASK, R. Larry: History of Basque. New York/London: Routledge, 1996. ISBN 0-415-13116-2.
• MORVAN, Michel: Etymological Dictionary of the Basque Language (forthcoming).