Големо Кнежевство Литванија

Од Википедија — слободната енциклопедија
Големо Кнежевство Литванија
ок. 1236–1795
Знаме Грб
Местоположба на Литванија
Големото Кнежевство Литванија при врвот на својата моѓ во 15-ти век со новоосвоените територии прикажани со светло зелено
Главен град
Вероисповед
Уредување
Историја
 -  Основана 1180-ти
 -  Замрела 24 октомври 1795

Големо Кнежевство Литванија (литвански: Lietuvos Didzioji Kunigaikštystė, белоруски: Вяли́кае Кня́ства Лито́ўskae, украински: Велике Князумство Литовске, полски: Wielkie Księstwo Litewskie) ― држава во Европа која постоела од 13 век [1] до крајот на 18 век.[2] По распадот, во 1795 година, територијата на кнежевство била поделена меѓу Руската Империја, Кралството Прусија и Австриското Хабсбуршко Царство. Државата ја основале Литванците откако претходно се обединиле неколку балтички племиња од Аукштаитија. [3] [4] [5]

Големото Кнежевство се проширило така што кон себе припоило големи делови од поранешна Киевска Русија и други соседни држави, и се распослало во денешна Белорусија, Литванија, поголемиот дел од Украина, како и делови од Латвија, Молдавија, Полска и Русија. При својот врв во 15 век, таа била најголема држава во Европа.[6]

Миндаугас, прв владетел со Големото Кнежевство, бил крунисан како католички крал на Литванија во 1253 година. Против државата која била паганска, Тевтонските витези и Ливонскиот ред започнале верска крстоносна војна, но опстоила. Нејзината брза територијална експанзија започнала за време на владеењето на Гедиминас,[7] а ја продолжиле неговите синови, Алгирдас и Кестутис.[8] Во 1386 година, Јогаила (син на Алгирдас) го потпишал Сојузот од Крево, по што следувале две големи промени во историјата на Големото Кнежевство Литванија: преминување во христијанство на последната паганска држава во Европа[9] и воспоставување на династичка унија помеѓу Големото Кнежевство Литванија и Кралството Полска.[10]

За време на владеењето на Витаутас Велики, син на Кестутис, Големото Кнежевство ја имало својата најголема територијална експанзија. Витаутас во 1410 година во битката кај Грунвалд ги поразил Тевтонските витези. По смртта на Витаутас, односите меѓу Литванија и Кралството Полска значително се влошиле. Литванските благородници се обиделе да го прекинат личниот сојуз со Полска.[11] Но, војните со Големото Московско Кнежевство биле причина за задржување на сојузот.

Конечно, со Лублинскиот сојуз од 1569 година била создадена нова држава, Полско-литванскиот Државна Заедница. Во таа федерација, Големото Кнежевство Литванија ја задржало својата политичка посебност и имало посебни министерства, закони, војска и државна каса.[12] Федерацијата се распаднала по донесувањето на Уставот од 3 мај 1791 година, кога требало да стане една држава, со еден монарх, еден парламент и без литванска автономија. Унитарниот карактер на државата бил потврден со усвојување на Реципрочната гаранција на две држави.

Но, новореформираната држава во 1792 година била нападната од Русија и била поделена меѓу соседните држави. Скусената држава (чии главни градови биле Краков, Варшава и Вилнус) имала номинална независност. По Кошчушкото востание, во 1795 година територијата била целосно поделена меѓу Руската Империја, Кралството Прусија и Австрија.

Историја[уреди | уреди извор]

Основање на државата[уреди | уреди извор]

Балтичките племиња во 12 век

Литванија првпат се споменува во Кведлинбуршката хроника од 1009 година.[13] Во 12 век, словенските хроники ја споменуваат Литванија како една од областите нападнати од Русите. Помеѓу 1180 и 1183 година, Литванците почнале да ги напаѓаат словенските провинции, односно ги нападнале Кнежеството Полоцк и градот Псков, а му се заканувале и на Новгород. За полесно да напаѓаат литванските племенски заедници се обединиле во Аукштаитија.[1] Литванците се единствената гранка од балтичката група народи кои успеале да создадат државен ентитет во предмодерното време.[14]

Поради паганството на Литванците започнала Литванската крстоносна војна, кога Ливонскиот ред и Тевтонските витези се сместиле во Рига и во Прусија во 1202 и 1226 соодветно. Христијанските редови претставувале голема закана за паганските балтички племиња и дополнително го поттикнале формирањето на литванската држава.

Кралство Литванија[уреди | уреди извор]

Миндаугас, кнез[15] од јужна Литванија, кон средината на 1230-тите стекнал врховна моќ во цела Литванија. Во 1236 година, Самогитјаните, предводени од Викинтас, го поразиле Ливонскиот ред во битката кај Сауле.[16] Редот бил принуден да стане огранок на Тевтонските витези во Прусија, а оваа битка значела крај на војните со витезите. Литванија ја искористила оваа ситуација, и ги нападнала и ги припоила рутенските провинции Навахрудак и Хродна.

Во 1248 година, избувнала граѓанска војна помеѓу Миндаугас и неговите внуци Таутвилас и Едивидас. Искористувајќи ги внатрешните конфликти, Миндаугас се здружил со Ливонскиот ред. Тој им ветил дека ќе се преобрати во христијанството и ќе размени некои земји во западна Литванија ако воено му помогнат против неговите внуци. Во 1251 година, Миндаугас бил крстен, а папата Инокентиј IV издал папска була прогласувајќи го создавањето на Кралството Литванија. По завршувањето на граѓанската војна, Миндаугас бил крунисан за крал на Литванија на 6 јули 1253 година, и започнала една деценија релативен мир. Миндаугас подоцна се откажал од христијанството и повторно се преобратил во паганизам. Тевтонските витези го искористиле овој период за да ја зајакнат својата позиција во делови од Самогитија и Ливонија, но сепак биле поразени во битката кај Скуодас во 1259 година и битката кај Дурбе во 1260 година.[17] Поради ова, поробените Семигалци и Стари Пруси се побуниле против витезите.[18]

Миндаугас кој го прекршил мирот со Редот, сакал под власт на Литванија да ги обедини сите балтички племиња. Бидејќи воените походи не биле успешни, односите меѓу Миндаугас и Трениота се влошиле. Трениота и Даумантас од Псков, во 1263 година го убиле Миндаугас и неговите два сина, Руклис и Рупеикис. Во државата започнале повеќегодишни внатрешни борби.[19]

Подемот на Гедиминидите[уреди | уреди извор]

Кулата на Гедиминас во Вилнус

Од 1263 до 1269 година, со Литванија владееле три кнеза - Трениота, Ваишвилкас и Шварнас. Во 1269 година на власт дошол Траиденис. Тој ја зајакнал литванската власт во Црна Рутенија и успешно војувал против Ливонскиот ред. Во 1274 година завршило Големото пруско востание, а Тевтонските витези и понатаму ги освојувале другите балтички племиња; Ливонскиот ред во 1291 година ја освоил Семигалија, последниот балтички сојузник на Литванија.[20] „Тампон зоната“ од балтичките племиња веќе ја немало, а Големото Кнежевство Литванија било оставено самостојно да се бори со Редовите.[21]

Династијата Гедиминиди владеела со Големото Кнежевство повеќе од еден век, а Витенис бил прв владетел од династијата. [22] За време на неговото владеење, Литванија била во постојана војна со Редот, Кралството Полска и Рутенија. Витенис бил вклучен во спорови за наследување во Полска. Во Рутенија, Витенис успеал да ги врати загубените територии по атентатот на Миндаугас и да ги освои кнежевствата Пинск и Туров. Околу 1307 година, Полотск, важен трговски центар, бил освоен.[23] Витенис, исто така, започнал да гради одбранбена мрежа од тврдини долж Неман.[24] Постепено оваа мрежа се разви во главната одбранбена линија против Тевтонскиот ред. [24]

Литванската држава (13-15 век)

Територијално проширување[уреди | уреди извор]

Територијалната експанзија на државата својот врв го имала за време на големиот војвода Гедимин,[25] кој создал силна централна власт и основал империја која подоцна се проширила од Црно Море до Балтичко Море .[26] [27] Во 1320 година, повеќето кнежевства од западна Русија станале вазали или биле припоени кон Литванија. Во 1321 година, Гедимин го освоил Киев, а Станислав, последниот Рурикид кој владеел со Киев, го пратил во егзил. Гедимин, исто така, престолнината на Големото Кнежевство ја преместил во Вилнус.[28] Државата продолжила територијално да се шири за време на владеењето на великиот војвода Алгирдас и неговиот брат Кестутис, кои заедно управувале со државата.[29] [30]

Замокот Лубарт во Украина, изграден од Лубарт кон средината на 14 век.

На Литванија ѝ била пружена можност да ги освои западните и јужните делови од поранешната држава Киевска Русија. Сите држави околу Литванија билe ограбени или поразени од Монголите, но Ордата застанала на денешната граница на Белорусија, и јадрото на територијата на Големото Кнежевство не било нападнато. Слабата контрола на Монголите над освоените области на Литванија ѝ овозможило побрзо да се проширува. Руските кнежевства не биле директно вклучени во Златната орда, и имале вазален однос со правичен степен на независност. Литванија преку дипломатија присвоила некои од овие области како свои вазали. Пример е Новгород, кој често бил во литванската сфера на влијание и повремено станувал зависен од Големото Кнежевство. [31]

Во 1333 и 1339 година, Литванците ја поразиле огромната монголска војска која се обидела да го врати Смоленск од литванската сфера на влијание. Околу 1355 година, била основана државата Молдавија, а Златната орда не презела активности за областа повторно да ѝ стане вазал. Во 1362 година, полковите на војската на Големото Кнежевство ја поразиле Златната Орда во битката кај Сини Води. [32] Во 1380 година, литванската војска се здружила со руските сили и ја поразиле Златната Орда во битката кај Куликово. Влијанието на Монголите во регионот потоа ослабнало. Во 1387 година, Молдавија станала вазал на Полска и, во поширока смисла, на Литванија. Во тоа време, Литванија ја освоила територијата на Златната Орда сè до реката Днепар. Во крстоносна војна против Златната Орда во 1398 година (во сојуз со Тохтамиш), Литванија го нападнала северен Крим и извојувала решавачка победа. Во обид да го постави Тохтамиш на тронот на Златната Орда во 1399 година, Литванија ја нападнала Ордата, но била поразена во битката кај реката Ворскла, по што ја загубила степската област.[33]

Големото Кнежевство Литванија за време на владеењето на Витаутас Велики

Личен сојуз со Полска[уреди | уреди извор]

Полска и Литванија во 1386–1434 година
Замокот на островот Тракаи, резиденција на големиот војвода Витаутас

Литванија била христијанизирана во 1387 година, а процесот го предводеле Јогаила, кој лично ги превел христијанските молитви на литвански јазик [34] и неговиот братучед Витаутас Велики, кој изградил многу католички цркви и на парохиите во Литванија им доделил земјиште. Државата својот врв го достигнала за време на Витаутас Велики, кој владеел од 1392 до 1430 година. Витаутас бил еден од најпознатите владетели на Големото Кнежевство Литванија, тој бил голем војвода од 1401 до 1430 година, принц од Гродно (1370–1382) и принц од Луцк (1387–1389). Витаутас бил син на Кестутис, вујко на Јогаила, кој станал крал на Полска во 1386 година, а тој бил дедо на Василиј II Московски.[35]

Во 1410 година, Витаутас командувал со силите на Големото Кнежевство во битката кај Грунвалд. Битката завршила со одлучувачка полско-литванска победа против Тевтонскиот ред. Војната на Литванија против редовите, која траела повеќе од 200 години и била една од најдолгите војни во историјата на Европа, конечно завршила. Витаутас го поддржал економскиот развој на државата и вовел многу реформи. За време на неговото владеење, Големото Кнежевство Литванија полека станувало поцентрализирано, бидејќи гувернерите лојални на Витаутас месните принцови ги заменувале со династички врски. Гувернерите биле богати земјопоседници кои ја сочинувале основата на благородништвото на Големото Кнежевство. За време на владеењето на Витаутас, семејствата Раџивил и Гоштаутас почнале да стекнуваат влијание.[36] [37]

Битката кај Грунвалд, 1410 година, со Улрих фон Јунгинген и Витаутас во средина

Брзото проширување на влијанието на Москва набрзо го ставило Големото Кнежевство Литванија во незавидна позиција, а по анексијата на Новгород во 1478 година, Московија била меѓу најголемите држави во Североисточна Европа. Од 1492 до 1508 година, Иван III уште повеќе ја проширил Московија со тоа што извојувал значајна победа во битката кај Ведроша и ги освоил поранешните територии на Киевска Русија како Чернигов и Брјанск.[38]

На 8 септември 1514 година, Големото Кнежевство Литванија во сојуз со Кралството Полска, во битката кај Орша се судриле со војската на Големото Кнежевство Москва. Битката била дел од низата московско-литвански војни со кои руските владетели се стремеле да завладеат со сите поранешни територии на Киевска Русија. Според Rerum Moscoviticarum Commentarii од Сигисмунд фон Херберштајн, многу помалата војска на Полска-Литванија (околу 30.000 војници) ги победила 80.000 московски војници, и го заробиле нивниот логор и командант. Московјаните изгубиле околу 30.000 луѓе, а загубите на полско-литванската војска биле 500 војници. Иако битката се смета за една од најголемите литвански победи, Московија победила во војната. Според мировниот договор од 1522 година, Големото Кнежевство Литванија направило големи територијални отстапки. [39]

Полско-литванска Државна Заедница[уреди | уреди извор]

Големото Кнежевство Литванија во рамките на Полско-литванската Државна Заедница (околу 1635 година)

Војните со Тевтонскиот ред, губењето на територии за сметка на Москва и континуираниот притисок го загрозиле опстанокот на државата Литванија, па таа била принудена да се здружи со Полска, по што со Лублинскиот сојуз од 1569 година бил формиран вистински сојуз со Кралството Полска. Сојузот формално бил наречен Кралство Полска и Големото Кнежевство Литванија, но денес е познат како Полско-литванска Државна Заедница. За време на сојузот, многу територии кои претходно ги контролирало Големото Кнежевство Литванија биле префрлени на Круната на Полското Кралство, а постепениот процес на полонизација полека ја привлекло Литванија под полска доминација.[40] [41] [42]

Во 1655 година, Литванија еднострано се отцепила од Полска и стапила под заштита на Шведското Царство. Меѓутоа, по 1657 година Литванија повторно била дел од Државната Заедница. Големото Кнежество останало одделна држава и задржала многу права во федерацијата (како посебно име, територија, грб, министерства, владејачки систем, закони, армија, судови, државна каса и печат) додека не биле донесени Уставот од 3 мај 1791 година и Реципрочната гаранција на две нации. [43] [44]

Поделба и Наполеонов период[уреди | уреди извор]

По расцепот на Полско-литванската Државна Заедница, повеќе области од поранешното Големо Кнежевство Литванија биле директно припоени кон Руската Империја, а другите ѝ припаднале на Прусија. Во 1812 година, непосредно пред француската инвазија на Русија, поранешното Големо Кнежевство се побунило против Русите. Веднаш по пристигнувањето во Вилнус, Наполеон го прогласил создавањето на привремена влада на Големото Кнежевство Литванија, која, пак, ја обновила Полско-литванската Заедница.[45] Сепак, заедницата не била формализирана, бидејќи половина година подоцна Наполеоновата Голема Армија била истерана од Русија и била принудена да се повлекува на запад. Во декември 1812 година, Русите повторно го завзеле Вилнус, со што се ставило крај на сите обиди за возобновување на Големото Кнежевство. [45] Повеќето области од поранешното Големо Кнежевство биле повторно припоени кон Русија. Кнежевството Августов (подоцна Августов Гувернат), со окрузите Маријамполе и Калварија, било приклучено кон Кралство Полска, скусена држава во личен сојуз со Русија.

Поврзано[уреди | уреди извор]

Наводи[уреди | уреди извор]

  1. ↑ 1,0 1,1 Baranauskas, Tomas (2000). „Lietuvos valstybės ištakos“ [The Lithuanian State] (литвански). Vilnius: viduramziu.istorija.net. Архивирано од изворникот на 29 September 2016. Посетено на 20 July 2016.
  2. ↑ Sužiedėlis, Saulius (2011). Historical dictionary of Lithuania (2nd. изд.). Lanham, Md.: Scarecrow Press. стр. 119. ISBN 978-0-8108-4914-3.
  3. ↑ Rowell S.C. Lithuania Ascending: A pagan empire within east-central Europe, 1295–1345.
  4. ↑ Ch. Allmand, The New Cambridge Medieval History.
  5. ↑ Encyclopædia Britannica.
  6. ↑ R. Bideleux.
  7. ↑ Rowell, Lithuania Ascending, p. 289.
  8. ↑ Z. Kiaupa.
  9. ↑ Kowalska-Pietrzak, Anna (2015). „History of Poland During the Middle Ages“ (PDF). Core.
  10. ↑ N. Davies.
  11. ↑ J. Kiaupienë, "Valdžios krizës pabaiga ir Kazimieras Jogailaitis."
  12. ↑ D. Stone.
  13. ↑ Празен навод (help)
  14. ↑ „Lithuania – History“. Encyclopedia Britannica. Посетено на 21 May 2021.
  15. ↑ By contemporary accounts, the Lithuanians called their early rulers kunigas (kunigai in plural).
  16. ↑ „The Battle of Saule“. VisitLithuania.net. Архивирано од изворникот на 25 June 2021. Посетено на 5 July 2021.
  17. ↑ Batūra, Romas. Places of Fighting for Lithuania's Freedom (PDF). General Jonas Žemaitis Military Academy of Lithuania. стр. 1–2. Архивирано од изворникот (PDF) на 2021-10-29. Посетено на 5 July 2021.
  18. ↑ Baranauskas, Tomas. „Medieval Lithuania – Chronology 1183–1283“. viduramziu.istorija.net. Архивирано од изворникот на 15 June 2010. Посетено на 5 July 2021.
  19. ↑ „The Grand Duchy of Lithuania, 13–18th century“. valstybingumas.lt. Seimas. Посетено на 21 May 2021.
  20. ↑ Kiaupa, Zigmantas; Jūratė Kiaupienė; Albinas Kuncevičius (2000) [1995]. „Establishment of the State“. The History of Lithuania Before 1795 (English. изд.). Vilnius: Lithuanian Institute of History. стр. 45–72. ISBN 9986-810-13-2.
  21. ↑ „Balt | people“. Encyclopedia Britannica (англиски). Посетено на 5 July 2021.
  22. ↑ Lithuania Ascending p. 55
  23. ↑ New Cambridge p. 706
  24. ↑ 24,0 24,1 Gudavičius, Edvardas; Matulevičius, Algirdas; Varakauskas, Rokas. „Vytenis“. Universal Lithuanian Encyclopedia (литвански). Посетено на 5 July 2021.
  25. ↑ Rowell, Stephen Christopher (1994). Lithuania Ascending: A Pagan Empire Within East-Central Europe, 1295–1345 (англиски). Cambridge: Cambridge University Press. стр. 50. ISBN 978-1-107-65876-9. Посетено на 14 July 2021.
  26. ↑ „Gediminas | grand duke of Lithuania“. Encyclopedia Britannica (англиски). Посетено на 5 July 2021.
  27. ↑ Toynbee, Arnold Joseph (1948). A Study Of History (Volume II) (Fourth impression. изд.). Great Britain: Oxford University Press. стр. 172. Посетено на 11 July 2021.
  28. ↑ „Vilnius | national capital, Lithuania“. Encyclopedia Britannica (англиски). Посетено на 5 July 2021.
  29. ↑ „Kęstutis | duke of Lithuania“. Encyclopedia Britannica (англиски). Посетено на 5 July 2021.
  30. ↑ „Algirdas | grand duke of Lithuania“. Encyclopedia Britannica (англиски). Посетено на 5 July 2021.
  31. ↑ Hinson, E. Glenn (1995), The Church Triumphant: A History of Christianity Up to 1300, Mercer University Press, стр. 438, ISBN 978-0-86554-436-9
  32. ↑ Cherkas, Borys (30 December 2011). Битва на Синіх Водах. Як Україна звільнилася від Золотої Орди [Battle at Blue Waters. How Ukraine freed itself from the Golden Horde] (украински). istpravda.com.ua. Посетено на 22 February 2016.
  33. ↑ „Battle of the Vorskla River“. Encyclopedia Britannica (англиски). Посетено на 5 July 2021.
  34. ↑ Kloczowski, Jerzy (2000), A History of Polish Christianity, Cambridge University Press, стр. 55, ISBN 978-0-521-36429-4
  35. ↑ „Vytautas the Great | Lithuanian leader“. Encyclopedia Britannica (англиски). Посетено на 5 July 2021.
  36. ↑ Jasas, Rimantas; Matulevičius, Algirdas. „Radvilos“. Universal Lithuanian Encyclopedia (литвански). Посетено на 5 July 2021.
  37. ↑ Jurginis, Juozas. „Goštautai“. Universal Lithuanian Encyclopedia (литвански). Посетено на 5 July 2021.
  38. ↑ Matulevičius, Algirdas. „Vedrošos mūšis“. Universal Lithuanian Encyclopedia (литвански). Посетено на 5 July 2021.
  39. ↑ Zikaras, Karolis (2017). Battle of Orsha 1514 (PDF). Vilnius: Ministry of National Defence of Lithuania. стр. 1–18. ISBN 978-609-412-068-8. Посетено на 5 July 2021.[мртва врска]
  40. ↑ Празен навод (help)
  41. ↑ Празен навод (help)
  42. ↑ Празен навод (help)
  43. ↑ Eidintas, Alfonsas; Bumblauskas, Alfredas; Kulakauskas, Antanas; Tamošaitis, Mindaugas; Kondratas, Skirma; Kondratas, Ramūnas (2013). The history of Lithuania (PDF) (2nd. изд.). Vilnius: Eugrimas. стр. 101. ISBN 978-609-437-163-9. Посетено на 20 May 2021.
  44. ↑ Jasas, Rimantas. „Liublino unija“. Vle.lt (литвански). Посетено на 1 May 2023. LDK liko atskira valstybė, turinti pavadinimą, herbą, teritoriją, valdymo aparatą, iždą, įstatymus, teismus, kariuomenę, antspaudą.
  45. ↑ 45,0 45,1 Marek Sobczyński. „Procesy integracyjne i dezintegracyjne na ziemiach litewskich w toku dziejów“ [The process of integration and disintegration in the territories of Lithuania in the course of events] (PDF) (полски). Zakład Geografii Politycznej Uniwersytetu Łódzkiego. Архивирано од изворникот (PDF) на 4 March 2016. Посетено на 22 February 2016. Наводот journal бара |journal= (help)

Извори[уреди | уреди извор]

Надворешни врски[уреди | уреди извор]

Нормативна контрола
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Големо_Кнежевство_Литванија&oldid=5181162“