Општествениот договор

За општествениот договор, или Начела за политичко право

Корица од првото издание.
Автор	Жан-Жак Русо
Изворен наслов	Du contrat social ou Principes du droit politique
Земја	Франција
Јазик	Француски
Издадена	1762

Општествениот договор (француски: Du Contrat Social) — книга од областа на филозофијата на политиката, напишана од Жан-Жак Русо, објавена во 1762. Таа важи за едно од најважните дела на политичката филозофија. Во него, Русо ги продлабочува идеите претходно отпочнати во Расправа за нееднаквоста, каде преку разгледба на некои општествени појави се обидува да даде идеја за подобро општество.

Оваа книга била основа за многу бунтови и револуции во Европа, но и пошироко, а особено служела за потпора на идеите на француската револуција. Главната теза не делото е дека монарсите немаат божествено право да владеат со народот; напротив луѓето треба и можат да ја преземат власта во свои раце. Исто така, делото ги изложува идеите за демократијата, еднаквоста пред законот, слобода и општата волја.

Пишување

Како што наведува самиот Русо во предговорот, „Општествениот договор“ бил замислен како дел од обемното дело „Политичките институции“ (Institutions politiques) кое почнал да го пишува во 1743 година, но кое останало недовршено. Русо почнал да се интересира за политиката додека бил на престој во Венецијанската Република, од јули, 1743 до октомври 1744, како личен секретар на францускиот амбасадор. Ова кратко искуство му овозможува да се запознае со различен политички режим од францускиот.

Во 1755 ја развива идејата на она што ќе биде негова концепција за политиката во статијата „Економска политика“ во Француската енциклопедија преку мислата: „Очигледно е дека луѓето се она што владата прави од нив“; мисла која во 1752 ја формулира на сличен начин во предговорот на делото Нарцис или оној кој се љуби себеси: „пороците не му припаѓаат толку на човекот воопшто, колку на човекот со кој лошо се владее“.

Расправа за потеклото и основите на нееднаквоста помеѓу луѓето е објавена во 1754, а Русо ја пишува за да одговори на прашање поставено од академијата во Дижон во 1753: од каде потекнува нееднаквоста на луѓето и дали произлегува од природниот закон?. Човечката природа, сè додека историјата и општеството не ја променат, за Русо претставува подлога на која може да се зборува за различните типови на владеење или општествено организирање. Русо ја дефинира „природната состојба“, не како „дивјачка состојба“ на волци против волци, туку како филозофска хипотеза на иновација, простор за откривање преку иземање на она што општеството му го донело на човекот. Понатаму пишува за начинот на кој луѓето се организирале во општества преку земјоделството и правото за сопственост. Во расправата Русо разговара за типовите моќ и легитимноста на општествата, што претставуваат политички основи на Општествениот договор.

Во 1756, Русо одново ја бележи намерата да го напише делото на својот список на дела кои треба да ги заврши. Три години подоцна, гледајќи ја големината на задачата, одлучува да се сосредоточи на еден дел од Институциите, а да ги запали останатите страници. На својот лектор му покажува првична верзија од Општествениот договор, тогаш наречен Ракопис од Женева во декември, 1760. Оваа верзија се појавува дури кон крајот на XIX век. Делото онака како што ни е достапно денес Русо конечно го довршува и објавува во 1762.

Содржина

Прва книга

На почетокот од првата книга, Русо ја наведува целта на својата расправа:

Сакам да дознаам дали во граѓанскиот ред, може да постои некакво легитимно и сигурно правило, земајќи ги луѓето предвид такви какви што се, а законите онакви какви што можат да бидат. Ќе си дадам за задача, во ова дело, да го измешам она што правото го дозволува со она што интересот го припишува, сè додека правдата и користа не бидат во целост разделени.

Инаку, првата книга се состои од девет глави:

1. Предметот на Првата книга: Оваа глава започнува со познатата реченица: „Човекот е роден слободен, но насекаде е во синџири.“ Притоа, тој истакнува дека општествениот поредок е свето право кое служи како основа на сите други права. Но, тоа не е природно право, па затоа мора да биде засновано врз правила (одредби). Проблемот е да се определи кои се тие одредби.
2. Првите општества: Според Русо, најстарото општество, а тоа е единственото природно, е семејството. Меѓутоа, штом пораснат децата, природната врска се раскинува и тие го напуштаат семејството, т.е. децата и родителите стануваат независни. Ако, пак, продолжат да живеат заедно, тоа не е поради природната нужност, туку претставува предмет на меѓусебен договор. На тој начин, семејството се одржува само врз основа на договорот. Оттука, семејството го претставува првиот модел на политичкото општество: главата на општеството личи на таткото, граѓаните личат на децата, а сите, родени како слободни и еднакви, се откажуваат од слободата само ако имаат полза од тоа.
3. Правото на посилниот: Бидејќи силата е физичка категорија, Русо испитува дали таа може да биде морална категорија. Според него, моќта (силата) не создава никаква обврска, односно обврската за покорност важи само во однос на легитимната власт.
4. Ропството: Според Русо, ниту еден човек нема природна власт над другите луѓе, а силата сама по себе не носи никакво право, и оттука, целокупната легитимна власт мора да почива врз одредби (прописи). Русо ја побива тезата дека слободниот човек може доброволно да се откаже од својата слобода, зашто тоа биз начело дека човекот се дава себеси во замена за ништо, па таквата одлука е апсурдна и нелигитимна. Освен тоа, дури и ако човекот би можел да се откаже од слободата, тој нема право да го направи тоа со неговите деца, зашто тие се родени како слободни луѓе. Оттука, да се отфрли слободата значи да се отфрлат човечноста, правата на човекот и неговите обврски и таквиот чин е спротивен на природата, зашто откажувањето од слободата на волјата претставува исклучување на моралноста од сите човечки активности. Понатаму, секоја одредба која предвидува ропство е нелогична и ништовна, зашто оној кој има сè, тој ги поседува и правата на робот, кој нема никакво право наспроти господарот, така што е нелогично господарот да има права во однос на себеси. Русо заклучува дека правото на ропство е бесмислено, зашто поимите ропство и право се контрадикторни и меѓусебно се поништуваат.
5. Дека секогаш мора да се навраќаме на првобитниот договор: Русо истакнува дека секогаш ќе постои разлика меѓу потчинувањето на мнозинството и владеењето со општеството. Ако некој успее да пороби многу луѓе, нивниот однос нема да биде однос меѓу луѓето и владетелот, туку меѓу господарот и робовите. Дури и тој човек да пороби половина свет, неговиот интерес секогаш ќе остане приватен интерес. Наспроти тоа, дури и пред да му ја предаде власта на кралот, народот постои како народ. Поради тоа, за да се сфати политичкото општество, најпрвин мора да се проучи првобитниот договор.
6. Општествениот пакт: Русо претпоставува дека во определна точка, луѓето се соочиле со големи пречки во поглед на нивниот опстанок во природната средина Тогаш, првобитните услови во кои живееле луѓето постанале неодржливи, зашто човечката раса би исчезнала доколку не го променила обликот на своето постоење. Тогаш се поставило прашањето: како да се најде таква форма на здружување која со колективната сила ќе ги брани личноста и добрата на секој поединец, но истовремено, здружувајќи се со останатите, човекот ќе остане слободен како порано. Ова е фундаменталниот проблем кој го решава општествениот договор. Овој договор за здружувањето на поединците може да се сведе на еден член, а тоа е целосното откажување на секој поединец и на неговите права во полза на целата заедница. Притоа, бидејќи скеој поединец се предава себеси апсолутно, условите на здружувањето се исти за сите. Освен тоа, бидејќи откажувањето е безусловно, сојузот е совршен и секој поединечен член повеќе нема никакви права во однос на заедницата, зашто ако правата би останале на поединците, тогаш во отсуство на повисока власт која би судела, секој поединец би бил сопствен судија за сите работи кои се однесуваат на него. Тоа, пак, би предизвикало враќање кон првобитната состојба и општественото здружување би пропаднало. Најпосле, бидејќи секој човек се предава себеси во односите со сите други и бидејќи секој човек ги има истите права како и секој друг, тоа значи дека секој човек во преговорите го добива она што го губи. Истовремено, чинот на здружувањето, наместо поединечни страни во договорот, создава колективна страна која ја сочинуваат сите гласачи во собранието и тој чин, колективното тело ги стекнува својата единство, својот живот и својата волја. Јавната личност која настанува со здружувањето на сите поединци се нарекува република или политичко тело. Во неговата пасивна улога, тоа тело се нарекува држава, кога игра активна улога се нарекува суверен, а кога се споредува со другите слични тела се нарекува власт. Луѓето кои се здружуваат заедно се нарекуваат народ, а како поединци-носители на суверенитетот се нарекуваат граѓани, кои пак се поданици кога подлежат на законите.
7. Суверенитетот: Бидејќи политичкото тело му го должи своето постоење на општествениот договор, тоа не може, ниту преку спогодба со некоја туѓа власт, да се обврзе на нешто што би го негирало првобитниот чин на здружување; на пример, не може да отужи дел од себе или да се почини на друг суверенитет. Бидејќи носителите на суверенитетот се сите поединци заедно, политичкото тело не може да има никакви интереси кои се спротивни на интересите на луѓето.
8. Граѓанското општество: Преминот од природната состојба кон граѓанското општество предизвикува извонредна промена кај човекот со која правдата се наметнува како правило на однесувањето наместо природниот инстинкт, а човековите постапки се здобиваат со морален квалитет. Тогаш, гласот на обврската го заменува природниот импулс, а правото ја заменува желбата, а човекот, кој дотогаш мислел само на себеси, е принуден да делува врз поинакви начела, засновани врз разумот наместо врз наклонетоста. Со создавањето на политичкото тело, човекот губи нешто од природната состојба, но има поголеми придобивки. Со општествениот договор, човекот ја губи својата природна слобода и апсолутното право да прави што ќе посака. Од друга страма, со општествениот договор добива граѓанска слобода и законско право на сопственост. Притоа, природната слобода нема граници, освен физичката сила на човекот, додека граѓанската слобода е органичена од општата волја. Слично на тоа, во природната состојба постои поседување кое се заснова само на силата, додека во граѓанското општество постои сопственост која има законска основа.
9. За сопственоста: Врз основа на општетсвениот договор, во односот кон нејзините членови, државата е господар на сите нивни добра при што општествениот договор претставува основа на сите други права. Во односите со другите држави, пак, државата го има само „правото на првиот поседник“ кое е изведено од поединците. Меѓутоа, „правото на првиот поседник“ не претставува вистинско право до воспоставувањето на институцијата „сопственост“, зашто дури позитивниот правен акт кој човекот го прави сопственик на некој имот истовремено го исклучува од сето останато. Откако е воспоставена неговата сопственост, човекот мора да се ограничи на неа и повеќе нема никакви права во однос на заедницата. Како општо правило, правото на првиот поседник на некоја земја станува оправдано под следниве услови: прво, земјата не смее да биде населена од некој друг; тој што ја зазема земјата не смее да приграби повеќе отколку што му е потребно за опстанокот; преземањето на сопственоста да биде фактичка, што значи дека човекот треба да ја обработува. Русо ја заклучува оваа глава, како и целата прва книга, со следново соголедување кое претставува основа на целокупниот општествен систем: општествениот пакт, не само што не ја уништува природната нееднаквост, туку обратно, физичката нееднаквост која произлегува од природата ја заменува со морална и законска еднаквост. Тоа значи, без оглед на тоа колку е нееднаков во поглед на силата и интелигенцијата, човекот станува еднаков пред законот.

Втора книга

Втората книга се состои од следниве 12 глави:

1. Дека суверенитетот е неотуѓив: Првата и најважната последица на принципите поставени во првата глава е тоа дека општата волја може да ја насочува државата во согласност со целта поради која е таа воспоставена — општото добро. Онака како што граѓанското општество настанало од судирот меѓу приватните интереси, така и хармонијата меѓу тие интереси го овозможуваат неговото постоење. Со други зборови, општествениот договор произлегува токму од она што им е заедничко на различните интереси: ако не постои точка во која се среќаваат одделните интереси, тогаш општеството не може да постои. Поради тоа, општеството мора да се води токму врз основа на заедничкиот интерес. Според Русо, бидејќи суверенитетот не е ништо друго освен извршување на општата волја, тој не може да се отуѓи; а тоа значи дека суверенот, а тоа е заедницата, не може да ја претставува никој освен таа самата, односно власта може да биде делегирана, но волјата не.
2. Дека суверенитетот е неделив: Поради истата причина поради која суверенитетот е неотуѓив, тој е неделив, зашто волјата или е заедничка или не е, односно или е таа волја на народот или е само волја на дел од народот. Меѓутоа, политичките теоретичари, неспособни да го поделат принципот на суверенитетот, него го делат според намената, делејќи го на власт и волја, односно на извршна и законодавна власт. На тој начин, тие прават од суверенитетот фантастично суштество, крпеница од различни делови, како кога би се составил човек од различни тела.
3. Дали општата волја може да погреши: Русо тврди дека општата волја е секогаш исправна и дека секогаш се грижи за општото добро. Меѓутоа, често постои разлика меѓу општата волја и волјата на сите: општата волја го има предвид само општиот интерес, додека волјата на сите е само збир на поединечните приватни интереси. Ако поединците се доволно информирани и ако не се договараат меѓу себе, малите разлики во приватните интереси секогаш ќе доведат до општата волја и одлуката ќе биде добра. Но, ако се формираат групи на сметка на пошироката заедница, тогаш волјата на тие групи ќе стане општа во однос на нејзините членови, но приватна во однос на државата. Во тој случја, нема да има толку гласачи колку што има луѓе, тулку колку што има групи. Конечно, кога некоја од тие групи ќе стане толку голема, што ќе може да надвладее над другите групи, тоа ќе резултира во исчезнување на општата волја, а мислењето што ќе превладее нема да биде ништо друго освен приватно мислење.
4. Границите на суверената власт: Обврските на поединецот кон општетсвеното тело се задолжителни само затоа што се меѓусебни. Притоа, нивната природа е таква што човекот не може да работи за другите а истовремено да не работи за себеси. Тоа покажува дека општата волја мора да биде општа според целта и според природата; таа мора да извира од сите за да се применува кон сите. Исто така, општата волја ја губи својата природа ако се однесува на поединичен човек или на поединечен случај. Меѓутоа, општата волја не е изведена од бројот на гласачите, туку од заедничкиот интерес што ги обединува нив, зашто општата волја е институција во која секој човек се потчинува себеси на истите услови кои тој им ги наметнува на другите. Оттука, суверената власт не може да ги премине границите на општите одредби, т.е. секој човек може да прави што сака со слободата која му е оставена надвор од општите прописи.
5. Правото на живот и на смрт: Во согласност со општествениот договор, секој човек мора да биде подготвен да го даде својот живот за државата, зашто во општествената заедница животот не е повеќе даден од природата, туку е подарок којшто е условно добиен од државата. Во продолжение, секој престапник кој ги крши законите на државата станува предавник на нацијата и тој не е повеќе припадник на заедницата. Во овој случај, зачувувањето на државата не е во согласност со неговото постоење, така што еден од нив (државата или прекршителот на законот) мора да исчезне. Затоа, кога виновникот се казнува со смрт, тој не е граѓанин, туку непријател. Судењето и пресудата претставуваат доказ дека тој го прекршил општествениот договор поради што повеќе не е член на државата. Бидејќи таквиот човек е народен непријател, државата има легитимно право да го убие. Меѓутоа, Русо истакнува дека честите казнувања се знак за слабост на владата и дека ниеден човек не е толку лош за да не може да биде добар за нешто друго. Поради тоа, ниеден човек не треба да казнет со смртна казна, дури ни како пример, ако може да биде оставен да живее без да претставува закана за општеството.
6. За законот: Кога луѓето во целина владеат за луѓето во целина, сите односи се меѓу целокупното политичко тело набљудувано од една перспектива и истото политичко тело набљудувано од друга перспектива, без никаква поделба. Оовие општи правила кои ги создава општата волја Русо ги нарекува закони. Законот се однесува на сите луѓе заедно и на сите активности апстрактноо, т.е. тој не се однесува на ниеден поединец и на ниту еден поединечен чин. На пример, законот може да определи некакви привилегии, но не може да ги именува носителите на тие привилегии; слично, законоот може да определи неколку класи на луѓе, но не смее да каже кој човек ќе припаѓа на која класа. Со други зборови, ниту една функција која се однесува на некој поединец не спаѓа во доменот на законот. Оттука, законите се чин на општата волја, владетелот не може да биде над законот, законот не може да биде неправеден зашто никој не е неправеден кон себеси, а законите се само регистри за тоа што посакуваме ние самите. Секоја држава во која се владее врз основа на законот Русо ја нарекува република, независно од нејзината уставна форма. Само во тој случај владее јавниот интерес и само тогаш јавното добро претставува реалност. Оттука, секоја легитимна влада е републиканска.
7. За законодавецот: Законодавецот е во секој поглед исклучителен човек во државата, не самопоради неговиот гениј, туку поради неговата служба која е врховна функција без никаква врска со владеењето над луѓето. Овде, Русо го поставува принципот на поделбата на власта, пишувајќи дека како што оној кој владее со луѓето не смее да има власт над законот, така и оној кој владее со законот не смее да има власт над луѓето. Во спротивно, законите ќе бидат само последица на страстите на законодавецот, а то аќе води кон неправда. Поради тоа, човекот кој ги создава законите не смее да има никакво законодавно право, зашто народот, дури и да сака, не може да се откаже од ова непреносливо право.
8. За народот: Русо смета дека народите не треба да брзаат во поставувањето на законит, зашто тие, исто како и луѓето, треба да созреат пред да воспостават закони. Меѓутоа, созреаноста на народот не може лесно да се оцени. Во секој случај, некои народи се одликуваат со дисциплина уште од самиот почеток, додека други не ја постигнуваат дисциплината ниту по векови. Според него, историјата изобилува со примери на илјадници прекрасни народи кои не воспоставиле добри закони. Во тој поглед, Русо ја наведува Русија за која тврди дека никогаш нема да воспостави правна држава.
9. За народот: Продолжение: Според Русо, големината на државата е важен ограничувачки фактор во поглед на нејзиното уредување. Така, земјата не треба да биде ниту многу голема, ниту претерано мала. Во политичкото тело постои горна граница во поглед на силата која не смее да се премине, зашто колку повеќе општествениот договор се развлекува на што повеќе луѓе, толку повеќе слебеат врските меѓу луѓето. Оттука, во основа, малата држава е поцврста во споредба со големата. Администрирањето со државните работи станува потешко колку што е поголема територијата на земјата, зашто секој град, секој регион и секоја провинција треба да имаат своја управа за чие финансирање се потребни големи даноци. Во проодлжение, владата не може ефикасно да ги спроведе законите во оддалечените краишта на земјата, а луѓето пак сè помалку се приврзани кон централната власт. Освен тоа, истите закони не се погодни за сите региони кои се одликуваат со различна клима и различни навики. Ако пак се воспостават различни закони за одделни региони, тоа создава забуна во народот.
10. За народот: Продолжение: Постојат два начина за мерење на политичкото тело: според бројот на луѓето и според големината на територијата така што мора да има рамнотежа меѓу нив за државата да ја достигне оптималната големина. Државата мора да има доволно земја за да се прехранат нејзините жители: ако има повеќе земја од луѓе, тогаш земјата ќе стои необработена и запоставена и тоа ќе води кон дефанзивни војни зашто соседните држави ќе сакаат да ја присвојат слободната земја; од друга страна, ако нема доволно земја, државата ќе биде зависна од узвозот и тоа ќе предизвика офанзивни војни. Во двата случаи, државата нема да трае долго време. Меѓутоа, не постојат прецизни математички пропорции меѓу големината на територијата и бројот на населението поради разликите во климата, плодноста на земјата итн.
11. Различни системи на закони: Целта на секој систем на закони е слободата и еднаквоста. Притоа, еднаквоста не значи дека моќта и богатството треба да бидат еднакво распределени на сите, туку само дека моќта треба да се извршува само врз основа на власта и законот и дека ниеден човек не смее да биде толку богат за да може да купи друг човек и обратно, никој не смее да биде толку сиромав за да биде присилен да му се продаде на друг човек. Сепак, овие општи принципи треба да бидат приспособени според конкретните услови и според карактерот на луѓето во секоја земја. Оттука, секоја земја треба да има такво уредување што ќе биде најдобро, но не најдобро само по себе, туку најдобро во однос на условите во земјата.
12. Класификација на законите: Законите што ги уредуваат најопштите односи во политичкото тело, т.е. односите на сите со сите, Русо ги нарекува политички или фундаментални закони. Вторите односи се меѓусебните односите меѓу секој член на општеството и односите на секој поединец со целото општество; првите треба да бидат колку што е можно ограничени, а вторите да бидат што пошироки со цел секој граѓанин да биде што помалку зависен од останатите луѓе а што повеќе зависен од републиката. Врз основа на овие односи произлегуваат граѓанските закони. Има и трет вид односи меѓу личноста и законот — непочитувањето на законот и казната, а овие односи се разработени во кривичниет закони. Кон овие три вида закони треба да се додаде и четвртиот вид, оној кој е во срцето на државата — моралот, обичаите и пред сè, довербата од кои зависи успехот на останатите закони.

Трета книга

Третата книга се состои од следниве 18 глави:

1. За владата воопшто: Според Русо, политичкото тело се состои од два вида власт: законодавна и извршна. Владата е потреба за да дејствува во согласност со инструкциите на општата волја и да служи како средство за комуникација меѓу државата и суверенот. Оттука, владата е посредно тело воспоставено меѓу сувренот и поданиците, тело кое е задолжено да ги спроведува законите и да ги одржува политичките и граѓанските слободи. Членовите на ова тело се нарекуваат магистрати, кралеви или гувернери, а целото тело се нарекува владетел (принц). Притоа, Русо го нарекува легитимното извршување на извршната власт „влада“ или „врховна администрација“, додека човекот или телото што раководи со администрацијата ги нарекува „принц“ или „магистрат“. Според Русо, поради различните околности, не постои еден вид влада која би била најдобра за секој народ, ниту пак за еден народ во различни времиња. Во тој поглед, на народите со различна големина им одговара различен тип на влада. Меѓутоа, во секој случај, посебната волја на принцот треба да ја претставува општата волја на народот, односно законот така што тој не смее да постапува според својата волја.
2. Конститутивниот принцип на различните форми на владата: Русо советува дека владата не треба да биде многу расчленета, зашто колку е поголем бројот на магистратите, толку е владата послаба. Оттука, најактивната влада е онаа која е концентирана во едне човек, зашто тогаш се совпаѓаат личната и заедничката волја. Од друга страна, ако се спојат извршната и законодавната власт, тогаш посебната волја ќе командува со општата волја и таквата влада се одликува со најмала активност. Според Русо, односот меѓу бројот на магистратите во однос на владата треба да биде обратен од односот меѓу бројот на поданиците и суверенот. Со други зборови, колку е поголема земјата, толку владата треба да има помалку нивоа, односно треба да се намали бројот на магистратите.
3. Класификација на владите: Русо разликува неколку типови на владеење: прво, власта може да ја спорведуваат сите или повеќето луѓе и тој тип се нарекува демократија; второ, ако власта им се даде на мал број луѓе, тоа се нарекува аристократија; ако целата власт е концентрирана во еден магистрат, овој облик се нарекува монархија. Меѓутоа, овие форми на власт се еластични и може меѓусебно да се преклопуваата а исто така, овие три форми може да се измешаат и да се манифестираат во повеќе варијанти. На прашањето, која форма на владеење е најдобра, Русо одговара на следниов начин: демократската власт најдобро одговара за малите држави, аристократијата најмногу одговара на средните држави, додека монархијата е најсоодветна за големите.
4. Демократија: Законодавната власт никако не смее да се спои со извршната, зашто тоа води кон влада без влада. Најопасно нешто во јавните работи е мешањето на приватните интереси така што злоупотребата на законот од владата е помало зло од корупцијата на законодавецот која произлегува од мешањето на приватните интереси. Ако се случи тоа, државата е расипана до сржта и таа не може да се реформира. Демократијата се темели на неколку предуслови: таа е погодна за мали земји, каде народот може набрзина да се собере и каде секој се знае со секого; едноставност на навиките и на моралот; голем степен на еднаквост во општетсвената положба; малку или николку луксуз, зашто луксузот ги расипува и богатите и сиромашните.
5. Аристократија: Во оваа форма на владеење постојат две вештачки личности – суверенот и владата, а со тоа и две општи волји – волјата на граѓаните и волјата на администрацијата. Со првите општества се владеело аристократски: од главата на семејството, постарите луѓе, свештениците итн. Има три вида аристократија: природна, изборна и наследна при што првата е соодветна за примитивните народи, третата е најлошата форма на власт, додека втората е најдобра и таа ја претставува аристократијата во вистинската смисла на зборот. Предноста на аристократијата не е само во тоа што овозможува разликување меѓу суверенот и владата, туку и во изборот на магистратите. Накратко, овој облик е најдобриот начин кој овозможува најмудрите да управуваат со мнозинството. Меѓутоа, тука се јавува опасноста извршната власт да се оттргне од законската контрола. Во продолжение, оваа форма не бара земјата да биде мала ниту пак многу голема.
6. Монархија: Според Русо, предноста на монархијата е во тоа што се споени волјата на народот со волјата на принцот, како и јавната сила на државата со индивидуалната сила на владата и сите дејствуваат кон една цел. Оттука, не може да се замисли друго државно уредување со поголема акција со помал напор. Но, од друга страна, не постои ниедна друга форма на власт во која посебната волја толку лесно доминира над останатите. Имено, во монархијата, сѐ е насочено кон една цел, но целта на е јавната среќа така што претераната сила на администрацијата може да претставува кочница за државата. Инаку, монархијата најдобро одговара за големите земји, зашто во нив има можност да се воспостават повеќе посредни нивоа на власт. Меѓутоа, тешко е еден човек да владее со голема држава, а особено е штетно ако кралот владее со посредство на заменици. Суштински и неодминлив недостаток кој ја прави монархијата инфериорна во однос на републиката е тоа што во неа високите служби ги заземаат неспособните луѓе кои се служат со интриги, а штом дојдат на некоја висока положба го забораваат јавниот интерес. Најголемиот проблем на владеењето на еден човек е наследувањето на власта по смртта на кралот. Освен тоа, кралската власт е нестабилна, зашто еднаш оди во една насока, а другпат во друга насока, во зависност од личноста на владетелот. Поради тоа, државата постојано се префрла од еден на друг проект, од еден на друг принцип и не води доследна политика.
7. Мешани форми на владеење: Не постои чиста форма на владеење, туку во праксата се среќаваат елементи на одделни форми. На прашањето: која форма е подобра – едноставната или мешаната, Русо одговара дека простата форма е најдобра токму затоа што е проста. Но, кога извршната власт не е доволно подредена на законодавната, тој недостаток треба да се надомести со поделба на власта, зашто така владата ќе има помала моќ во однос на суверенот. Овој недостаток може да се надмине и со воспоставување посредни магистрати кои би биле независни од власта и би претставувале рамнотежа меѓу извршната и законодавната власт.
8. Дека сите форми на владеење не се соодветни за сите земји: Колку е поголемо растојанието меѓу владата и народот, толку е понепријатно оданочувањето, кое се смета за најголем товар во монархијата. Затоа, наспроти демократијата која е соодветна за малите и сиромашни земји, а аристократијата за земјите со средно богатство, монархијата е соодветна само за богатите земји. Според Русо, пустите и неплодни земји се осудени да останат ненаселени или населени со дивјаци; земјите кои ги обезбедуваат само нужните средства за живот се населени само со варварски народи и во нив не е можно политичко општество; местата во кои работата дава само умерен принос се соодветни за слободните луѓе; додека земјите кои се многу плодни сакаат монархија така што принцот може да го присвои вишокот на производите.
9. Знаците на добрата влада: Целта на секое политичко здружување е заштитата и напредокот на неговите членови. А најсигурниот знак дека се исполнети овие цели е бројноста на населението. Оттука, при непроменети останати услови, земјата во која најмногу се множат жителите (без имиграција) истовремено е земја со најдобра влада. Наспроти тоа, земјата во која се намалува населението е земја со најлоша влада.
10. Злупотребата на власта и нејзината тенденција да се изопачи: Секоја влада постојано делува против интересите на суверенот, а на крајот тоа води неизбежно до спротивност меѓу принцот и суверенот и до раскинување на општествениот договор. Ова претставува инхерентен и неизбежен дефект кој уште од појавата на политичкото тело упорно се заканува да го уништи. Постојат два начина на кои пропаѓа владата: кога таа се намалува и кога пропаѓа државата. Владата се намалува кога опаѓа бројот на нејзините членови: од демократија кон аристократија и од аристократија кон монархија. Распаѓањето на државата може да поприми две форми: прво, кога принцот не раководи со државата според законот, туку ја узурпира власта; второ, кога одделните членови на владата ја узурпираат власта. Кога се распаѓа државата, узурпацијата на власта се нарекува анархија. Поточно, демократијата се претвора во охлократија, аристократијата во олигархија, а кралската власт преминува во тиранија.
11. Смртта на политичкото тело: За разлика од човекот, кој е производ на природата, државата е вештачка творба. Слично на тоа, човекот не може да го продолжи својот живот, но треба да го продолжи животот на државата колку што може подолго, а тоа ќе го направи така што ќе го воспостави најдоброто можно уредување. Законодавната власт е срцето на државата, а извршната власт е мозокот при што државата може да постои без извршната власт, но не може без законодавната власт. Законите ја претставуваат суштината на добрата држава, а таму каде што законите слебат со текто на времето, тоа е знак дека нема законодавна власт и дека државата е мртва.
12. Како суверената власт се одржува себеси: Суверенот, немајќи друга сила освен законодавната власт, се одржува низ законите, а бидејќи тие се само израз на општата волја, суверенитетот постои само кога луѓето се здружени. Тука, Русо се повикува на Стариот Рим, кога луѓето се собирале секоја недела, па дури и неколкупати во текот на неделата. На тој начин, народот истовремено ја играл улогата на магистрати и на граѓани, односно тој бил и суверен и влада.
13. Истото — продолжение: Не е доволно луѓето еднаш да го определат уредувањето на државата, туку со закон мора да се определи задолжително периодично собирање на луѓето. Колку често ќе се одржуваат овие собранија зависи од бројни околности, но во основа, ако владата има поголема моќ, тогаш собранијата треба да се одржуваат почесто.
14. Истото — продолжение: Секојпат кога луѓето ќе одржат законски собранија, надлежноста на владата престанува, односно извршната власт е суспендирана. Овие собранија отсекогаш им биле одбивни на принцот и на магистратот. Ако народот не се спротивстави на ваквите тенденции, најпосле народниот суверенитет атрофира и републиката мора да пропадне.
15. Пратеници или претставници: Штом јавната служба престане да биде главен интерес на луѓето, државата е осудена на пропаст. Колку е подобро уредувањето на државата, толку јавниот интерес надвладува над приватниот. Ако владата е лоша, човекот не сака да учестува во собранијата, зашто знае дека општата волја нема да надвладее. Народниот суверенитет не може ниту да се отуѓи, ниту да биде застапуван од некого. Оттука, пратениците не не се претставници на луѓето, туку само нивни агенти и не можат да одлучуваат за ништо. Секој закон што не е потврден од луѓето е ништожен. Затоа, англискиот народ се лаже ако верува дека е слободен, зашто тој е слободен само при одржувањето на изборите за парламентот, но штом тој се воспостави, луѓето ја губат својата слобода. Бидејќи законот не е ништо друго туку декларација на општата волја, јасно е дека никој не може да ги застапува луѓето во законодавната улога, но може и треба да има застапување во извршната власт. Ако се гледа вака, јасно е дека само неколку народи имаат закони. Русо смета дека современите луѓе немаат слобода, туку тие се робови, зашто во моментот кога луѓето избираат претставници во законодавната власт, тие повеќе не се слободни.
16. Дека воспоставувањето на владата не е договор: Русо ги побива теоретичарите кои тврдат дека воспоставувањето на владата претставува договор меѓу луѓето и магистратите. Врховната власт не може ниту да се отуѓи ниту да се промени, а нејзиното ограничување значи и нејзино уништување. Противречно е да се тврди дека народниот суверен би поставил надреден над себе. Освен тоа, ваквиот договор би претставувал посебен чин, така што тој не е чин на суверенитетот ниту пак закон, поради што тој е нелегитимен.
17. Воспоставувањето на владата: Чинот на воспоставување на владата е составен од два чина — воспоставување на законот и извршување на законот. Со првиот, народниот суверен ја определува владата со некаква форма при што е јасно дека овој чин претставува закон. Со вториот, луѓето ги именуваат магистратите во рамките на владата, но оваа номинација е посебен чин и затоа не е посебен закон, туку само продолжение на првиот и функција на владата.
18. Начини за спречување на узурпацијата на владата: Чинот на воспоставувањето на владата не е договор, туку закон, а носителите на извршната власт не се господари на народот, туку негови службеници така што луѓето можат да ги именуваат и разрешуваат како што ќе посакаат. Оттука, функциите кои луѓето ги пренесуваат на владата, таа мора да ги извршува, без право да ги определува условите за тоа. Меѓутоа, сиет влади на светот, штом им е дадена јавната сила, порано или подоцна ја узурпираат суверената власт на народот. Периодичните собранија на луѓето се единствениот начин да се спречи или одложи ова зло. При свикувањето на овие собранија треба да се гласа посебно за две прашања: прво, дали народниот суверен е задоволен со постојната форма на владата?; второ, дали луѓето сакаат да им ја остават администрацијата на оние кои тековно се задолжени со неа?

Четврта книга

Четвртата книга се состои од 9 глави.

1. Дека општата волја е неуништлива: Општеството се распаѓа и државата ослабува кога преовладуваат приватните интереси, кога некои делови од општеството започнуваат да влијаат врз целото општество, кога општиот интерес е нарушен и наидува на отпор, кога се јавуваат кавги и противречности и кога ниту најдоброто мислење не може да надвладее без предизвици. Меѓутоа, општата волја е секогаш чиста и непроменлива. Секој човек кој својот интерес го одделува од општиот сфаќа дека не може да го издвои целосно. Дури и кога го продава својот глас за пари, тој не може да ја уништи општата волја во себе, туку само ја избегнува.
2. Правото на глас: Само еден закон по својата природа бара едногласна согласност — општествениот пакт, зашто граѓанското здружување е најдоброволниот чин на светот, а секој човек е роден слободен и никој нема право да го потчинува. Освен почетниот договор, секогаш мнозинското гласање секогаш е задолжително за другите. Притоа, во гласањето треба да се применат два принципа: прво, колку посериозно и поважно е некое прашање, тоа треба да биде усвоено со што поголемо мнозинство, кое е блиско на едногласното; второ, колку побрзо треба да се донесе некоја одлука, тогаш таа треба да се донесе со што помал број гласови. Најпосле, за прашањата за кои треба веднаш да се одлучи, доволен е само еден глас. Првиот принцип треба да се применува при носењето на законите, додека вториот принцип треба да се применува во административните работи. Во секој случај, комбинацијата на овие два принципа ќе определи со колкаво мнозинство треба да се донесе некоја одлука.
3. Изборите: Изборите на принцот и магистратите може да се извршат на два начина: со избор или со жреб. Вториот начин е природен за демократијата, зашто во вистинската демократија извршувањето на власта не е привилегија, туку обврска, така што изборот ќе падне на оној кој ќе биде определен со жребот. Во аристократијата, принцот го избира принцот, па вториот начин е соодветен. Изборот со жреб има и недостатоци, зашто ако сите луѓе се еднакви по карактерот и дарбата, не е важно кој ќе биде избран. Ако двата начина се применуваат истовремено, тогаш првиот начин треба да се примени за пополнување на службите во кои се бараат посебни вештини, како воените команданти, додека жребот да се примени за службите во кои се доволни општиот разум, праведноста и интегритетот, како што е случајот со политичките служби. Во монархијата, ниту еден од овие два система не се соодветни, туку монархот самостојно ги избира своите службеници.
4. Римската комиција: Во оваа глава, Русо го објаснува политичкиот систем на Римската Република.
5. Трибунатот: Кога не може да се воспостави рамнотежа меѓу конститутивните делови на државата, тогаш се воспоставува посебен магистрат, како издвоено тело од другите магистрати, а кој ќе служи како посредник меѓу принцот и народот или меѓу принцот и суверенот. Ова тело Русо го нарекува трибунат, кој е чувар на законите и на законодавната власт. Понекогаш, тој служи да го заштити суверенот од владата, некогаш да ја одбрани владата од народот, а некогаш да воспостави рамнотежа меѓу нив. Трибунатот не е конститутивен дел од републиката и тој не учествува ниту во законодавната ни во извршната власт, но токму тоа му дава посебни овластувања, зашто може да спречи нешто да биде направено. Добро поставениот трибунал претставува најсилна заштита на општественото уредување. Меѓутоа, ако ја узурпира извршната власт или ако се обиде да носи закони, трибунатот ќе дегенерира во тиранија. Најдобриот начин да се спречи узурпацијата од ова тело е трибунатот да не биде постојан, туку треба да биде распуштен на определени интервали, а овие интервали не треба да бидат долги, туку треба да бидат определени со закон.
6. Диктатура: Во оваа глава, Русо повторно го анализира искуството на Стариот Рим. Ако во определени случаи треба да се воспостави диктатура, најважно е да се ограничи нејзиното времетрање на еден кус мандат кој не може да се продолжи, зашто штом помине вонредната околност, диктатурата е или непотребна или ќе се претвоти во тиранија.
7. Цензорен трибунал: Како што општата волја се определува со закон, така јавното мислење го определува цензорската служба. Меѓутоа, цензорниот трибунал не е арбитер во јавното мислење, туку само негов гласноговорник и не смее да се оддалечи од оваа улога. Овој трибунал ја спречува корупцијата на мислењето, а понекогаш дава заклучоци кога мислењето е несигурно, но тој нема право да го ограничува јавното мислење.
8. Граѓанската религија: Националната поделба го создала политеизмот, а тој пак предизвикал граѓанска и религиозна нетолеранција. За време на паганството, секоја држава имала свој бог и своја религија, но немао религиски војни, зашто секоја држава не правела разлика меѓу боговите и законите, а границите на боговоте била определена од државните граници. Дури во Римската држава, многубоштвото прераснало во единствена религија. Меѓутоа, подоцна, христијанството се претворило во најнасилниот деспотизам на светот. Бидејќи истовремено продолжиле да постојат принцовите и граѓанските закони, како последица на оваа двојна власт дошло до бескрајни судири меѓу христијанските држави. Според Русо, не е точно дека религијата не е корисна за политичкото тело, зашто ниту една држава не била основана без религиска основа; но од друга страна, не е точно дека христијанството е најдобрата поддршка на државата, туку тоа е штетно за државното уредување. Ако се разгледува во однос на општеството, религијата може да се подели во две категории: религија на човекот и религија на граѓаните. Првата се однесува на внатрешното обожавање на бога, односно таа е чист теизам и може да се нарече божествен природен закон. Втората е религијата што е воспоставена во некоја земја, заедно со догмите, ритуалите и надворешните форми на обожавање кои се уредени со законот. Вакви била религијата на сите постари народи и неа можеме да ја наречеме позитивен божествен закон. Но, има и трет вид религија која на луѓето им дава два господара и две татковини, а таа е религијата на свештениците во која спаѓа и католичкото христијанство. Оваа форма е најлоша зашто го уништува општетсвеното единство, додека втората форма е добра бидејќи ги поврзува божественото обожавање со љубовта кон законот, како и поради тоа што ја поттикнува љубовта и службата кон татковината. Оваа форма претставува еден вид теократија во која принцот е врховниот свештеник, а членовите на магистратите се свештеници. Меѓутоа, и оваа форма на религијата има лоша страна: таа е заснована на грешки и лаги, и се претвора во ексклузивна, тиранска и нетолерантна. Вистинската религија е онаа од евангелијата во која сите луѓе се браќа, но таа нема врска со политичкото тело, туку напротив ги оддалечува луѓето од државата и затоа е спротивна на општествениот дух. Русо го смета христијанството за целосно духовна религија која се занимва исклучително со животот по смртта, а христијанската татковина не е овој свет. Оттука, за да опстои државата заснована врз таквата религија, секој граѓанин мора да биде добар христијанин, но ако се појави само еден лицемер и амбициозен човек, како Катилина или Кромвел, тој ќе ги искористи своите сонародници. Христијанството проповеда само послушност и потчинетост и затоа е плодна почва за појавата на тиранијата. Наспроти тоа, граѓанската религија ја сочинуваат законите кои се израз на општествената свест и кои секој е должен да ги почитува. Законите на граѓанската религија мора да бидат прости и малубројни, изразени прецизно и без дополнителни коментари, како што се: постоењето на интелигентно и добронамерно божество кое предвидува сѐ, постоењето на задгробниот живот, среќата на праведниците, казнувањето на грешниците, светоста на општествениот договор и на законите. Граѓанската религија не познава нетолеранција, вклучувајќи ја и верската. Не може да постои ексклузивна национална религија, туку сите религии треба да го толерираат постоењето на другите религии, под услов нивните догми да не содржат ништо што е спротивно на обврските на граѓаните.
9. Заклучок: Русо наведува дека, по поставувањето на вистинските принципи на политичкото право, следниот чекор би бил разгледувањето на меѓународните односи на државата, вклучувајќи ги меѓународното право, трговијата, правата на војување и освојување, сојузите, преговорите, спогодбите итн. Меѓутоа, тој истакнува дека овие прашање се преголема задача за неговиот слаб поглед така што тој секогаш се насочува кон работите кои се во неговиот домен.

Осврт кон длеото

Иако Русо немал навика да им оддаде признание на неговите претходници, познато е дека големо влијание врз него извршиле некои теоретичари на правото и мислители, како: Хуго Гротиус, Самуел Пуфендорф, Жан Барберак, Томас Хобс, Џон Лок итн. На пример, поднасловот на „Општествениот договор“ гласи „Принципи на политичкото право“, што се поклопува со истоимената книга на Барберак. Сите овие автори сметале дека државата е резултат на договорот меѓу луѓето, што е основната поставка и во „Општествениот договор“. Така, Русо ја прифатил идејата на Хобс дека суверенитетот на народот е апсолутен, но за разлика од Хобс, во своето дело Русо настојува да докаже дека човекот може истовремено да биде слободен и член на политичката заедница. Притоа, Русо го отфрла ставот на Хобс дека во првобитната, природна состојба човекот бил агресивен и непријателски расположен кон другите, но сепак, и тој ја смета таа состојба за сурова, а човекот за „глупаво животно без имагинација“. Ваквата слика за природната состојба се разликува и од онаа искажана во неговото постаро дело „Расправа за нееднаквоста“ во кое ја истакнува слободата и невиноста на човекот во природната состојба. Во „Општетсвениот договор“, Русо тврди дека само со напуштање на природната состојба и прифаќање на политичкото општество, човекот се остварува себеси како човек. Понатаму, Русо ја негира тезата на Хобс дека стравот предизвикал човекот да ја напушти природната состојба и тврди дека човечката слабост го прави човекот да биде општествено суштество. Исто така, тој смета дека во човекот постои внатрешен природне притисок за остварување на неговите морални квалитети кои се само потенцијални во природната состојба. Овде треба да се забележи дека во „Општетсвениот договор“ Русо не е доследен во примената на зборот „природа“ кој некогаш го употребува во неговото буквално значење, а понекогаш во смисла на „првобитна“ состојба.

Решението на Русо значително се разликува од претходните теоретичари на правото кои тврдат дека суверенитетот произлегува од волјата на луѓето, но тие, со општествениот договор го пренесле суверенитетот на владетелот. Наспроти нив, Русо истапува со оригиналниот став дека таквиот пренос не е потребен, зашто суверенитетот не само што потекбува од луѓето, туку останува кај нив. На тој начин, луѓето остануваат слободни така што владеат самите со себе. Со други зборови, луѓето го задржуваат суверенитетот, но носат закони кои имаат обврска да ги почитуваат при што таа обврска не е принуда, туку морална должност. Од друга страна, Русо целосно се согласува со ставовите на Хобс дека со општествениот договор секој човек се откажува од сите свои права. Меѓутоа, треба да се има предвид дека ова откажување Русо го смета за размена со која човекот се откажува од природните права за да добие граѓански права. Оваа размена е полезна за луѓето зашто тие се откажуваат од правата засновани врз силата за да добијат права засновани врз законите.

Русо го позајмил од Хобс аргументот дека суверенитетот е апсолутен и не може да се дели. Истовремено, од Лок и од другите правни теоретичари го присвоил ставот дека суверенитетот не е неограничен, а границите се поставени од природниот закон и од грижата за јавното добро. Како пример за ограничувањето што го поставува природниот закон, Русо наведува дека секој договор со кој човекот стапува во ропство е ништовен, зашто секој договор во кој само едната страна има полза е спротивен на природниот закон. Некои проучувачи на творештвото на Русо сметаат дека тој го елиминира природниот закон, меѓутоа други автори го тврдат спротивното при што се повикуваат на неколку есеи на Русо во кои тој го нагласува значењето на природниот закон. Сепак, во „Општествениот договор“ Русо не се повикува на природниот закон. Всушност, во ова дело Русо го позајмува ставот на Хобс дека граѓаните немаат друг водич освен граѓанскиот закон и јавната совест. Во овој поглед, постои противречност меѓу мислењето на Русо дека општата волја е морален авторитет, изложено во „Општествениот договор“, и ставот дека совест на поединецот е основниот принцип на праведноста, изложен во другите дела на Русо.

Пишувајќи за законите, Русо прави разлика меѓу вистинскиот и стварниот закон при што првиот го претставува законот каков што треба да биде, а вториот е законот што постои во стварноста. Разликата меѓу вистинскиот и стварниот закон е паралелна на разликата меѓу општата волја и волјата на сите: општата волја е нормативен концепт, додека втората е емпириски концепт. Притоа, Русо зборува за вистинските закони кои се закони донесени од луѓето во својство на суверен, кои пак им се потчинуваат во својство на поданици. Оттука, бидејќи луѓето истовремено се и суверен и поданици, таквите закони никогаш нема да ја ограничат нивната слобода. Со самото склучување на општествениот договор, секој човек станува дел од граѓанското општество и со тоа се обврзува дека ќе ги почитува одлуките на мнозинството. Меѓутоа, при донесувањето на одлуките, мнозинството не поаѓа од поединечните желби, туку мнозинската одлука само претставува одраз на општата волја, т.е. не на волјата на мнозинството

Ставовите на Русо во однос на христијанството, изложени во „Општествениот договор“ се сосема различни во споредба со мислењата присутни во другите негови дела во кои тој го отфрла атеизмот на Дидро. На повеќе места во неговите дела, тој ја искажува својата вера во Бога и во задгробниот живот, подвлекувајќи дека не би можел да живее без религиозната вера. Наспроти тоа, неговиот став во „Општествениот договор“ е поблизок до Макијавели отколку до Лок. Во главата посветена на државната религија, тој пишува дека религијата треба да биде потчинета на државата и да ги поттикнува патриотските, граѓанските и воените доблести, а христијанството воопшто не е погодно за таа намена, зашто тоа го проповеда царството божјо наместо граѓанската република. Оттука, Русо смета дека христијанството е добро како приватна религија, но не како државна, а државната религија е поважна и таа треба да има предност. Поради овие гледишта, критичарите на Русо му забележуваат дека користа ја става пред моралноста и вистината.

„Општествениот договор“ содржи и некои ставови кои можат да се толкуваат на различен начин, како што се оние изложени во седмата глава од првата книга, каде Русо пишува за принудувањето на човекот да биде слободен, поради што некои современи критичари го обвинуваат Русо за пропагирање тоталитарна идеологија. Всушност, целата теорија на Русо за слободата е противречна: според него, да се биде слободен значи да не се биде потчинет кон ниту еден човек, додека да се биде потчинет кон институциите е сосема оправдано. Во „Општествениот договор“ Русо не ги гледа институциите како закана за слободата. На пример, во 12-тата глава од Втората книга, Русо пишува дека државата треба да биде така уредена, што секој граѓанин треба да биде потполно независен од другите граѓани и претерано зависен од републиката. Овде, Русо го употребува зборот „претерано“ за да нагласи дека зависноста од државата никогаш не може да биде преголема, зашто токму таа зависност е гаранција за независноста на човекот од другите луѓе. Понатаму, Русо тврди дека луѓето не можат самите да донесат добри закони, туку ним им е потребен Законодавец, што значи дека слободата се состои во потчинувањето на законите што ги донесол некој друг. Русо смета дека луѓето не смеат да се остават сами, зашто нив ќе ги водат страстите, така што им е потребен некој да ги води.

Прием

По издавањето на книгата, таа наидува на бурен прием. Денес таа останува едно од главните дела на политичката филозофија, а нејзиното влијание е присутно насекаде низ светот. Особено се истакнуваат идеите за демократија, така што служи како столб на современите демократии. Очигледна е поврзаноста на Русо и Француската револуција, по чие збиднување идеите на Русо ја преплавуваат Европа. Русо преку општествениот договор сака да ја промени општеството во кое живеел: француската монархија не дозволувала слободно изразување на општата волја ниту пак на поединечната волја. Сепак во ова дело Русо се фокусира само на развојот на општата волја и општиот интерес, занемарувајќи ја волјата на поединецот. Како и да е, во делото Емил, зборува за важноста на личниот развој и нагласокот го става на поединечната волја. На овој начин овие две дела се меѓусебно комплиментарни.

Малку е познато дека идејата на Русо за: „почитувањето на законот кој го следиме е слободата“ има влијаено врз идејата за автономија на субјектот кај Кант. Според многумина, она што Кант го зборува за поединецот и етиката е всушност истото што Русо го зборува за општествениот живот и за граѓанската слобода. Покрај Кант, огромен е бројот на филозофи и мислители воопшто, кои се инспирирале од Русо и токму од ова негово дело. Францускиот филозоф Волтер преку своите текстови го критикува и исмева Русо, но истовремено го брани правото за израз. Во Републикански идеи (1765), реагира на палењето на Општествениот договор во Женева со зборовите: „Фактот што делото е запалено е еднакво одвратно колку фактот што делото е напишано. [...] Да се запали книга со аргументи е исто како да се каже: „Не сме доволно паметни да му одговориме“.