Темерин

Темерин
Темерин; Темерин (српски); Temerin (унгарски)
	Паланка
	Средиштето на Темерин
Држава	Србија
Покраина	Војводина
Округ	Јужнобачки Округ
Општина	Темерин
Надм. вис.	83 м
Население (попис од 2011 година)
•	19.661
Часовен појас	СЕВ (UTC+1)
• Лете (ЛСВ)	СЕЛВ (UTC+2)
Поштенски број	21235
Повикувачки број	+381 21
Регистарски; таблички	NS

Темерин (српски: Темерин; унгарски: Temerin) ― паланка и седиште на истоимената општина, сместен во Јужнобачкиот Округ во автономната покраина Војводина во Србија. Местото има население од 19.613 жители.

Име[уреди | уреди извор]

На српски, гратчето е познато како Темерин, на унгарски како Temerin, на германски како Temeri и на хрватски како Temerin.

Во пишаните документи, Темерин е споменат за прв пат во 1332 година во потврдата од папата, издадена на Лаврентиј де Темери, парохискиот свештеник, за плаќање на папскиот данок. Во тоа време, Темерин бил дел од Округот Баченшиш во средновековното Кралство Унгарија. Останал под контрола на Кралството Унгарија до Мохачката битка во 1526 година. По таа битка, населбата најпрво станала дел од српската држава на т.н. цар Јован Ненад (1526-1527), а потоа била вклучена во Отоманската Империја, која ја контролирала областа до крајот на 17 век. Административно, Темерин бил дел од османлискиот Сегедински Санџак.

Списокот со имињата на српските жители на Темерин се споменсѕ во сегедскиот дефтер кој датира од 1560/61 година. Месниот војвода се викал Радица Степана. Имало 20 куќи кои плаќале даноци и целиот приход од феудалните даноци бил 5.922 акчиња. До крајот на 17 век и османлиското владеење, Темерин останал без жители.

Хабсбуршка власт[уреди | уреди извор]

Од крајот на 17 век, областа била дел од Хабсбуршката Монархија, а населението било основано во првата половина на 18 век. Според Д. Руварац, Темерин во 1722 година била српска населба со 183 српски куќи и тројца православни свештеници: Мишко, Михајло и Петар. Во 1769 година имало 208 куќи, во 1773 година имало 183, а во 1786 година 215 српски домови. Во таа година во Темерин живееле и работеле пет српски православни свештеници; двајца од нив давале верски служби, а тројца не.

Со оглед на минатото богатство на Темерин, мештаните Срби изградиле православна црква помеѓу 1746 и 1749 година и ја посветиле на Христовото вознесение во рајот. Се наоѓала на почетокот на денешната улица „Босанска“, од нејзината десна страна, заменета со куќи со броеви од 2 до 10.^{[се бара извор]}

Воената карта и верските книги од истата црква го докажуваат постоењето на црквата. Некои од нив сè уште се чувани во црквата Христовото вознесение во рајот, во селото Ѓурѓево. Црквата била направена од тули – цврст материјал (што е важно затоа што во повеќето села црквите биле од дрво – како трупци). Димензиите на црквата биле: должина 17 м, ширина 6,5 м, а ѕидовите биле скоро 6 м високи. Црквата имала црковна камбана, изградена веднаш покрај главната зграда, 11 посебни прозорци со железни решетки на нив. Јохан Милнер ја изградил црквата со помош и координација на епископот на Бачко-сегединската епархија, Висарион Павловиќ.

Меѓу учениците на црковните училишта е и еден од најзабележителните луѓе од Темерин: писателот, епископ, професор по богословие и полиглот Лукијан Мушицки, роден во 1777 година во градот. Тој бил пријател и соработник на Вук Стефановиќ Караџиќ, придонесувајќи за вуковицата со додавање на буквата „ђ“.

Во 1796 година Чембер ги продал Темерин и Бачки Јарак на Шандор Сечен за цена од 80.000 форинти. Организираната колонизација на Темерин од страна на Унгарците започнала во 1782 година, а доселувањето на Германците започнала во 1787 година. Во таа година го основале и го населиле Бачки Јарак, место кое дотогаш била пуста област во Бачка.

Грофот Шандор Сечен се обидел да ги претвори Србите во негови селани, што резултирало со нивниот четиригодишен обид (од 1796 до 1800 година) да го припојат Темерин кон Воената граница и најблискиот баталјон на единицата од Шајкаш. Овој обид не успеал и на 21 јули 1799 година, тие решиле да се преселат од Темерин. Делегација испратена од парохиската комисија ги спречила во обидот со одложување на нивното селење. Истиот ден таа комисија направиле документ од големо значење. Документот бил наречен „список на сите православни семејства од Темерин кои се преселиле во воениот баталјон во пустата област Пашка“. Овој важен документ ги содржи имињата на 178 поглавари на семејства кои заминувале.

По неколку месеци, бројот на доселени семејства се искачил на 210 семејства и 1.610 живи души. Во пролетта 1800 година ги урнале нивните куќи и црквата и сиот градежен материјал го однеле во пустата област Пашка каде го основале новото село по име Ѓурѓево. Името е дадено затоа што се преселиле на Ѓурѓовден. Само пет години подоцна изградиле нова, уште поголема црква од материјалот што го донеле со себе. Тие ја посветиле новата црква на Христовото вознесение на небото, исто како и во Темерин.

Следните 120 години Темерин бил речиси без Срби, грофот Сечен донел унгарски доселеници, селани од окрузите Пешта, Фејер и Толна. Истиот гроф наредил изградба на многу претставителна палата (замок), т.н. „Каштел“/„Кастели“, кој сега е под државна јурисдикција. Во денешно време е сместено средно техничко училиште.

Семејството Сечен го продало имотот во Темерин и „Каштел“/„Каштели“ на трговецот со жито, Антал Фернбах од Апатин. Ана и Петар Фернбах биле негови наследници и тие го задржале целосниот имот на Темерин до аграрната реформа во Кралството СХС во 1920 година.

Во 1799 година Темерин бил прогласен за паланка (гратче) и добил право да одржува 4 саеми за добиток годишно. Католичката црква била изградена во 1804 година, а „старото училиште“ во 1835 година. Од 18 век до 1848/1849 година, Темерин административно бил дел од Округот Бач-Бодрог во рамките на хабсбуршкото Кралство Унгарија. Во 1848–49 година, населбата била дел од автономната Српска Војводина, а во 1849-1860 година дел од Војводството Србија и Тамишки Банат, посебна австриска крунска земја. Бил дел од Округот Бачка-Торонтал (1849-1850) и Новосадскиот (Нојсацкиот) Округ (1850-1860) во рамките на војводството. По укинувањето на војводството во 1860 година, населбата повторно била вклучена во Округ Бач-Бодрог. Бурните времиња и револуцијата од 1848-1849 година не го поштедиле Темерин. Во судирите бил целосно изгорен, а доселениците мигрирале на север, во Бачка Топола, Мали Иѓош, Чантавир и други населени места. По 4-6 месеци повеќето од нив се вратиле во своите стари домови.

На 2 јули 1899 година бил изграден и пуштен во функција железничкиот правец Нови Сад–Темерин–Бечеј како и железничката станица во Темерин. Тоа го започнал индустрискиот развој во Темерин, ставајќи во функција една фабрика за тули и првите парни мелници. Темерин наскоро станал еден од важните трговски средишта во југоисточниот дел на Бачка. Во 1900 година, Темерин имал 9.581 жители, вклучувајќи 8.711 говорители на унгарски јазик, 787 говорители на германски јазик и 13 говорители на српски јазик.

По 1918 година[уреди | уреди извор]

Во 1918 година, Темерин (како дел од регионот Банат, Бачка и Барања) прво станал дел од Кралството Србија, а потоа дел од Кралството на Србите, Хрватите и Словенците (подоцна преименувано во Југославија). Создавањето на Кралството на Србите, Хрватите и Словенците означило нов период во историјата и економијата на градот. Имотите на Фернбах биле една од целите на аграрната реформа. Аграрните власти од Белград и Нови Сад ставиле на сила нов закон, колонизирале земјоделци од Нови Сад и неговата околина и колонизирале доброволци. Во 1920 година започнало создавањето на нова колонија на доброволци јужно од Темерин, 18 км северно од Нови Сад и до патот Нови Сад–Бечеј–Сента Во спомен на една стара српска населба во Темерин, доселениците ја нарекле својата нова населба Старо Ѓурѓево во 1929 година. На почетокот имало 42 семејства, сега прераснало во место со над 1.100 домаќинства и околу 4.000 доселеници.

Во 1918–1919 година, Темерин бил дел од регионот Банат, Бачка и Барања и исто така (од 1918 до 1922 година) дел од областа околу Нови Сад. Од 1922 до 1929 година, населбата била дел од Бачката Област, а од 1929 до 1941 година дел од Дунавската Бановина. Во 1927 година, меѓу две светски војни, Темерин добил струја.

Од 1941 до 1944 година, населбата била под окупација на Оската и била прикачена на Округот Бач-Бодрог во рамките на Унгарија на Хорти. За време на унгарската воена окупација (1941–1944) доселениците од Старо Ѓурѓево и Сириг биле протерани од своите домови, а унгарски семејства од Буковина биле населени на оваа земја. Во периодот од 7 до 9 јануари 1942 година, 48 жители на градот, 42 Евреи и 6 Срби, биле убиени за време на низа масакри попознати како Новосадска рација.^[2] Од 1944 година, Темерин бил дел од САП Војводина, која (од 1945 година) била дел од новата социјалистичка НР/СР Србија во рамките на СФРЈ. Во 1944 година, Унгарците од Буковина се преселиле во Унгарија, додека основачите на Старо Ѓурѓево и Сириг се вратиле во своите стари населби. Пописите на населението по Втората светска војна забележале унгарско етничко мнозинство во населбата. Населението на градот се зголемило од 11.438 во 1948 година на 19.613 во 2011 година. Во текот на 1990-тите, Србите ги замениле Унгарците како најголема етничка група во населбата и пописот во 2002 година забележало српско етничко мнозинство во Темерин.

Географија[уреди | уреди извор]

Термоминерални води[уреди | уреди извор]

Термоминералните води во Темерин првпат биле откриени во 1914 година и тогаш започнала нивната експлоатација. Во тоа време била пробиена бунарска дупка од 417 м. Гриса Андраш било името на сопственикот. Овој бунар ги пресекува кватарските и палудинските наслаги и дава вода од 27 Целзиусови степени. Количеството на излеана вода порано беше 397 л/мин, но во последно време е малку намалено. Бидејќи овие води се присутни и на длабочина од 200 до 1000 м, „Нафтагас“ од Нови Сад во 1968 година избушила истражувачка вежба во средиштето на Темерин. Дупчалката е длабока 2.004,5 м.

Хемиска анализа била направена во 1979 година од страна на Институтот за физика од Универзитетот во Нови Сад. Резултатите покажале благо базна реакција (rN – 7,8), вкупна минерализација од 2,669 g/L; карактеристични јони биле натриум (0,708), хидрокарбонат (1,512) и хлор (0,337). Меѓу другите лековити состојки, докажано е присуство на јод, бром, флуор, литиум и стронциум. Анализата покажала присуство на јаглерод диоксид во водата. Метанот кој исто така бил присутен, бил користен за загревање на водата и просториите по одвојувањето.

Во денешно време овој термоминерален извор е користен во современите бањски цевки. Бунар до олимпискиот базен има сличен состав и минерализација. Неговата вода доаѓа од длабочина од 690 м и е користен за отворен топол термоминерален базен (температурата на водата е 37 °C). Овие базени ги користат и луѓе од Нови Сад, Жабаљ, Кисач, Петровац и од сите други околни населби. Ова природно богатство е планирано да биде основа за иден развој на здравствен, спортски и туристички комплекс.

Поврзано[уреди | уреди извор]

Наводи[уреди | уреди извор]

↑ „Попис на население, домаќинства и станови 2011: Споредбен преглед на бројот на жители во 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002 and 2011, податоци по населени места“ (PDF). Републички завод за статистика на Република Србија, Белград. 2014. ISBN 978-86-6161-109-4. Посетено на 2014-06-27.
↑ Zvonimir Golubović, Racija u Južnoj Bačkoj 1942.

Дополнителна книжевност[уреди | уреди извор]

Слободан Ќурчиќ, Број становика Војводине (Број на жители на Војводина), Нови Сад, 1996 година
Звонимир Голубовиќ, Рација во јуни Бачкој 1942. године (Рација во јужна Бачка 1942 година), Нови Сад, 1991 година.

Надворешни врски[уреди | уреди извор]

„Темерин“ на Ризницата ^?

[1] „Попис на население, домаќинства и станови 2011: Споредбен преглед на бројот на жители во 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002 and 2011, податоци по населени места“ (PDF). Републички завод за статистика на Република Србија, Белград. 2014. ISBN 978-86-6161-109-4. Посетено на 2014-06-27.

[2] Zvonimir Golubović, Racija u Južnoj Bačkoj 1942.

[1]

[2]