Хрватски национализам

Од Википедија — слободната енциклопедија
Рана верзија на хрватската шаховница како грб на Кралството Хрватска во 1495 година.
Статуа во Загреб, на кралот Томислав, првиот хрватски крал (вл. ок.  925 – 928)

Хрватски национализам ― национализам кој ја потврдува националноста и/или народноста на Хрватите и го промовира културното единство на Хрватите.

Современиот хрватски национализам првпат се појавил во 19 век откако Будимпешта извршила зголемен притисок за унгаризација на Хрватите; движењето почнало да расте особено по Априлските закони од 1848 година кои ја игнорирале хрватската автономија во рамките на Кралството Унгарија.[1][2] Хрватскиот национализам се засновал на две главни идеи: историско право на државност засновано на продолжение со средновековната хрватска држава и идентитет поврзан со другите Словени - особено јужните Словени.[3] Хрватската преродба започнала со Илирското движење ( ок. 1835 наваму), која ја основала организацијата Матица хрватска[1] во 1842 година и го промовирала „илирскиот“ јазик (се мисли на хрватскиот јазик) . Илиризмот предизвикал две политички движења: Партијата на правата (основана во 1861 година и именувана по концептот на хрватската државна десница (правоство); предводена од Анте Старчевиќ ) и југославизам под Јосип Јурај Штросмаер (1815-1905). И Старчевиќ и Штросмаер биле во голема мера ограничени во нивното влијание врз хрватската интелигенција.[4]

Застапувањето во корист на југословенството како средство за постигнување обединување на хрватските земји во спротивставување на нивната поделба под Австроунгарија, започнало со тоа што Штросмаер се залагал дека тоа може да биде постигнато во рамките на федерализираната југословенска монархија.[5]

По основањето на Кралството на Србите, Хрватите и Словенците во 1918 година, била створена високоцентрализирана држава според Видовденскиот устав од 1921 година во согласност со српските националистички желби да се обезбеди единство меѓу Србите; ова предизвикало незадоволство кај Хрватите и другите народи во Југославија. Далматинскиот Хрват и главниот југословенски водач од времето на Првата светска војна, Анте Трумбиќ го осудил Видовденскиот устав за воспоставување на српска хегемонија во Југославија - спротивно на интересите на Хрватите и другите народи во Југославија.[6] Хрватските националисти се спротивставиле на централизираната држава, при што умерените националисти барале автономна Хрватска во рамките на Југославија.[5] Хрватскиот национализам станало масовно движење во Кралството Југославија преку Хрватската селска партија на Стјепан Радиќ.[5] Барањето на умерените хрватски националисти за автономна Хрватска - Бановина Хрватска - во рамките на Југославија било прифатено од страна на југословенската влада со Договорот Цветковиќ-Мачек од август 1939 година.[5] Овој договор ги налутил српските националисти, кои му се спротивставиле со образложение дека го ослабува единството на Србите во Југославија; тие ја потврдиле важноста на српското единство за Југославија со слоганот „Силно српство, силна Југославија“.[7] Договорот, исто така, ги налутило Бошњаците (тогаш познати како „југословенски муслимани“), вклучително и Југословенската муслиманска организација (ЈМО), која ја осудила поделбата на Босна и Херцеговина со договорот.[8]

Насилен секташки хрватски национализам, исто така, бил развиен пред Втората светска војна во усташкото движење на Анте Павелиќ (основано во 1929 година), кое соработуваше со нацистичка Германија и фашизам Италија во нејзината влада на т.н. Независна Држава Хрватска (1941-1945) за време на Втората светска војна.[5] Под повоената комунистичка власт во Југославија, доминирана од делумно Хрватот Тито (на власт 1944-1980 година), хрватскиот национализам во голема мера станал неактивен, освен за време на Хрватската пролет од 1967 до 1971 година, до распадот на Југославија во 1991-1992 година и Хрватската војна за независност[5] од 1991 до 1995 година.

Во својот покраен облик, хрватскиот национализам е обележан со желбата за образување на големохрватска држава, со идеализирање на селските и патријархатските вредности, како и со противсрпското расположение.[9]

Историја[уреди | уреди извор]

Австроунгарија[уреди | уреди извор]

Анте Старчевиќ, наречен Татко на нацијата, кој се смета за татко на хрватскиот национализам

Во 19 век, противењето на Хрватите кон унгаризацијата и желбата за независност од Австроунгарија, довеле до подем на хрватскиот национализам.[1] Илирското движење се обидело да ја разбуди хрватската национална свест и да ги стандардизира регионалните книжевни традиции кои постоеја на различни дијалекти на единствен стандарден јазик.[10] Откако хрватските земји биле културно обединети, движењето имало за цел да ги обедини останатите јужнословеногласни под воскреснатото „илирско“ име.[10] Илиристите за време на револуциите од 1848 година се обиделе да постигнат политичка автономија на Хрватска во рамките на федерализираната Хабсбуршка Монархија.[5] Анте Старчевиќ ја основал Партијата на правата во Хрватска во 1861 година, која тврдела дека правно, правото на државност на Хрватска никогаш не било укинато од Австриската Империја/Австроунгарија и затоа Хрватска имала законски право да биде независна држава.[5] Старчевиќ сметал дека Хрватска ја вклучува не само денешна Хрватска, туку и она што е сега Босна и Херцеговина, Словенија (поранешните војводствата Корушка, Крањска, Штаерска) и делови од она што е денешна Србија (Новопазарски Санџак, Срем) - сите луѓе во оваа Голема Хрватска било да се католици, муслимани или православци, биле дефинирани како Хрвати.[5]

Во текот на 19-тиот и средината на 20-тиот век, хрватските националисти се натпреварувале со сè посилното сесловеногласно Илирско движење и југословенистите околу идентитетот на Хрватите.[5] Основачот на југословенизмот, хрватскиот епископ Јосип Јурај Штросмаер се залагал за обединување на хрватските земји во југословенска монархиска сојузна држава заедно со другите Југословени како народност.[5] Сепак, и покрај конкурентските визии за идентитетот на Старчевиќ и на Штросмаер, ниту еден од нивните ставови немал големо влијание надвор од хрватската интелигенција.[5]

Кралство СХС/Југославија[уреди | уреди извор]

Стјепан Радиќ.

Хрватскиот национализам станал масовно движење под водство на Стјепан Радиќ, водач на Хрватската народна селска партија по 1918 година по создавањето на Југославија.[5] Радиќ се спротивставил на југословенското обединување, бидејќи се плашеше од губење на националните права на Хрватите во високо централизирана држава во која доминираат бројно поголемите Срби.[5] Убиството на Радиќ во 1928 година ги испровоцирало и ги налутило хрватските националисти со централизираната југословенска држава, а од 1928 до 1939 година, хрватскиот национализам бил дефиниран како стремеж или на некој облик на автономија или независност од Белград.[5] Во 1939 година, бил направен компромис помеѓу југословенската влада и автономистичката Хрватска селанска партија предводена од Владко Мачек со создавање на автономна Хрватска во рамките на Југославија позната наречена Бановина Хрватска.[5]

Независна Држава Хрватска[уреди | уреди извор]

Хрватскиот национализам достигнал критична точка во својот развој за време на Втората светска војна, кога хрватското крајно националистичко и фашистичко-усташко движење го презело управувањето со Независната Држава Хрватска (НДХ) по инвазијата на Југославија од страна на Силите на Оската и создавањето на НДХ во по налогот на Италија и Германија како итало-германска клиентска држава.[5] Усташите извршиле масовен геноцид врз Србите, Евреите и Ромите и ги прогонувале политичките противници, вклучително и комунистичките југословенски партизани и четници кои се бореле против нив.[5]

Комунистичка Југославија[уреди | уреди извор]

По поразот на силите на Оската во 1945 година и подемот на комунистот Јосип Броз Тито како водач на новата Југославија предводена од комунистите, хрватскиот национализам заедно со другите национализми биле потиснати од државните власти.[5] За време на комунистичкото време, некои хрватски комунисти биле етикетирани како хрватски националисти, односно Иван Крајачиќ и Андрија Хебранг. Хебранг бил обвинет од српските весници дека влијаел на Тито да дејствува против српските интереси, всушност Тито и Хебранг биле политички соперници, бидејќи Хебранг ги застапувал хрватските интереси на сојузно ниво и бил еден од главните партизански водачи. Хебранг, исто така, се залагал за промена на хрватските граници, бидејќи, според него, хрватските граници биле пресечени од комисијата на Милован Ѓилас. Тој, исто така, се расправал против неправедните девизни курсеви наметнати врз Хрватска по 1945 година и осудувајќи ги ревијалните судења против луѓе етикетирани како соработници на фашизмот/нацизмот. Хебранг не претставувал сериозна закана за српските интереси, бидејќи неколку пати бил деградиран и во 1948 година бил ставен во домашен притвор,[11] и подоцна убиен.

Хрватскиот национализам не исчезнал, но останал неактивен до крајот на 1960-тите до почетокот на 1970-тите со избувнувањето на движењето Хрватска пролет, кое повикувал на децентрализирана Југославија и поголема автономија за Хрватска и другите републики од контролата на сојузната влада.[5] Овие барања биле ефективно спроведени од режимот на Тито.[5] Хрватските комунисти почнале да укажуваат на српската доминација на командните партиски места, местата во армијата, полицијата и тајната полиција.[12] Сепак, главна тема бил гледаниот подреден статус на стандардниот хрватски јазик, кој во тоа време бил сметан за западна варијанта на српскохрватскиот.[12] Во 1967 година, Друштвото на хрватските писатели побарало означување на хрватскиот како посебен јазик и за образовни и за издавачки цели.[12] Поради таквите барања, Тито дал наредба за чистење на реформаторите во 1971 и 1972 година.[12] Околу 1.600 хрватски комунисти биле исфрлени од Комунистичката партија или уапсени.[12]

Ваквите мерки го спречиле подемот на национализмот во Југославија, но хрватскиот национализам продолжил да расте меѓу хрватската дијаспора во Јужна Америка, Австралија, Северна Америка и Европа.[12] Хрватските политички иселеници биле добро финансирани и често тесно координирани.[12] Тие групи биле противкомунистички бидејќи потекнуваат од политички иселеници кои ја напуштиле Југославија во 1945 година.[12]

Хрватскиот национализам оживеал и во радикални, независни и крајни облици во доцните 1980-ти, како одговор на согледаната закана од српската националистичка агенда на Слободан Милошевиќ, кој барал силно централизирана Југославија.[5] Хрватска прогласила независност од Југославија во 1991 година што довело до Хрватската војна за независност од 1991 до 1995 година.[5]

Современа Хрватска и Босна и Херцеговина[уреди | уреди извор]

Фрањо Туѓман.

Почнувајќи од 1980-тите, хрватското националистичко движење било предводено од поранешниот југословенски генерал и историчар Фрањо Туѓман.[12] Туѓман на почетокот бил истакнат комунист, но во 1960-тите почнал да го прифаќа национализмот.[13] Наскоро тој ја заработил наклонетоста на хрватската дијаспора, помагајќи му да собере милиони долари кон целта за воспоставување независна Хрватска.[13] Туѓман собрал интелектуалци и симпатизери на МАСПОК од Хрватите од дијаспората и ја основал Хрватската демократска заедница (ХДЗ) во 1989 година.[13] Во 1990 година, ХДЗ на Туѓман победила на првите демократски избори во Социјалистичка Република Хрватска. Во 1991 година избувна војната во Хрватска, а следната година избувна Босанскохерцеговската војна.

Хрватската владејачка елита и помогнала на босанскохерцеговската ХДЗ да дојде на власт. Првите водачи на босанската ХДЗ се спротивставила на идејата на Туѓман за поделба на Босна и Херцеговина меѓу Хрватска и СР Југославија; како одговор, Мате Бобан бил поставен за водач на ХДЗ. Ја основал Хрватската Република Херцег-Босна со цел да ја спои со Хрватска на крајот на војната.[14] Проектот на Бобан пропаднал во 1994 година со создавањето на Федерацијата Босна и Херцеговина.

Партии[уреди | уреди извор]

Тековни[уреди | уреди извор]

  • Хрватска демократска заедница на Босна и Херцеговина (1990–денес)
  • Хрватската партија на правата (1990–денес)
  • Партија на правата на Босна и Херцеговина 1861 (1990–денес)
  • Хрватска чиста партија на правата (1992–денес)
  • Хрватската селска партија на Босна и Херцеговина (1993–денес)
  • Хрватската партија на правата 1861 (1995–денес)
  • Хрватска партија на правата на Босна и Херцеговина (2004–денес)
  • Партија на хрватската десница (2004–денес)
  • Автентична хрватска партија на правата (2005–денес)
  • Хрватска демократска заедница 1990 (2006–денес)
  • Само Хрватска – Движење за Хрватска (2007–сега)
  • Независни за Хрватска (2017–сега)
  • Домовинско движење (2020–сега)

Поранешни[уреди | уреди извор]

  • Хрватска народна заедница (1910–2010)
  • Хрватска вистинска преродба (2002–2011)
  • Хрватски блок (2002–2009)
  • Хрватска коалиција (2010–2011)

Личности[уреди | уреди извор]

Поврзано[уреди | уреди извор]

Наводи[уреди | уреди извор]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Motyl 2001, стр. 104.
  2. ↑ „Nationalism in Hungary, 1848-1867“.
  3. ↑ Motyl, Alexander J., уред. (2000-10-27). „Croatian nationalism“. Encyclopedia of Nationalism. Elsevier. стр. 104. ISBN 9780080545240. Посетено на 15 април 2024. Two factors have been of immense importance in shaping modern Croatian national identity and nationalism. The first is the concept of historical state right, the belief that the medieval Croatian state never completely lost its independence. The second is various forms of identity associated with other Slavs, especially the Southern Slavs.
  4. ↑ Motyl, Alexander J., уред. (2000-10-27). „Croatian nationalism“. Encyclopedia of Nationalism. Elsevier. стр. 105. ISBN 9780080545240. Посетено на 14 април 2024. Both Starčević and Strossmayer had an important role in shaping Croatian identity, but their influence was limited largely to Croatia's intelligentsia.
  5. ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 5,10 5,11 5,12 5,13 5,14 5,15 5,16 5,17 5,18 5,19 5,20 5,21 5,22 Motyl 2001, стр. 105.
  6. ↑ Spencer Tucker. Encyclopedia of World War I: A Political, Social, and Military History. Santa Barbara, California, USA: ABC-CLIO, 2005. Pp. 1189.
  7. ↑ Motyl 2001, стр. 471.
  8. ↑ Motyl 2001, стр. 57.
  9. ↑ Blamires 2006, стр. 155.
  10. ↑ 10,0 10,1 „hrvatski narodni preporod“, Хрватска енциклопедија (хрватски), Лексикографски завод „Мирослав Крлежа“, 1999–2009
  11. ↑ MacDonald 2002, стр. 191.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 12,5 12,6 12,7 12,8 MacDonald 2002, стр. 99.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 MacDonald 2002, стр. 100.
  14. ↑ Nizich 1992, стр. 29.

Библиографија[уреди | уреди извор]

Нормативна контрола
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Хрватски_национализам&oldid=5190848“