Салона

Координати: 43°32′22″N 16°28′59″E / 43.53944° СГШ; 16.48306° ИГД / 43.53944; 16.48306
Од Википедија — слободната енциклопедија
Оваа статија се однесува на/за античкиот град. За други значења, погл. Салона (појаснување).
Салона
Епископското седиште
Друг називСалон
МестоБлизу Солин, Хрватска
ОбластДалмација
Координати43°32′22″N 16°28′59″E / 43.53944° СГШ; 16.48306° ИГД / 43.53944; 16.48306
ВидПрестолнина на Далмација
Историја
Напуштено7 век
Културиилирска, грчка, римска
Белешки за наоѓалиштето
АрхеолозиФране Булиќ
СостојбаВо рушевини

Салона ― антички град и главен град на римската провинција Далмација.[1] Салона се наоѓа во кај современиот град Солин, веднаш до Сплит, во Хрватска.

Салона е основана во 3 век п.н.е. и бил најмногу уништен во инвазиите на Аварите и Словените во 7 век н.е.

Може да бидат видени многу римски особини како што се ѕидови, форум, театар, амфитеатар, јавни бањи и аквадукт.

Историја[уреди | уреди извор]

Салона пораснала во областа на грчките колонистички градови Трагурион и Епетијан (денешен Стобреч) кај реката Јадро во 3 век п.н.е.[2] Тоа било родното место на римскиот император Диоклецијан. Во првиот милениум п.н.е.,[3] Грците основале пазар.[4] Салона исто така бил на територијата на илирското племе Делмати[5] пред освојувањето на Римјаните. Салона станал главен град на римската провинција Далмација,[6] бидејќи застанала на страната на идниот римски диктатор Гај Јулиј Кесар во Граѓанската војна против Помпеј. Мартија Јулија Валерија Салона Феликс (целосното име на античкиот град) е основана веројатно по римските граѓански војни под Јулиј Кесар. Раниот римски град ја опфаќал областа околу Форумот и театарот, со влез, Порта Кесареја, на североисточната страна. Ѕидовите биле зајакнати со кули за време на владеењето на Август.[7] Раниот трапезоиден облик на градот бил преобразен со источното и западното проширување на градот.

Градот брзо се здобил со римски особини: ѕидови, форум, театар, амфитеатар кои се највпечатливите надземни остатоци денес, јавни бањи и аквадукт.[8] Многу натписи и на латински и на грчки се пронајдени и внатре во ѕидините и на гробиштата надвор, бидејќи Римјаните забранувале погребување внатре во границите на градот. Неколку мазни мермерни саркофази од тие гробишта сега се наоѓаат во Археолошкиот музеј во Сплит. Сите овие археолошки докази сведочат за процутот на градот и вклучувањето во Римската Империја. Салона имала ковачница која била поврзана со ковачницата во Сирмиум (Срем) и рудниците за злато и сребро во Динаридите преку Виа Аргентарија (Сребрениот пат).[9] [10][11][12]

Кога римскиот император Диоклецијан се пензионирал, тој подигнал монументална вила (дворец) на приградска местоположба (6 км подалеку). Оваа масивна градба, позната како Диоклецијанова палата, по падот на Салона станала јадро на градот Сплит (Спалатум). Гробот на Диоклецијан, наводно, бил исто така некаде во близина на Салона.[13]

Постојаниот процут на Салона резултирал со обемна црковна градба во четвртиот и петтиот век, вклучувајќи епископска базилика и соседна црква и крстилница внатре во ѕидовите, и неколку светилишта во чест на мачениците надвор. Тие го направиле главно место за проучување на развојот на христијанската сакрална архитектура.[14] Салонскиот епископ ја извршувал функцијата митрополит епископ на Далмација. По падот, епископијата и другите останки биле пренесени во Сплит (видете Сплитско-макарска архиепископија).[13] Границите и влијанието на Солунската архиепископија ја опфаќале речиси цела денешна Хрватска и Босна и Херцеговина јужно од реката Сава и западно од реката Дрина.[15][11][16][17]

Салона бил единствениот источен јадрански пристанишен град наведен во Диоклецијановиот Едикт за максималните цени[13] и од сите наведени пристанишни градови имал најмногу поморски врски (оние со Александрија, Ефес, Никомедија, Селевкија Пиерија и Картаго).[18][19] Нагласена била и врската со Равена.[19] Врските не биле само за размена на стоки и споменици, патуваа и видни поединци, останале да живеат и да умираат во Салона (особено од Сирија).[19] Навидум тоа било големо пристаниште, бидејќи за Битката кај Сена Галика (551), римскиот генерал Јован отпловил од него со 38 бродови (во споредба со 12-те од Равена).[19]

Салона е најголемиот археолошки парк во Хрватска. Според „За управувањето на Империјата“ (дело од 10 век) на Константин VII, Салона бил „половина од Константинопол“.[20] Првично било верувано дека има над 60.000 жители, неодамнешните ископувања откриле дека е за една третина поголем отколку што првично мислеле археолозите.[21]

Пад[уреди | уреди извор]

Дел од урнатините на Салона.

Во почетокот на VII век, римските лимес (граници) на реките Дунав и Сава паднале и биле воено напуштени, оставајќи ја римската провинција Далмација отворена за освојување. Настаните од падот на градот поради неговата местоположба се релевантни за разбирање кога периферијата на провинцијата и крајбрежните градови подлегнале на варварската инвазија.[22] Папата Григориј I во јули 600 година му пишал на салонскиот архиепископ Максим, во кој изразува загриженост за доаѓањето на Словените („de Sclavorum gente quae vobis valde imminet et affligor vehementer et conturbor“).[23][24] Според „За управувањето на Империјата“ (дело од 10 век) и „Салонска историја“ (Historia Salonitana) на Томас Архиѓакон (13 век), Салона бил во голема мера уништена во инвазиите на Аварите и Словените во седмиот век (поконкретно Белите Хрвати според Тома Архиѓакон кој исто така ги идентификувал со Готи и Словени[22]). Во поглавјата 29 и 30 на „За управувањето на Империјата“ за историјата на Далмација и падот на Салона, поимите Авари и Словени биле користени наизменично, но, најверојатно, воглавно значеле Словени.[25] Градот наводно бил освоен со измама кога Аварите/Словените, претходно поразувајќи ги кај реката Дунав или Сава (најверојатно, исто така во близина на Цетина[25] [22]) римска војска испратена од Салона/Клис, маскирани ја поминале пограничниот каструм на Клис. и ги протерале Римјаните од градот. Кога станала нивна сопственост, тие „се населиле и потоа почнале постепено да вршат ограбувачки напади и да ги уништуваат Римјаните кои живееле во рамнините и на повисоките места и ги зазеле нивните земји“.[20] Бегалците од Салона се населиле во други крајбрежни и островски градови (Декатера, Рагуза, Спалато, Тетрангурин, Диадора, Арбе, Векла и Опара (Осор)) и во палатата на Диоклецијан.[20][26]

Точниот датум на уништување и пад е неизвесен. Папата Јован IV го испратил игуменот Мартин (најверојатно идниот папа Мартин I[27]) во Далмација во 641 година за да ги откупи заробениците, што било толкувано дека Салона мора да била уништена пред тој датум.[28] Како што вели дека бегалците од Салона, исто така, Тома Архиѓакон ја основал Рагуза околу 625 година, тоа значело дека Салона требало да биде уништена околу 625 година или порано.[28] Во доделувањето, падот традиционално бил датиран во 614 година,[28][26] иако мислењата варираат помеѓу 608 и 639 година.[28] Последниот датиран натпис, кој го одразува постоењето на живот во градот, во урнатините е датиран на 12 мај 612 година[28][26] Меѓутоа, во 1970-тите се пронајдени многу монети, од кои малку се на Ираклиј, а најновите биле ковани во 630/631 година. Толкувано е како доказ дека градот бил прилично напуштен по 614 година и веројатно уништен во 639 година.[28] Некои други археолошки ископувања веројатно покажуваат дека мала група луѓе продолжиле да живеат со новодојденците до средината на VII век кога станала напуштена.[28] Тибор Живковиќ тврдел дека нападот се случил во раните 630-ти и дека после тоа време бил напуштен.[29]

Новото словенско население се населило надвор од урнатините на исток кај реката Јадро, каде што се пронајдени старохрватски гробови. Во 10 и 11 век, хрватските кралеви основале и обновиле три цркви, од кои црквата „Св. Стефан“ била користена како кралски мавзолеј на хрватските кралеви (со пронајдениот саркофаг на хрватската кралица Елена Задарска), додека во црквата „Св. Петар и Мојсеј“ ( т.н. Шуплива црква) бил крунисан за крал Дмитар Звонимир.[30] Археолошки потврдените информации се наоѓаат во „Салонска историја“ (Historia Salonitana).[31]

Архитектура[уреди | уреди извор]

Ископани биле различни градски градби.

Верски градби[уреди | уреди извор]

Остатоци од базиликата и гробиштата надвор од градот.

Тоа се остатоци од базиликата и гробиштата надвор од градот. Најраните делови на комплексот датираат од вториот век п.н.е. Епископот и маченик Домниj бил погребан овде откако бил погубен во арената на амфитеатарот во 304 година.[2]

Кон крајот на четвртиот век, комплексот бил делумно уништен за време на германските упади, а во средината на петтиот век, на врвот на урнатините била изградена трикорабна базилика. Овде може да се најдат многу саркофази. Во почетокот на седмиот век, гробиштата биле ограбени и делумно уништени.[2]

На гробиштата е прикажана особина на христијанските гробишта во тоа време да се погребани покојниците што е можно поблиску до маченикот (латински: Ad sanctos).[2]

Тускулум[уреди | уреди извор]

Тускулумот.

Архитектонски и украсни фрагменти, капителни натписи и столбови од областа биле заменети во зграда изградена во 1898 година. Бил обновен во 2008 година.[2]

Градски ѕидини[уреди | уреди извор]

Градски ѕид.

Изградбата на ѕидините на градот Салон траела неколку векови. Најраниот дел од градот бил опкружен со ѕидини уште во вториот век п.н.е. За време на римскиот мир, градот се проширил и на исток и на запад.[2]

За време на владеењето на императорот Марк Аврелиј околу 170 година од нашата ера, под постојана закана на германските племиња, источните и западните предградија биле вклучени во ѕидините, кои биле утврдени со најмалку 90 кули. Во доградбите на ѕидовите биле користени некои делови од постојните градби, со што тие станале споени. Вкупниот обем на елипсовиден облик на ѕидовите беше приближно 4 км, со променлива ширина од 1,9 до 2,5 м.[2]

За време на владеењето на императорот Теодосиј II во почетокот на петтиот век, сите кули биле реконструирани, за што сведочи натписот на ѕидовите.[2] Понатаму, во првата половина на шестиот век, на некои кули во облик на квадрат биле додадени завршетоци во облик на триаголник за да биде подобрена безбедносниот и одбранбен систем на градот. Вакви примери денес се видливи на северната страна на источниот дел.[2]

Епископско средиште[уреди | уреди извор]

Средиштето на христијанска Салона е во северозападниот дел на источниот град. Тука е епископското средиште со двојни базилики, крстилница и епископски дворец биле изградени во петтиот век од новата ера.[2]

Оваа базилика е најголема на целата област на Далмација. Најдобро зачуваниот дел од најстариот дел на градот (Urbs vetus) е источниот ѕид и Портата Кесарија со две октогонални кули и три премини; еден за сообраќај со колички и два за пешаци од двете страни на поширокиот премин. Средишниот премин веројатно бил опремен со подвижна решетка, како што укажуваат жлебовите на страничните столбови.[2]

Аквадукт[уреди | уреди извор]

Салонскиот аквадукт.

Царот Август изградил аквадукт за да го снабдува градот со вода од реката Јадро. Бил 3,850 м должина, а најдобро зачуваниот дел е северно од епископското средиште. Пресметките покажуваат дека аквадуктот можел да снабдува доволно вода за околу 40.000 луѓе.[2]

Бања[уреди | уреди извор]

Бањата.

Бањите (терми) биле вообичаени градби на римската цивилизација и незаменлив дел од римскиот урбан живот. Иако градот Салона имал повеќе бањи, најзачувани и најголеми се оние во источниот дел на градот наречени Голем терме, изградени во вториот или почетокот на третиот век од нашата ера. Оваа градба е правоаголна, со три симетрично распоредени апсиди на север и една на запад. Имало соседна издолжена пространа просторија на север, во која се наоѓал полукружен базен, пискина, исполнет со ладна вода, фригидариум. Лево имало две соблекувални, со клупи за седење и отвори во ѕидот за облека. Собата на запад била користена и како соба за масажа, ункториум.[2] Просторијата која завршува со апсида служела и како салон и како сала за вежбање. Десно имало топли бањи и сауна: калдариум, тепидариум и судаториум.[2]

Мост со пет сводови[уреди | уреди извор]

Мостот со пет сводови.

Во источното предградие на Салона, пет сводови се протегале на најзападната задна вода на реката Јадро. Мостот носел едно продолжение на патот запад-исток (Decumanus Maximus) кое се разгранувало на два патишта, од кои едниот водел северо-источно до портата Порта Андетрија, додека другиот водел преку мостот до Епетиум, денешниот град Стобреч.[2]

Порта Кесареја[уреди | уреди извор]

Портата Кесареја е добро сочувана порта со две октогонални кули и три премини, еден за сообраќај со колички и два за пешаци на секоја страна од поширокиот премин. Средишниот премин веројатно бил опремен со подвижна решетка, како што укажуваат жлебовите на страничните столбови. Порта Кесареја била изградена со употреба на големи обични камења првенствено за утврдување цели. Откако се случило источно и западно проширување, портата ја изгубила својата главна намена и станала носечка изградба на аквадуктот. Според реконструкцијата на Келер, портата имала два ката, од кои горниот бил многу подробно украсен со половина столбови, композитни капители и прозорски отвори. Во рамките на капијата имало мал простор за одбрана.[2]

Преториум[уреди | уреди извор]

Југоисточно од постата Кесареја, откриена е луксузна вила, која најверојатно била дворец на римскиот управник на Далмација. Неколку мозаици кои прикажуваат митолошки фигури како Аполон Орфеј и Тритон се пренесени во археолошкиот музеј во Сплит.[2]

Форум[уреди | уреди извор]

Средиштето на јавниот живот на градот бил во југоисточниот дел на стариот град. Форумот е 45 м на 70 м во големина. По четвртиот век од новата ера, како што градот сехристијанизирал, форумот почнал да ја губи својата улога како средиште на градот.[2]

Театар[уреди | уреди извор]

Театарот е 65 м на 58 м во големина е изградена во првиот век од новата ера.[2]

Храм[уреди | уреди извор]

Јужно од театарот има храм кој бил посветен или на Дионис или на Либер.[2]

Капључ[уреди | уреди извор]

Овие урнатини се остатоци од најстарата базилика на гробиштата. Изграден е во средината на четвртиот век над гробовите на четворицата преторијански стражари кои биле погубени во арената за време на прогонувањето на христијаните од страна на Диоклецијан.[2]

Амфитеатар[уреди | уреди извор]

Амфитеатарот во Салона.

На најзападната точка на Салона, во втората половина на вториот век од нашата ера, под влијание на Флавиовиот архитектонски стил, подигната е монументална градба. Присуството на римски амфитеатар укажува дека борбите на гладијаторите биле одржувани во градот Салона до петтиот век, кога конечно биле забранети. Зградата имала елипсоиден облик, со три ката на јужната страна и еден кат на северната страна, погодно поставена на природен рид. И покрај неговата релативно мала големина (125 м на 100 м од надвор и 65 м на 40 м е арената), амфитеатарот во Салона можел да смести од 15.000 до 18.000 гледачи. Гледалиштето било поделено на три нивоа, долните два со седишта и горниот за стоење. Во времето на Диоклецијан, горниот слој бил покриен со трем. Преку столбовите закачени на надворешната обвивка на зградата, целата арена можела да биде покриена со платно, давајќи заштита од сонце и дожд. На јужната страна имала место за управникот на провинцијата, а спроти неа почесни седишта за градските судии. Во средината на арената, отвор водел во подземен коридор чија цел била отстранување на телата на мртвите гладијатори. На јужната страна на амфитеатарот, под гледалиштето, имало две засводени простории во кои гладијаторите му се поклонувале на Немезис, божицата на одмаздата и судбината. За време на прогонствата на христијаните од страна на Диоклецијан, амфитеатарот бил користен како место за егзекуции.[2]

Зачувани се само делови од подградби од овој монументална градба, како и некои фрагменти од архитектонско украсување и камена скулптура. Амфитеатарот бил најтешко оштетен за време на војните против Османлиите во 17 век, кога Венецијанците го срушиле од стратешки причини.[2]

Марусинац[уреди | уреди извор]

Овој комплекс на гробишта го содржи маченикот Анастасиј кој бил фрлен во заливот со камен за мелење околу вратот во 304 година. Мавзолејот бил изграден во почетокот на четвртиот век. Во петтиот и шестиот век тука биле погребувани други епископи и свештеници.[2]

Градина[уреди | уреди извор]

Градина е средновековна ридска тврдина изградена на источните ѕидини од страна на Османлиите, по заземањето на Клис.[2]

Градска некропола[уреди | уреди извор]

Римски саркофаг во Салона.

Погребувањето на мртвите внатре во градот било спротивно според римското право, па Римјаните ги закопувале своите мртви на патиштата што воделе надвор од градот.[2]

Наводи[уреди | уреди извор]

  1. ↑ Wilkes, John J. Dalmatia. 1969
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 2,15 2,16 2,17 2,18 2,19 2,20 2,21 2,22 2,23 2,24 2,25 Salona A Guide to Archarological Localities. Археолошки музеј во Сплит. 2011. стр. 5–45. ISBN 9789537633066.
  3. ↑ Solin early history
  4. ↑ Excavations at Salona, Yugoslavia, 1969-1972: conducted for the Department of Classics, Douglass College, Rutg, by Christoph W. Clairmont, 1975, ISBN 0-8155-5040-5, page 4, "If we are correct in our interpretation of the earliest finds from Salona, the emporion, even if very small, was a settlement in a strategic position"
  5. ↑ Katičić, Radoslav (1976). Ancient languages of the Balkans. The Hague, Netherlands: Mouton & Co. N.V. ISBN 978-3-11-156887-4. OCLC 889315101.
  6. ↑ Everett-Heath, John. "Dalmatia." Concise Dictionary of World Place-Names. Oxford University Press. 2005. Encyclopedia.com
  7. ↑ Jasna Jeličić-Radonić and Ana Sedlar. "Topografija antičke Salone (I) Salonitanska Urbs vetus." Tusculum 2.
  8. ↑ „Roman aqueducts: Salona (Croatia)“.
  9. ↑ Željko, Demo (1988). „The Mint in Salona: Nepos and Ovida (474-481/2)“. Studia Numismatica Labacensis Alexandro Jeločnik Oblata. Ljubljana: Narodni muzej Slovenija. стр. 247–279. ISBN 961-6169-36-X. Посетено на 27 април 2024.
  10. ↑ Mimica, Bože; Mimica, Iva (2013). „A Contribution to the Study of the Byzantine Mint in Salona - Follis from the Village of Gata near Omiš“. Numizmatičke Vijesti. 55 (66): 33–37. Посетено на 27 април 2024.
  11. ↑ 11,0 11,1 Škegro, Ante (2005). „The Bestoen bishopric in the light of prior research“. Arheološki Vestnik. 56: 369–389. Посетено на 27 април 2024.
  12. ↑ Željko, Demo (2020). „Thirty years later ... the Tremisses of Julius Nepos minted in Salona in the light of new observations and knowledge“. Numizmatičke Vijesti. 62 (73): 56–70, 71–85. Посетено на 27 април 2024.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 Schrunk, Ivančica Dvoržak (2012). „Diocletian's palace and Split: transferring ideas from a maritime villa to a Christian city“. Vjesnik Arheološkog muzeja u Zagrebu. 45 (1): 507–515. Посетено на 27 април 2024.
  14. ↑ Dyggve, Ejnar. History of Salonitan Christianity. 1951. (Summary of most important buildings and possible interpretations); see now A. M. Yasin. "Reassessing Salona's Churches: Martyrium Evolution in Question," Journal of Early Christian Studies 20:1 (2012): 59–112 and recent excavations
  15. ↑ Jeličić-Radonić, Jasna (1994). „The Salonitan cultural circle of Justinian's time“. Prilozi Povijesti Umjetnosti U Dalmaciji. 34 (1): 21–36. Посетено на 27 април 2024.
  16. ↑ Škegro, Ante (2009). „The Acts of Salonitan metropolitan councils held in 530 and 533 - an analysis“. Archaeologia Adriatica. 3 (1): 191–204. Посетено на 27 април 2024.
  17. ↑ Šanjek, Franjo (1992). „Kršćanstvo Bosne i Hercegovine, str. 119-152“. Croatica Christiana Periodica. 16 (30): 121–122. Посетено на 27 април 2024.
  18. ↑ Kropff, Antony (2016). „New English translation of the Price Edict of Diocletianus“.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 Marin, Emilio (2012). „Moguće pomorske komunikacije starokršćanske Salone“. Histria Antiqua. 21 (21): 123–128. Посетено на 27 април 2024.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 Porphyregonitus, Constantine (1967) [1949]. Moravcsik, Gyula (уред.). De Administrando Imperio. превод на Ромили Џенкинс (2nd revised. изд.). Вашингтон: Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies. стр. 123–125, 141. ISBN 9780884020219.
  21. ↑ Vujević, Eda (8 февруари 2023). „Senzacija u Solinu. Nova otkrića potvrđuju da je Salona bila puno veća nego se mislilo, kao četvrtina Konstantinopola“ [Сензација во Солин. Новите откритија потврдуваат дека Салона бил многу поголем отколку што се мислело, четвртина од Константинопол]. Slobodna Dalmacija (хрватски). Посетено на 27 април 2024.
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 Filipec, Krešimir (2020). Praishodište i/ili situacija. Slaveni i Hrvati – do zauzimanja nove domovine [Origin and/or situation. Slavs and Croats – until the conquest of a new homeland] (хрватски). Zagreb: Centar za ranosrednjovjekovna istraživanja Zagreb-Lobor: Odsjek za arheologiju Filozofskog fakulteta Sveučilišta, Katedra za opću srednjevjekovnu i nacionalnu arheologiju: Arheološki zavod Filozofskog fakulteta. ISBN 978-953-57369-1-2.
  23. ↑ Vlasto, Alexis P. (1970). The Entry of the Slavs into Christendom: An Introduction to the Medieval History of the Slavs. Cambridge: Cambridge University Press. стр. 187. ISBN 9780521074599.
  24. ↑ Rapanić, Željko. (2013) "O početcima i nastajanju Dubrovnika" (The origin and formation of Dubrovnik) p. 94; Starohrvatska prosvjeta, Vol. III No. 40
  25. ↑ 25,0 25,1 Rapanić, Željko (2006). „Propast Salone“. Starohrvatska Prosvjeta. Split: Muzej hrvatskih arheoloških spomenika Stjepana Gunjače b.b. III (43): 96–97, 116–118.
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 Dvornik, Francis; Jenkins, Romilly; lewis, Bernard; Moravcsik, Gyula; Obolensky, Dimitri; Runciman, Steven (1962). Jenkins, Romilly (уред.). De Administrando Imperio: Volume II Commentary. Лондон: The Athlone Press, Универзитет во Лондон. стр. 107, 111–112, 114. ISBN 9780884020219.
  27. ↑ Škunca, Stanko Josip (5 September 2006). „Papa Ivan IV. Zadranin i misija opata Martina 641. godine“. Radovi. Zadar: HAZU (48): 187–198.
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 28,3 28,4 28,5 28,6 Marović, Ivan (2006). „Reflexions about the Year of the Destruction of Salona“. Vjesnik Za Arheologiju I Povijest Dalmatinsku. Split: Arheološki muzej Split. 99 (1): 253–273.
  29. ↑ Živković, Tibor (2012). De conversione Croatorum et Serborum: A Lost Source. Белград: Институт за историја.
  30. ↑ Solin (српскохрватски), 2021
  31. ↑ Matijević Sokol, Mirjana (2020). Studia mediaevalia selecta. Rasprave i prinosi iz hrvatske srednjovjekovne povijesti (PDF) (хрватски). Zagreb: Filozofski fakultet Sveučilišta u Zagrebu, FF-press. стр. 17, 137, 166, 282. ISBN 978-953-175-644-0.

Дополнителна книжевност[уреди | уреди извор]

Надворешни врски[уреди | уреди извор]

Нормативна контрола
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Салона&oldid=5196421“