Историја на Евреите во Азербејџан

Од Википедија — слободната енциклопедија
Азербејџански Евреи
יהדות אזרבייג'ן
Azərbaycan yəhudiləri
Вкупен број
10,000–30,000[1]
Јазици
хебрејски (во Израел), азербејџански, јудео-тат, руски
Вероисповед
Јудаизам
Сродни народи
Планински Евреи, Ашкенази, Грузиски Евреи.

Историјата на Евреите во Азербејџан датира многу векови. Денес, Евреите во Азербејџан главно се состојат од три различни групи: Планински Евреи, најзначајната и најстарата група; Ашкенази Евреи, кои се населиле во областа кон крајот на 19 и почетокот на 20 век и за време на Втората светска војна; и грузиските Евреи кои се населиле главно во Баку во почетокот на 20 век.

Распространетост[уреди | уреди извор]

Историски гледано, Евреите во Азербејџан биле претставени со различни подгрупи, главно планински Евреи, Ашкенази Евреи и грузиски Евреи. Азербејџан во еден момент бил или сè уште е дом на помали заедници на Кримчаци, курдски Евреи и бухариски Евреи, како и герим (преобратеници) и нееврејски јудаистички групи како Суботници. Во тие денови, Евреите живееле во и околу градот Шамаки (главно во селото Мучу), но заедницата не постоела од раните 1920-ти.[2] Во 2002 година, вкупниот број на еврејски жители во Азербејџан изнесувал 10.000 луѓе, од кои околу 5.500 биле планински Евреи. Уште неколку илјади потекнуваат од мешани семејства. Во 2010 година, вкупното еврејско население во Азербејџан изнесувало 6.400.[3] Евреите главно живеат во градовите Баку, Гања, Сумкаит, Куба, Огуз, Гојчај и градот Кирмизи Кесебе, единствениот град во светот каде планинските Евреи го сочинуваат мнозинството (и единствениот целосно еврејски град надвор од Израел).

Историја[уреди | уреди извор]

Археолошките ископувања извршени во 1990 година резултирале со откривање на остатоците од еврејската населба од VII век во близина на Баку и на синагога на 25 километри југоисточно од Куба. Првата верска куќа за состаноци во Баку била изградена во 1832 година, а била реорганизирана во синагога во 1896 година; повеќе синагоги биле изградени во Баку и неговите предградија кон крајот на 19 век. Првата хорска синагога во Баку била отворена во 1910 година.

Од крајот на 19 век, Баку станал еден од центрите на ционистичкото движење во Руското Царство. Првиот Ховевеј Сион бил основан овде во 1891 година, а потоа и првата ционистичка организација во 1899 година. Движењето останало силно во краткотрајната Демократска Република Азербејџан (1918–1920) обележана со основањето на Еврејскиот народен универзитет во 1919 година, периодичните списанија печатени на јидски, хебрејски и руски јазик, како и голем број училишта, социјални клубови, добротворни друштва и културни организации.

По советизацијата, сите активности поврзани со ционизмот, вклучително и оние од културна природа, кои се изведувале на хебрејски биле забранети. Во раните 1920-ти, неколку стотици планински еврејски семејства од Азербејџан и Дагестан заминале за Израел и се населиле во Тел-Авив. Следниот алијах се одржал дури во 1970-тите, откако била укината забраната за еврејска имиграција во Израел. Помеѓу 1972 и 1978 година, околу 3.000 луѓе го напуштиле Азербејџан во Израел. 1970 година била демографскиот врв за азербејџанските Евреи по Втората светска војна; според пописот, таа година во Азербејџан престојувале 41.288 Евреи.

Многу еврејски емигранти од Азербејџан се населиле во Тел-Авив и Хаифа. Постојат релативно големи заедници на планински еврејски иселеници од Азербејџан во Њујорк и Торонто.

Новата еврејска синагога, која станала една од најголемите синагоги во Европа, била отворена во Баку на 9 март 2003 година. Постои и еврејско училиште, кое работи во Азербејџан од 2003 година. Во моментов, во Азербејџан функционираат седум синагоги: три во Баку, две во Куба и две во Огуз.[4] Некои од нив се изградени со владина финансиска поддршка.[5] Во јануари 2020 година, Здружението на планински Евреи отворил нов центар на заедницата во московскиот парк Соколники.[6]

Планински Евреи[уреди | уреди извор]

Час одржан во еврејско училиште во Куба (почетокот на 1920-тите)
Еврејка од Губа од Макс Тилке (слика од 19 век)

Различни теории се изнесени во врска со потеклото на планинските Евреи и точниот датум на нивното населување на Кавказ. Општо прифатената теорија ги гледа планинските Евреи како раносредновековни имигранти од Персија и веројатно од Византија принудени од исламските освојувања. Тие се населиле во кавкаска Албанија, на левиот брег на реката Кура и стапиле во интеракција со Хазарија, кој се наоѓал на север. Токму преку овие рани еврејски заедници, Хазарите се преобратиле во јудаизам, правејќи го нивната државна религија.

Во следните векови, планинските Евреи се верува дека се преселиле подалеку на север правејќи пат кон масовна миграција на Турците Огузи во регионот. Нивното зголемување на бројот било поддржано од постојан прилив на Евреи од Иран. Во доцниот среден век, Евреите од Гилан основале населба во Огуз. Во текот на средновековната епоха планинските Евреи воспоставувале културни и економски врски со другите еврејски заедници на Медитеранот. Земјоделството и трговијата со ткаенини биле нивна главна окупација до советизацијата. Некои семејства практикувале полигамија. Во 1730 година, Хусеин Али, владетелот на Куба (тогаш одвоен од Сафавидска Персија ), издал декрет според кој Евреите можеле да поседуваат имот во ханството.[7]

Според советскиот попис од 1926 година, во Азербејџан имало 7.500 планински Евреи (околу 25% од целото еврејско население во земјата).[8] Точните бројки од доцниот советски период се непознати бидејќи претпочитале да се бројат како Татови најмногу поради антисемитскиот став на советската влада. Теоријата за заедничко потекло на Татовите и планинските Евреи (претходно означени како Јудео-Татови) била жестоко отфрлена од голем број истражувачи.

Планинските Евреи моментално доминираат во целата еврејска дијаспора во Азербејџан. Тие зборуваат посебен дијалект на татскиот јазик наречен јухури или јудео-тат. Мнозинството зборува повеќе од еден јазик, а вториот и/или третиот најчесто се азербејџански или руски.

Ашкенази Евреи[уреди | уреди извор]

1811 година е година кога првите Ашкенази Евреи се населиле во Баку, но нивната масовна имиграција во сегашен Азербејџан започнала дури во 1870-тите. Нивната имиграција била релативно стабилна, што ги навело да ја надминат локалната планинска еврејска заедница до 1910 година. Тие претежно се населиле во градот Баку, богат со нафта, кој растел. Касписко-црноморската компанија, една од водечките нафтени компании во Руското Царство, е основана во Баку од богатото семејство Ротшилд со германско еврејско потекло. Евреите Ашкенази продолжиле да имигрираат во Азербејџан до крајот на 1940-тите, при што голем број од нив биле евакуирани во Втората светска војна од Русија, Украина и Белорусија.

Евреите Ашкенази биле особено активни во азербејџанската политика. Д-р Евсеј Гиндес, роден во Киев, бил министер за здравство на Демократска Република Азербејџан (1918–1920). Заедно со тоа, 6 од 26-те комесари на Баку биле Ашкенази Евреи. Во 1912 година, околу една третина од регистрираните адвокати и лекари во Баку исто така биле Ашкенази Евреи.

Алијата по 1972 година во голема мера влијаела на оваа подгрупа на азербејџански Евреи, бидејќи меѓу сите тие биле повеќе изложени на емиграција. Ова резултирало со намалување на нивниот број, со што планинските Евреи станале најголемата еврејска група во Азербејџан до средината на 1990-тите. Денес во земјата живеат околу 500 Ашкенази Евреи.[9]

Слично на многу имигрантски заедници од царската и советската ера во Азербејџан, се чини дека Евреите Ашкенази се лингвистички русифицирани. Мнозинството Ашкенази Евреи зборуваат руски како свој прв јазик, а азербејџанскиот како втор јазик. Не е познат бројот на говорници на јидски.

Рабинот Шнеор Сегал служи како главен рабин на заедницата Ашкенази од 2010 година. Тој е член на Сојузот на рабини во Исламските држави и главен емисар на Чабад во Баку.

Други еврејски подгрупи[уреди | уреди извор]

Не е јасно дали локалните еврејски заедници воспоставиле врски со грузиските Евреи пред царската епоха, но во 1910-тите грузиската еврејска дијаспора во Баку веќе имала свој образовен клуб. Денес во Азербејџан живеат неколку стотици грузиски Евреи.

Во 1827 година првите групи курдски Евреи кои зборуваат јудео-арамејски почнале да се населуваат во Азербејџан. Во 1919–1939 година во Баку функционирала синагога за курдските Евреи. По советизацијата, односот на сталинистичката советска влада кон нив бил донекаде неповолен, а во 1951 година сите курдски Евреи биле депортирани од Кавказ.

Кримчак, кој денес брои само 2.500 луѓе ширум светот, последователно останал во прилично низок број во Азербејџан во текот на 20 век. Во земјава во 1989 година имало само 41 Евреи.[10]

Герим и Суботник[уреди | уреди извор]

Герим и Суботници биле етнички Руси од различни делови на Русија кои преминале во јудаизам првенствено во 1820-тите. Во 1839–1841 година царската влада ги протерала овие заедници во новоосвоениот Јужен Кавказ, главно во она што сега е Азербејџан. По пристигнувањето овде, тие основале неколку населби околу Џалилабад (тогаш наречена Астрахан-Базар), од кои најголемата била Приволноје, Азербејџан. Подоцна станала најголемата јудаистичка руска населба во Русија. До крајот на советската епоха, вкупниот број на Герим и Суботници во Азербејџан изнесувал 5.000. Останале само околу 200 од нив во 1997 година (кога регионот бил посетен од истражувачка група од Санкт Петербург), при што многумина планирале да се преселат во Русија и практично не оставиле никакви шанси за понатамошно зачувување на оваа единствена заедница.[11]

Животот на заедницата[уреди | уреди извор]

Синагога на Евреите Ашкенази во Баку
Азербејџанска еврејска танцова група. Музички фестивал Хари Булбул

Во советската ера, Евреите во Азербејџан покажувале високи стапки на брак надвор од нивната заедница. Во 1989 година, 48% од Евреите Ашкенази и 18% од планинските Евреи биле во брак со не-Евреи.[12]

Почнувајќи од 1960-тите, еврејската заедница во Азербејџан доживеала културна преродба. Почнале да се печатат еврејски публикации на самиздат. Многу културни и ционистички организации биле повторно основани во Баку и Сумкајит од 1987 година, а првите правни курсеви за хебрејски јазик во Советскиот Сојуз биле отворени во Баку.

Образованието на еврејски јазици било прекинато од страна на Кремљ во 1930-тите и 1940-тите, а наставата на јидиш и јухури била заменета со тоа на руски. По падот на Советскиот Сојуз, јешива била отворена во Баку во 1994 година, а Дневното училиште Ор Авнер Чабад било основано во 1999 година. Во 1994 година, хебрејскиот јазик се изучувал на еден државен универзитет и бил понуден како избор на предмет во две средни училишта. На 31 мај 2007 година, во Баку се одржала церемонијата на поставување камен темелник за изградба на Центарот за еврејски студии Ор Авнер Чабад. Центарот е наменет да вклучува дневно училиште, градинка, станбени сали, научен центар, библиотека итн.

Според Извештајот за глобалниот антисемитизам објавен од Бирото за демократија, човекови права и труд на САД на 5 јануари 2005 година, „Случаите на предрасуди и дискриминација кон Евреите во земјата беа многу ограничени, а во неколку случаи на антисемитската активност Владата брзо реагираше. Владата не го одобрува ниту толерира прогонот на Евреите од која било страна.“ [13] Евреите не страдаат од дискриминација, а земјата е неверојатно ослободена од антисемитизам.[14]

Во 2005 година, Евда Абрамов, и самиот Евреин, бил избран во Националното собрание на Азербејџан како пратеник од Губа.

Почнувајќи од 2017 година, има седум синагоги во Азербејџан: три во Баку (по една за секоја заедница, Ашкенази, планински и грузиски; втората е најголема на Кавказот), две во Куба и две во Огуз.[4]

Делегација на Светскиот еврејски конгрес го посетила Азербејџан во септември 2016 година, каде што за време на разговорите со азербејџанскиот претседател Илхам Алијев бил ставен акцент на „одличните односи со еврејската заедница и Израел“.[15][16]

Азербејџан бил посетен и од Џон Шапиро, извршен директор на Американскиот еврејски комитет, во јануари 2017 година, непосредно по посетата на Бенјамин Нетанјаху на Баку. За време на интервјуто, Шапиро изјавил дека „делегацијата се сретна со еврејската заедница во Азербејџан и виде дека се многу среќни и се чувствуваат многу удобно да живеат во земјата“.[17]

Во 2020 година, Азербејџанскиот еврејски медиумски центар бил основан во Сумгајит.[18]

Историска демографија[уреди | уреди извор]

Население во минатото
ГодинаНас.±%
188610,357—    
18978.430+81294.2%
192659.768+609.0%
193941.245−31.0%
195946.091+11.7%
197049.057+6.4%
197944.345−9.6%
198941.072−7.4%
20027.900−80.8%
20099.100+15.2%

Еврејското население во Азербејџан значително се намалило меѓу 1926 и 1939 година, но потоа не се променило многу помеѓу 1939 и 1989 година (малку се зголемило до 1970 година, а потоа малку се намалило до 1989 година). Од 1989 година и падот на комунизмот, еврејското население во Азербејџан значително се намалило. Повеќето од Евреите во Азербејџан заминале и се преселиле во други земји помеѓу 1989 и 2002 година, а повеќето од нив се преселиле во Израел.[19]

Познати азербејџански Евреи[уреди | уреди извор]

Д-р Евсеј Гиндес, министер за здравство на Демократската Република Азербејџан
  • Алберт Агарунов, Старешина од азербејџанската армија кој загинал за време на Првата војна во Нагорно-Карабах, национален херој на Азербејџан. Училиштето бр.154, кое дипломирал, го носи неговото име.
  • Бела Давидович, американска пијанистка.[20]
  • Борис Ваников, советски владин и воен функционер, генерал со три ѕвезди.
  • Дов Газит, главен командант на техничкото училиште на ИАФ (Израелски воздухопловни сили) во Хаифа.
  • Ела Леја, азербејџанско-американска композиторка, пејачка и писателка.[21]
  • Емил Сутовски, шаховски велемајстор и претседател на Здружението на шаховски професионалци.
  • Гари Каспаров, руски (поранешен советски) шаховски велемајстор, поранешен светски шампион во шах, писател и политички активист, кој според многумина е најголемиот шахист на сите времиња.[22] (татковата страна)
  • Гаврил Илизаров, советски лекар, познат по измислувањето на апаратот Илизаров за издолжување на коските на екстремитетите и по неговата истоимена операција.
  • Год Нисанов, филантроп и потпретседател на Светскиот еврејски конгрес.[23]
  • Д-р Грег Л. Фридман, писател на научна фантастика.
  • Лала Хасанова, писателка на научна фантастика.
  • Лариса Долина, руска (поранешна советска) џез и поп пејачка и глумица.
  • Лена Глаз, шахистка, израелски женски меѓународен мајстор (WIM, 1985). Таа е победничка на израелското првенство во шах за жени (1980).
  • Лев Ландау, физичар кој дал фундаментален придонес во многу области на теоретската физика, тој ја добил Нобеловата награда во 1962 година.[24]
  • Лев Нусимбаум, писател и новинар [25]
  • Лотфи А. Задех, математичар, електро инженер, компјутерски научник, креатор на „нејасна логика“ истражувач на вештачката интелигенција и почесен професор по компјутерска наука на Универзитетот во Калифорнија, Беркли. (од страната на мајката) погребан во Првата Алеја на честа во Баку во 2017 година.
  • Макс Блек, британско-американски филозоф, кој бил водечка влијателна фигура во аналитичката филозофија во првата половина на дваесеттиот век.
  • Миша Блек, британски архитект и дизајнер.
  • Мира Комаровски, американски пионер во социологијата.[26]
  • Мирза Хазар, автор, политички аналитичар, водител, радио новинар, издавач и преведувач.
  • Сарит Хадад, израелска пејачка. Во октомври 2009 година, израелскиот музички ТВ канал (Канал 24) ја крунисала Хадад за „најдобра пејачка во 2000-тите“.[27]
  • Соломон Гробштајн, еден од основачите и организаторите на азербејџанската нафтена индустрија.
  • Татјана Затуловска, шахистка, жена велемајстор и светски шампион во шах за постари жени во 1993 година.
  • Телман Исмаилов, руско-турски претприемач и стопанственик
  • Тејмур Раџабов, азербејџански шаховски велемајстор, неговиот татко Борис Шејнин бил Евреин.
  • Тимур Родригес, руски шоумен, пејач, ТВ и радио личност. (од страна на мајката)
  • Валери Беленки, уметнички гимнастичар, го освоил екипното злато и околу бронзата со Обединетиот тим на Олимпијадата во Барселона во 1992 година.
  • Владимир Абрамович Рохлин, математичар
  • Јагутил Мишиев, писател, автор. Истакнатиот учител на Република Дагестан и Руската Федерација.
  • Јаков Зевин, комунистички активист, еден од водачите на болшевичката партија во Азербејџан за време на Руската револуција.
  • Евда Абрамов, член на Националното собрание на Азербејџан [28] и заменик-претседател на Комитетот за човекови права на Азербејџанското национално собрание, кој претставува дел од Азербејџанската еврејска заедница.[29][30]
  • Евсеј Гиндес, државник и педијатар кој служеше како министер за здравство на Демократската Република Азербејџан и беше член на Азербејџанскиот национален совет, а подоцна и на Парламентот на Азербејџан.[31]
  • Јосеф Шагал, политичар и поранешен новинар, од 2012 година е амбасадор на Израел во Белорусија.
  • Јули Гусман, филмски режисер и глумец. Тој е основач и извршен директор на престижната награда Ника.
  • Зарах Илиев, милијардер развивач на имот.
  • Захарија Сичин, автор

Наводи[уреди | уреди извор]

  1. ↑ „Azerbaijan Virtual Jewish History Tour“. jewishvirtuallibrary.org. Посетено на 6 March 2017. As of 2016, approximately 30,000 Jews live in Azerbaijan
  2. ↑ (на руски) The Electronic Jewish Encyclopædia: Azerbaijan
  3. ↑ „The Jewish Population of the World (2010)“. Jewish Virtual Library.
  4. ↑ 4,0 4,1 „Sinaqoqlar“. scwra.gov.az. Архивирано од изворникот на 2020-11-13. Посетено на 6 March 2017.
  5. ↑ „New synagogue ready for Passover“. The European Azerbaijan Society. Архивирано од изворникот на 2017-05-17. Посетено на 15 April 2017.
  6. ↑ „God Nisanov and Zarakh Iliev open Mountain Jews Community Center in Moscow“. Arutz Sheva. January 6, 2020. Посетено на February 3, 2020.
  7. ↑ Azeri Jews: Centuries of coexistence in Azerbaijan Архивирано на 18 март 2012 г. by Gabriel Lerner.
  8. ↑ The All-Soviet Population Census of 1926 Архивирано на 10 февруари 2012 г..
  9. ↑ В Баку схлестнулись горские и европейские евреи.
  10. ↑ „The All-Soviet Population Census of 1989: Azerbaijan“. Demoscope.ru. Архивирано од изворникот на 26 August 2011. Посетено на 14 April 2013.
  11. ↑ Brief Report on the Expedition to Azerbaijan in June 1997 Архивирано на {{{2}}}. by V.Dymshits.
  12. ↑ Vyacheslav Konstantinov.
  13. ↑ „Report on Global Anti-Semitism released by the Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor, January 5, 2005“. State.gov. Посетено на 14 April 2013.
  14. ↑ United Nations High Commissioner for Refugees. „Azerbaijan: Update to AZE19547.E of 26 January 1995, on the treatment of Jews, particularly in Baku, and available protection, UNHCR“. Unhcr.org. Посетено на 14 April 2013.
  15. ↑ „World Jewish Congress“. worldjewishcongress.org. World Jewish Congress. Посетено на 4 April 2017.
  16. ↑ „Ronald Lauder: I highly appreciate respectful and warm attitude of Azerbaijani people and Azerbaijani leadership towards Jewish community“. Azertag. 16 September 2016. Посетено на 4 April 2017.
  17. ↑ „Azerbaijan-US-Israel partnership very important (exclusive)“. Trend.Az (руски). 30 January 2017. Посетено на 4 April 2017.
  18. ↑ „"Azərbaycan Yəhudi Media Mərkəzi" yaradıldı - Sumqayıtda“. 2021-04-19. Архивирано од изворникот на 19 April 2021. Посетено на 2021-11-11.
  19. ↑ „Архивиран примерок“ (PDF). Архивирано од изворникот (PDF) на 14 July 2014. Посетено на 14 April 2013.
  20. ↑ Adelson, Robert. „Biography: Bella Davidovich“. AllMusic. Посетено на 25 April 2010.
  21. ↑ „Ella Leya: American Jazz By Way Of Azerbaijan“. NPR. 1 April 2011. Посетено на 8 March 2016.
  22. ↑ Barden, Leonard (January 19, 2008). „Bobby Fischer“. Посетено на February 3, 2020. Most experts place him the second or third best ever, behind Kasparov but probably ahead of Karpov.
  23. ↑ Papadopoulos, Anna (November 5, 2019). „CEO Spotlight: Interview With Real Estate Mogul God Nisanov“. ceoworld.biz. Посетено на February 3, 2020.
  24. ↑ Kapitza, P. L.; Lifshitz, E. M. (1969). „Lev Davydovitch Landau 1908-1968“. Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society. 15: 140–158. doi:10.1098/rsbm.1969.0007.
  25. ↑ Abbas Abdulla, "Research" Nussimbaum is a Jew from Kyiv" in Adabiyyat Qazetti (Literature Qazette), No. 48:3643 (Baku: 19 December 2008), p.6 as quoted in "Frequently Asked Questions about the Authorship of Ali and Nino," FAQ No. 54: But was Lev Nussimbaum (Essad Bey) actually born in Baku?" in Azerbaijan International, Vol. 15:2–4 (2011), p. 65 and Endnote 119 on page 109.
  26. ↑ Rosenberg, Rosalind (2004). „Komarovsky, Mirra“. Во Ware, Susan (уред.). Notable American Women: A Biographical Dictionary Completing the Twentieth Century. Harvard University Press. стр. 349–351. ISBN 0-674-01488-X.
  27. ↑ Mitz'ad He-Asor (Decade Parade), Israeli Channel 24, October 2009.
  28. ↑ Milli Mejlis of Azerbaijan Republic – Abramov Yevda Sasunovich
  29. ↑ Lerner, Gabriel (January 11, 2008). „Azeri Jews: Centuries of coexistence in Azerbaijan“. The Jewish Journal of Greater Los Angeles. Посетено на February 3, 2020.
  30. ↑ Hilary Leila Krieger (May 16, 2006). „Azerbaijan to open trade office in Israel“. Посетено на February 3, 2020.
  31. ↑ „Гиндес Евсей Яковлевич – знаменитый бакинский детский врач“ [Gindes Evsey Yakovlevich – famous Baku pediatrician]. Архивирано од изворникот на 2012-04-06. Посетено на 14 November 2011.

Надворешни врски[уреди | уреди извор]

Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Историја_на_Евреите_во_Азербејџан&oldid=5175417“