Преселба на Хрватите
Проблемот со преселувањето на Хрватите на Балканскиот Полуостров, или пак барем една група наречена Хрвати досега не е успешно решена. Не се знае со сигурност од каде дошле и во кое точно кога дошле.
Најстариот слој Хрвати до кој може да дојде науката е веројатно воена добро организирана група од сточари кои одгледувале овци, кози и говеда во степите северно од Кавказ, помеѓу Каспиското и Азовското Море, кои живееле во шатори како номади и биле добри метални работници. Откако се преселиле оттаму на запад, тие се помешале со Словените во регионот на Карпатите. Од Словените ја презеле земјоделската култура (одгледување пченица, јачмен, просо, лен, коноп, зеленчук, користење плуг при одгледувањето) поврзана со сточарството (говеда, коњи, свињи). Живееле во села чии куќи биле направени од дрво или платна покриени со кал и носеле бела ленена облека. Од овие карпатски Хрвати, една група во 7 век се одвоила и се спуштила на југ во некогашниот Илирик, успешно им се спротивставила на Аварите и ги населила областите на денешна Хрватска и Босна и Херцеговина. Наметнувајќи им го својот јазик на домородците, тие постепено се споиле со различните етнички и културни групи со кои се сретнале. [1]
За управување со царството[уреди | уреди извор]
Повеќето размислувања започнуваат со она што византискиот цар Константин VII Порфирогенет (912-959) во своето дело За управaњето со царството (De administrando imperio), во 30 г. глава, напишал за доаѓањето на Хрватите: [2]
Но, во тоа време Хрватите живееја зад Багибареја, каде што сега се белите Хрвати (Белохробатој). Семејството од пет браќа се одвои од нив, Клукас и Лобелос и Косениз и Муло и Хробатос и две сестри, Туга и Буга, и тие дојдоа со својот народ во Далмација и ги најдоа Аварите како господари на земјата. Откако војуваа едни со други неколку години, Хрватите победија и убиле некои од Аварите, а останатите ги натерале да се покорат. И така од тоа време оваа земја била окупирана од Хрвати, а во Хрватска (Хробатија) сè уште има потомци на Авари, и тие се признати како Авари. Останатите Хрвати останале кај Франките и сега се нарекуваат бели Хрвати, тие се бели Хрвати и имаат свој принц, тие му се покоруваат на Отон, големиот крал на Франките или Саксонија (Саксијас), и тие се некрстени и се венчаат со Турците и се дружат со нив“.
Проблемот со доаѓањето на Хрватите, или барем една група наречена Хрвати, досега не е успешно решен. Не се знае со сигурност од каде дошле и кога дошле.
Во 31 глава се кажува малку поинаква приказна: нема пет браќа, но се спомнуваат некои други детали. Така, се наведува дека Хрватите дошле во денешната татковина на покана на византискиот цар Ираклиј (610 - 641), за да му помогнат како воени сојузници во борбата против дивите Авари: [3]
Хрватите, кои сега живеат во регионот на Далмација, се потомци на некрстени Хрвати, наречени и Бели, кои живеат зад Турците (Унгарците) и во соседството на Франција, и со некрстени Срби како словенски соседи. „Хрвати“, на словенски јазик значи: „оние што имаат многу земја“. Истите тие Хрвати дојдоа и побараа заштита од Ираклиј, царот на Византијците, пред Србите да побараат заштита од истиот цар Ираклиј, во времето кога Аварите ги тепаа и ги избркаа од тие краишта Римјаните што царот Диоклецијан ги донел од Рим во овие земји и се населиле таму, а кои биле наречени „Римјани“ затоа што биле преместени од Рим во тие региони, мислам на оние што сега се нарекуваат Хрватска и Србија. Тоа се истите Римјани, протерани од Аварите во времето на истиот византиски цар Ираклиј, а нивните земји останаа пусти. И така, по наредба на царот Ираклиј, истите тие Хрвати ги победиле и ги избркале Аварите од тие земји и со дозвола на царот Ираклиј се населиле во истата таа земја на Аварите, каде што сега живеат.
Пристигнување на Хрватите[уреди | уреди извор]
Во делото на Константин, кое хуманистите му го дале насловот За управувањето со царството, доверлив прирачник за водење на надворешната политика Византија, ова е раскажано во две верзии. Во едното (во 29. и 31. поглавје) се вели дека тоа се случило во договор со византискиот цар Ираклиј (610 - 641), а во другото (во 30. поглавје) овој договор не е спомнат, а врските на Хрватите се истакнуваат со Франките: како прво им биле потчинети во старата татковина и во новата, а потоа во тешки и крвави битки се ослободувале од нивната власт. [4]
Во првата верзија, Хрватите, кои дошле во Далмација од некрстени Хрвати во големата Хрватска, која се наоѓа северно од Унгарија и во близина на Франција, и таму живееле некрстени дури и во времето кога писателот го пишува ова, а во втората, тие дошле од земјата што се наоѓа надвор од Баварија и во област каде што се чувствувала моќта на Франките, а потекнувале од белите Хрвати, кои живееле во таа земја дури и како што пишува писателот. Според првата верзија, тие биле крстени веднаш по вселувањето, а според втората дури откако го оттргнале владеењето на Франките. Според првата верзија, Хрватите биле донесени во Далмација од кнез , а според втората, седум деца, точно пет браќа и две сестри, кои се одвоиле од семејството, секој донел свој народ, всушност полк или војска, до Далмација. [4]
И двата извори се во иста книга, но има причина да се смета дека нивните автори се различни, па така првиот би бил од самиот цар Константин, а вториот, малку помлад, подоцна би бил ставен во неговиот текст. Можно е, сепак, податоците што ги добивал од различни извори да останале неорганизирани и да биле внесени во финалниот текст без координација. Тогаш тоа би било само недостаток на уредување. Затоа е подобро да се зборува за иворите за преселбата на Хрватите во Далмација како што е наведено од Константин Порфирогенит. Духот и стилот на ова раскажување не припаѓа на научената византиска историографија, таа ги носи несомнените карактеристики на народната наивност, а во неа се препознаваат траги од усна традиција. Покрај тоа, во оваа нарација се препознава посебен книжевен тип, кој филолозите го нарекуваат origo gentis (потекло на народот), приказна за потеклото на народот, како што во раниот среден век, новите родовски организирани народи се претставиле пред образовани наследници на античкиот свет и со тоа биле вклучени во него. Од таму може да се заклучи дека Константин не ги црпел своите информации од постари и денес веќе изгубени византиски извори, туку или преку своите доушници од самата земја на Хрватите или од најстарите списи кои, повторно потпирајќи се на хрватската усна традиција, биле дадени на Римјаните во градовите на царската Далмација која го претставувала хрватскиот ориго гентис. Од ова произлегува дека вредноста на овие записи за историјата на хрватската литература е извонредно голема, но како веродостојно сведоштво за историјата на народот е многу послаба. Така, во она што го носи царот Константин, може да се воочат противречности и недоследности, кои произлегуваат од фактот дека origo gentis бил преобликуван во различни верзии со цел да се озаконат различните состојби што настанале помеѓу 7 и 10 век. [4]
Сличност со Чесите[уреди | уреди извор]
Според легендата, која ја пренесува анонимниот наследник на Константин Порфирогенет, Хрватите на чело со пет браќа и две сестри се преселиле во денешна Хрватска. Имињата на браќата: Хрват, Клукас, Лобелос, Косенцес и Мухло, а сестрите: Туге и Буге се од различно потекло. Некои се словенски, а некои можеби имаат аварски и прабугарски корени. Ова јасно покажува дека формирањето на раниот идентитет не мора да има етнички предзнак. Во раниот среден век, луѓето и племињата не биле обединети единствено врз основа на заедничкото потекло. Легендата за имиграцијата во историјата не треба да се подразбира буквално. Голем број европски народи исто така имаат слични приказни, со кои средновековните хроничари се обидувале да го објаснат потеклото на една нација или држава. [5]
Речиси идентична историја за потеклото на народот имаат и Чесите, кое е со многу слично совпаѓање со Хрватите. Ситуацијата е таква што, од една страна, Хрватите дошле од Чешка, петте браќа и двете сестри под водство на Хрвати доаѓаат од Чешка во Хрватска, додека во чешката легенда е обратно. Браќата и сестрите, предводени од Чех, доаѓаат во Чешка од Хрватска. Исклучено е Хрватите да знаеле чешки, а Чесите да ја знаеле хрватската легенда. Потоа во 10 или 12 век, кога хроничарите пишувале за тоа, овие врски веројатно сè уште не постоеле. [5]
Изданија на За управувањето со царството[уреди | уреди извор]
Никола Томашиќ[уреди | уреди извор]
Преводот на Томашиќ на делото За управувањето со царството настанал во текот на 1910-тите години, и истото било објавено во „Вјесник“ под Хрватско-словенско-далматинска копнена архива, 20, 1918 г. , стр. 22-29, погл. 1-36, со поучен вовед од Томашиќ под наслов Животот и делата на царот Константин Порфирогенит, стр. 1-21, на истото место. Самиот Томашиќ не го видел неговиот превод бидејќи бројот на Вјесник бил отпечатен по неговата смрт. Емилиј Лашовски, братучед на Томашиќ, го подготвил преостанатиот ракопис од преводот на Томашиќ на истото дело, погл. 37-53, а ја објавил во Вјесник кр. државен архив, II, серија 8, 1928, стр. 1-70. Така, ова дело во целина е преведено на хрватски јазик. [6]
Преводот со коментар на Никола Томашиќ не е особено достапен за пошироката читателска публика, а тој е единствениот превод на целото тоа дело, толку важен за најраната историја на Хрватите, особено за решавањето на проблемот со нивното појавување во раниот среден век на источниот брег на Јадранско Море и во неговата заднина. Единствено оваа причина го оправдува неговото повторно објавување, а исто така грчкиот оригинал не е објавен. По 1918 г , односно во 1928 година, се појавиле голем број студии, дискусии, монографии, критички изданија на делата на царот De administrando imperio, како и преводи, делумни или целосни, кои, се разбира, Томашиќ не ги познавал. Вреди да се спомене најважното од тоа изобилство. Постари изданија и историографија, користени од читателот на Томашиќ, се наоѓаат во воведот на Томашиќ и бројни белешки што го придружуваат неговиот превод.
Ѓула Моравчик[уреди | уреди извор]
Во 1949 година, по долги години подготовка и Втората светска војна која го отежнило неговото завршување и печатење, Ѓула Моравчик, кој уште во 1939 година напишал критичко издание [7] на De administrando imperio, го објавил во Будимпешта, со компаративен англиски превод од Р. Џенкинс. Тоа дело претставувало основа издавање на вториот том, Белград 1959 година [8] амбициозно осмислен серијал за византиски извори за историјата на Јужните Словени, кој по војната го започнал Георгиј Острогорски, светски познатиот византолог кој побегнал од Советска Русија, и кој ги содржело делата на Константин Порфироген уредени од Божидар Ферјанчиќ со својот вовед и опширни коментари гл. 29-36 од списите De administrando imperio и пасус од биографијата на Василиј. Поглавје 29. не било вклучено во ова издание во целост - била изоставена опширна сметка посветена на сараценскиот генерал Солдан. Стјепан Антољак веќе предупредил дека Ферјанчиќ воопшто не спомнува дека царскиот документ De administrando imperio во целост го превел Никола Томашиќ. [9]
Моравчиково-џекинсовото издание од 1949 година формира целина со обем на коментари кои ја здогледаат светлината на денот дури во 1962 година во Лондон. Потоа, под уредување на Р. Џенкинс, делото било објавено како втор том од Коментар со Константин Порфирогенит, Де Администрандо Империо, кој заедно со Џенкинс го составиле - секој по својата најтесна професија - од тогаш многу почитуваните светски византолозите: Ф. Дворник, Б. Луис, Г. Моравчик, Д. Оболенски и С. Ранциман. Речиси 221 страница коментари за осмо одделение. Најинтересните глави, 29-36, биле придружени со коментар на Ф. Дворник, а делумни последици од тоа се чувствуваат и денес. Имено, Дворник користел главно историографија објавена на светски јазици, немајќи доволно познавање на хрватските и другите јужнословенски историографии, иако ги наведува нивните главни дела, за жал, се чини, од втора рака.
Помалку од пет години подоцна, повторно било објавено критичкото издание на Моравчиково-џекинсовото издание на De administrando imperio од 1949 година, но како ново ревидирано издание, во Вашингтон 1967 година. Првото издание од 1949 година, со коментарот од 1962 година и второто поправено издание од 1967 г. за De administrando imperio е проследено со бројни релевантни оценки и презентации. Тие биле наведени од Р. Бенедикти во списанието Acta antiqua од 1962 година, 1-3, 307 и г. Тоа претставувало основа за нивната колективна проценка, која била објавена од Џ. Џефри во Byzantinische Zeitschrift, во 1962 година.302-309, каде што се прикажани сите оправдани забелешки упатени до Моравчик, но и до составувачите на Коментарот.
Историографска дискусија[уреди | уреди извор]
За жал, хрватската историографија во своите дела создадени пред 1962 година, таа не ги зела предвид овие забелешки, ниту од бројните оценки, ниту од работата на Џерфи во нејзините дискусии. Точно три глави 29-31. се клучни за појавата на Хрватите на источниот брег на Јадранот и во неговата заднина, па затоа претставувале главна тема на разговор.
Нада Клаиќ[уреди | уреди извор]
мини|187x187пкс| Историчарката Нада Клаиќ Нада Клаиќ се занимавала со прашањето за појавата на Хрватите и тогашната состојба на историографијата по ова прашање во посебна дискусија, Маргиналија со проблемот на имиграцијата на Хрватите. [10] Во разбивањето на вестите погл. 29-31. од списите De administrando imperio (во понатамошниот текст ДАИ), не навлегува, туку ги прифаќа ставовите кои се резултат на работата на Графенауер, [11] утврдувајќи дека овој, со реанализирање на релевантните извори, ја разнишал конструкцијата на Хауптман. [12] За конечниот заклучок, таа упатува на последните зборови на Графенауер од 1952 година и додава дека „во рамките на фолклорот не треба да се зборува за двојна словенска преселба, туку за хрватска и аварословенска“. Нада Клаиќ смета дека не треба да се преценува улогата на Словените во битките со Аварите, бидејќи „чистата и обработена народна традиција ја знае само улогата на Хрватите“. [13] Таа исто така останала на ставот дека по победата над Аварите, Хрватите морале да ја имаат истата позиција во однос на Словените како што имале Аварите во однос на Словените. Таа предупредила дека Графенауер „не повторил ништо за заедничката идеја, имено за двојната хрватска миграција на југ“, и заклучува дека „затоа, историографијата треба да се врати на сеопфатното истражување на овој невообичаено интересен, а сепак нерешен проблем“.
Првото поглавје од „Историјата на Хрватите“ на Нада Клаиќ ја видела светлината на денот како сценарио. [14] Во Преглед, таа заклучила дека единствено „подеталната анализа на делото покажала дека 30-тото поглавје влегло во делото подоцна и дека затоа самиот цар не бил автор“ [15] и тврди дека „непознатиот автор е многу посовесен и поискрен од Константин во донесувањето информации за белите Хрвати и Бела Хрватска, протерувањето на Ираклиј од хрватската историја и дека константиновата редакција на доселувањето била заменета со народна традиција - приказна за петте браќа и двете сестри кои ги донело Хрватите на југ“. [16] Така, според Нада Клаиќ, анонимниот автор „Поглавје 30 со право ужива многу поголема доверба од историчарите отколку царот-писател“ [17] поради неговите поточни податоци, како и многу важни вести за Хрватите, односно вклучува и список на окрузи и вести за односите на градовите со заднината, т.е. информации за почит. Кога го вклучила тоа поглавје во Историјата на Хрватите во раниот среден век, Загреб, 1971 година, Нада Клаиќ не направила други промени во своето разбирање, како што го претставила во 1966 година, освен стилските. и во 1967 г Приказот на Имиграцијата на Хрватите во истоименото поглавје во нејзината Историја на Хрватите, 133, е во согласност со ова разбирање. - 140.
Реља Новаковиќ[уреди | уреди извор]
Реља Новаковиќ пристапила на дискусијата за 29. и 30 до главата на ДАИ. [18] Текстот се состои од два дела. Во првиот, по пренесувањето на преводот на делови од гл. 29-ти и 30-ти од византиски извори за историјата на народите на Југославија, II, 1959 г. , расправа за низа прашања: концептот на Далмација, спомнувањето на Дунав, Сплит и Салона, првиот премин на реката - тој ја предлага Цетина наместо Дунав - Салона за воен центар и нејзиниот пад и други крајбрежни градови. Вториот дел се состои од преглед на некои мислења за 29-та и 30-та глава или, како што напишала, тоа било задоцнета презентација, поточно би било да се каже задоцнета неуспешна евалуација (Прилог на Графенауер од 1952 година).
Лујо Маргетиќ[уреди | уреди извор]
Лујо Маргетиќ својата анализа ја започнува од достигнувањата на Хауптман и Графенауер, но доаѓа до спротивни резултати. [19] Доаѓањето на Хрватите на источниот брег на Јадранското Море датира од крајот на 8 век. век, додека според споменатите двајца, тој редослед на настани е сместен во првата половина на 7 век. Петер Штих веќе утврдил [20] дека за тоа би била потребна дебата еднаква по обем на онаа на Маргетиќ. Сомнежите кои можат да се насочат кон нецелосно беспрекорната процедура на Маргетиќ се наоѓаат во следново: мини| Академик Лујо Маргетиќ
- Тој не ги земал предвид сите ставови на претходната историографија, сметајќи дека таквата постапка е веројатно непотребна, доколку не и неостварлива. [21]
- Кога го анализирал изворот, тој останал на ставот дека е доволно што од Гл. 29-30 го носи само она што е поврзано со нашето потесно прашање исцрпно и по потреба во изворна форма. [16]
- Тој користи распоред на топоними од типот Обров на главните правци на римските патишта што водат кон Јадранот, но без да се обидува за секој топоним да утврди дали е поврзан со Аварите - некои филолози не мислат така - а тој не обрнал внимание на временскиот прекин помеѓу времето кога Аварите престојувале во тие региони и датумот кога топонимите првпат биле забележани во неспорни извори.
- Тој го користел и археолошкиот материјал, но не зел предвид дека тој може да биде сигурна основа за заклучување на про ет контра тезата на историчарот само под одредени услови:
- доколку материјалот потекнува од систематски и современо истражувани затворени единици апсолутно хронолошки датирани;
- тоа е доволно многу за да може да се применат статистички методи на остеолошкиот дел од наодите. Без овие предуслови, можни се само несигурни нагаѓања, особено за етничката припадност на носителите на одредени видови наоди.
- Во расчленувањето на изворите 29-30. иследуваите на ДАИ го користеле изданието Моравчик и Џенкинс од 1949 година а не новото коригираното издание Моравчик-Џенкинс од 1967 г. Кога веќе користи постаро, послабо издание, Маргетиќ никаде не покажува дека при користењето ги земал предвид сите забелешки дадени за тоа во нивните оценки меѓу другите: Дујчев, Острогорски, Ферјанчиќ, Дарузес, Квриакид, Лемерл. и други. [22] Користење на коментарот (1962) со изданието од 1949 година ги заобиколува и проценките, од кои некои се мешаат во датирањето и припишувањето на Дворник. [23] Божидар Ферјанчиќ, Нада Клаиќ, Реља Новаковиќ и други хрватски историчари, како и историчари од соседните земји, ја споделуваат оваа особина да не служат релевантни странски проценки со Маргетиќ. И, конечно, ниту оценката на Мате Суиќ, главниот истражувачки интерес на археолозите и историчарите од антиката, која била објавена заедно со придонесот на Маргетиќ, не ја зацврстува вербата во неговите резултати.
Наводи[уреди | уреди извор]
- ↑ Hrvatska enciklopedija (LZMK): Hrvati/Pučka kultura
- ↑ O upravljanju carstvom/Gl. XXX. Priča o provinciji Dalmaciji
- ↑ O upravljanju carstvom/Gl. XXI. O Hrvatima i zemlji u kojoj sad stanuju
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Ivan Supičić (ured.): Hrvatska i Europa: Rano doba hrvatske kulture, AGM, Zagreb, 1997.; Radoslav Katičić - O podrijetlu Hrvata
- ↑ 5,0 5,1 HRT, Hrvatski kraljevi - 7. epizoda
- ↑ Konstantin Porfirogenet, O upravljanju carstvom, Dom i svijet, Zagreb 2003.; Mladen Švab - Predgovor
- ↑ V. »L'edition critique du 'De administrando imperio'«, B^Mntion 14, 1939, 153-160.
- ↑ Vizantinski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, Posebna izdanja SANU, knj. 123, Vizantološki institut, knj. 7- Dosad je objelodanjeno ukupno šest svezaka tih Izvora.
- ↑ Hrvatska historiografija do 1918, 2, Zagreb, 1992, 466, i bilj. 3797. Ferjančić na str. 6. medu djelomičnim prijevodima spominje i Tomašićev rad »Život i djela cara Konstantina VII.Porfirogenita«. Zanimljivo je da Vizantinski izvori... obuhvaćaju samo prijevod gl. 29-36 - neosporno najvažnijih za Južne Slavene, ali nije li ipak neobično da kod 36. gl. prestaje prvi dio prijevoda N. Tomašića? Ostaje nepoznato da li Ferjančić te njegovi mentori i suradnici Bizantološkog instituta nisu poznavali nastavak koji je priredio za tisak Laszowski, ili su to uradili namjerno. Drugo pak pitanje o odnosu dvaju prijevoda, Tomašićeva i Ferjančićeva, ostavljam zasad postrani. No, ipak se čini da je Ferjančić zagledao u Tomašićev prijevod, iako više u engleski Jenkinsov, nego što bi to bilo u skladu s njegovim neosporno dobrim poznavanjem srednjovjekovnoga grčkog jezika, kojim piše Konstantin Porfirogenet.
- ↑ Razprave SAZU, V., 1966 (Hauptmannov zbornik) 19-36.
- ↑ »Prilog kritici izvještaja Konstantina Porfirogeneta o doseljenju Hrvata«, Historijski zbornik 1952, 1- 2, 1-56.
- ↑ Najvažaiji radovi Lj. Hauptmanna jesu: »Prihod Hrvatov«, Bulićev zbornik (Strena Buliciana) 1924, 515-545, te s nekoliko izmjena prijevod na hrvatski, »Dolazak Hrvata«, Zbornik kralja Tomislava,Zagreb, 1925, 86-127; na istom mjestu, »Karantanska Hrvaska«, 297-317; »Konstantin Porfirogenet o porijeklu stanovništva dubrovačkog zaleđa, Iz dubrovačke prošlosti«. Zbornik u čast M Rešetara 1931, 17-24; »Koraten, Goten und Sarmaten«, Germanoslavica 1935, 1-2, 95-127, i 3-4, 315-353; »Seoba Hrvata i Srba«, jugoslavenski istorijski časopis, 1937, 30-61.
- ↑ »Marginalia«, 35.
- ↑ Pregled izvora i historiografije za hrvatsku povijest do XII. st., Zagreb 1967.
- ↑ »Pregled«, 38-39.
- ↑ 16,0 16,1 »Pregled«, 39.
- ↑ »Pregled«, 40.
- ↑ »Neka zapažanja o odnosu 29. i 30. glave DAI«, Istorijski časopis, knj. 20, 1972, 5-54.
- ↑ »Konstantin Porfirogenet i vrijeme dolaska Hrvata«, Zbornik Historijskog instituta JAZU 8, 1977, 5-88, usp. na istom mjestu i ocjenu Mate Suića, 89-100. Dvije činjenice oko Margetićeva rada upućuju na krajnji oprez: 1. rad takva opsega Akademija obično objelodanjuje u svojoj najreprezentativnijoj publikaciji tj. u Radu i 2. nema do tada presedana u Akademiji da se uz rad objelodanjuje njegova ocjena tj. njezin glavni dio.
- ↑ »Karantanija = stara domovina Hrvatov?«, Zgodovinski časopis, 1987, 3, 531.
- ↑ Margetić, »Konstantin Porfirogenet«, 6.
- ↑ V. R. Benedicty, Acta antiqua, 1962, 1-3, 307. i d.
- ↑ Već spomenuti Gyorfyjev rad.