Бегство од слободата

„Бегство од слободата“ (англиски: Escape from Freedom) — книга на германскиот психоаналитичар Ерих Фром од 1941 година.

Содржина

Прва глава. Слободата — психолошки проблем?

Главниот стремеж во поновата европска и американска економија е ослободувањето на луѓето од економските, политичките и духовните стеги. Меѓутоа, подемот на фашизмот покажува дека борбата за слободата не е добиена. Фром наведува дека основната цел на оваа книга е испитување на факторите во карактерната структура на современиот човек кои ја раѓаат неговата желба да побегне од слободата. Притоа, Фром се обидува да одговори на следниве прашања: Што е слободата како човечко доживување? Дали е желбата за слобода својствена на човековата природа? Дали таа е иста во сите култури или се разликува според степенот на индувидуалноста во општеството? Дали е слободата само отсуство на надворешен притисок или е и присуство на нешто? Кои економски и општетсвени фактори влијаат врз стремежот кон слобода? Дали слободата може да постане товар од кој човекот сака да побегне? Дали, покрај вродената желба за слобода, постои и инстинктивна желба за потчинетост? Во тој поглед, Фром најпрвин ја проучува улогата на психолошките, економските и идеолошките фактори во општеството при што ја нагласува улогата на психолошките фактори. Оттука, тој ги нагласува сличностите и разликите меѓу неговиот пристап и основните Фројдови поими. Спротивно на Фројд, според кого меѓучовечките односи служат за задоволување на биолошките потреби, Фром смета дека клучниот проблем во психологијата е поврзувањето на човекот со светот, а не задоволувањето или потиснувањето на инстинктивните потреби. Фром го негира Фројдовото толкување на историјата само врз основа на психолошките сили, туку истакнува дека тие се општествено условени. Исто така, тој им се спротивставува на теориите кои го негираат човекот како активен учесник во историските процеси. Својата анализа, Фром ја започнува со објаснување на поимот „приспособување“ при што разликува статично и динамично приспособување: првото означува усвојување на некои навики при што карактерната структура останува непроменета, додека второто означува приспособување на надворешните околности во кои се создава нешто ново во човекот. Според Фром, животот на човекот кој е определен од економскиот систем е првиот фактор во определувањето на неговата карактерна структура. Физиолошките потреби не се единствениот дел од човековата природа, туку тој има вродена потреба за поврзување со надворешниот свет и потреба за избегнување на осаменоста. Човековата природа не е биолошки збир на нагони, ниту механичка сенка на културата, туку таа е производ на човеката еволуција, но и самата има свои закони. Општествените околности влијаат врз нагоните и потребите на човекот, но психолошките фактори исто така се силен фактор што влијае врз општествениот процес.

Втора глава. Процесот на индивидуација и двосмисленоста на слободата

Свеста на човекот за себе се развивала постепено низ историјата, а тој процес на индивидуација го доживела врвот во модерната историја, односно во периодот по Реформацијата. Истиот процес се случува и во животниот развој на поединецот кој е врзан за надворешниот свет со врски кои Фром ги нарекува примарни. Кога поединецот ќе постигне целосна индивидуација, тој се ослободува од примарните врски, а процесот на индивидуација се поттикнува низ образованието. Една страна на процесот на индивидуација е порастот на силите на личното „јас“. Притоа, развојот на личноста делумно зависи од поединецот, но во основа го определуваат општествените услови, зашто на секое општество му е својствено некое ниво на индивидуација кое поединецот не може да ја надмине. Меѓутоа, другата страна на процесот на индивидуације е сѐ поголемата осаменост, а тоа води кон страв и несигурност. Тогаш, кај човекот се јавуваат импулси да с еоткаже од индивидуацијата и да го совлада чувството на осаменост и немоќ низ претопување во надворешниот свет. Меѓутоа, ова потчинување е само едно решение, а другото е спонтаниот однос кон човекот и природата, т.е. односот кој не ја исклучува индивидуацијата, туку го поврзува поединецот со светот. Додека процесот на индивидуација се остварува автоматски, развојот на личноста го попречуваат многубројни поединечни и општетсвени фактори, а тоа води кон создавање психички механизми кои Фром ги нарекува механизми на бегството. Фром истакнува дека човечкото постоење и слободата се неразделни од самиот почеток при што поимот „слобода“ не го употребува во позитивна смисла, како „слобода за“, туку во негативна смисла, како „слобода од“, т.е. како слобода на човекот од инстинктивната одреденост на неговите активности. Со одвојувањето од природата, човекот го направил првиот чекор кон очовечувањето така што станал поединец и тоа е првиот чин на слободата. Процесот на човековото ослободување означува сѐ поголема интеграција, совладување на природата, засилување на моќта на разумот и солидарност со другите луѓе, но истовремено, индивидуацијата значи и издвојување, несигурност и чувство на немоќ и безначајност. Според Фром, постои само едно можно решение на овој судир: човековата активна солидарност со сите луѓе и неговата спонтана активност, работа и љубов кои го соединуваат со светот не врз основа на примарните врски, туку како слободен и независен поединец. Меѓутоа, ако економските и општествените услови не го овозможуваат остварувањето на овој вид индивидуалност, слободата станува неиздржлив товар за човекот.

Трета глава. Слободата во времето на реформацијата

Средновековното наследство и Ренесансата

Средновековното и општество се одликувало со недостаток на слобода на поединецот, кој немал можност да премине од една во друга општествена класа. Но, иако не бил слободен во модерната смисла на зборот, средновековниот човек не бил осамен и издвоен, зашто припаѓал на некоја структурализирана целина. Дури во доцниот среден век дошло до промена како на структурата на општеството така и на човековата личност. Единството и централизацијата почнале да слабеат, а започнал подемот на конкуренцијата, капиталот и економската иницијатива. Како последица на уништувањето на средновековната општетсвена структура се појавил поединецот. Во Ренесансата, заедно со индивидуализмот се појавил деспотизмот така што слободата и тиранијата, индивидуалноста и нередот биле меѓусебно испреплетени. Во борбата за богатство исчезнала човековата солидарност, а човекот станал „објект“ кој треба да се искористи или уништи за остварување на сопствените цели. Економскиот развој на капитализмот бил проследен и со промени во психолошката атмосфера: времето станало драгоцено и се развил нов став кон работата која станала врховна вредност. Така, поединецот бил препуштен сам на себе, неговата состојба зависела од работата, а не од неговата традиционална положба, а другите луѓе ги сфаќал како конкуренти.

Периодот на Реформацијата

Во овој дел, Фром дава психолошка анализа на новите религиски доктрини — лутеранството и калвинизмот кои не само што ги изразувале желбите и чувствата на новата граѓанска класа, туку и ги засилиле, нудејќи решенија на проблемот на осаменоста на поединецот. Така, поединецот добил независност во однос на религиските прашања, а авторитетот на црквата бил нарушен и пренесен на поединецот. Лутеровото учење му понудило решение на поединецот на неговиот стремеж за совладување на сомнежот и за потрага по извесност. Лутеранството нудело извесност во отстранување на изолираното „јас“ на поединецот и претворање на човекот во орудија на некоја огромна сила надвор од него. Лутеровата доктрина ги изразува чувствата на беспомошност и сомневање со кои се соочил човекот кој бил исто толку немоќен во однос на новите економски сили колку што бил немоќен во односот со Бога. Решението кое го понудило лутеранството се состоело во признавање на сопствената безначајност, крајно самопонижување и отфрлање на личната волја, а сето тоа водело кон стравопочит и потчинетост кон авторитетите (родителите, власта итн.). Истите психолошки и теолошки карактеристики се присутни и во калвинизмот кој, исто така проповедал самопонижување и уништување на гордоста. Притоа, еден од темелите на калвинизмот е учењето за предестинацијата според кое Бог однапред ги осудува лушето на милост или на вечно приклетство така што спасот и проклетството не зависат од добрите и лошите дела направени во текот на животот. Оваа доктрина има големо психолошко значење зашто ги засилува чувствата на немоќ и на безначајност на поединецот. Како непосредна психолошка последица на оваа доктрина, трудот и работата станале потполно ирационални, т.е. цел за себе, служејќи како средство со кое човекот го надминува неподносливото чувство на осаменост и немоќ.

Четврта глава. Два вида слобода за модерниот човек

Натамошниот развој на капитализмот делувал врз личноста на човекот на истиот начин, започнат во периодот на Реформацијата. Притоа, структурата на модерното општество делува врз човекот на два начина: тој станува понезависен, со самодоверба и покритичен, но истовремено станува и поиздвоен, поосамен и исплашен. Ослободувајќи го човекот ментално, општетсвено и политички, капитализмот го продолжил процесот на духовното ослободување, кој го започнало протестантството. Капитализмот не само што го ослободил човекот од традиционалните врски, туку ја зголемил позитивната слобода и го развил активното и одговорно лично „јас“. Но истовремено, капитализмот предизвикал уште поголема осаменост на поединецот, исполнувајќи го со чувството на немоќ и безначајност. Пресудно влијание во тој процес имал принципот на индивидуалистичка дејност којшто е темел на капиталистичката економија. Во тој поглед, капитализмот ги засилил самоодрекувањето и аскетизмот кои ги проповедало протестантството. Во капитализмот, економската активност, акумулацијата на капиталот и материјалната добивка се претвораат во цели за себе при што поединецот е подреден на економските цели и станува само средство за нивното остварување. Во психолошката анализа на себичноста на модерниот човек, Фром тврди дека човекот верува дека го мотивира личниот интерес, а всушност, неговиот живот е подреден на целите кои не се негови. Коренот на таа себичност лежи во отсуството на потврдувањето на вистинското лично „јас“ и потврдувањето на човечкото суштество, заедно со љубовта кон него. „Личното јас“ за кое работи модерниот човек е само општественото „јас“ кое ја определува улогата што ја игра поединецот во општеството. На тој начин, личното „јас“ на поединецот е сведено само на интелектот и на волјата, додека сите други делови на личноста се исклучени. Чувството на осаменост и изгубеност на модерниот човек уште повеќе го засилуваат меѓучовечките односи кои се темелат врз манипулација и инструменталност, а законите на пазарот владеат и во личните односи. Во тие услови, како замена за изгубеното лично „јас“, човекот се труди да натрупа сè поголем имот. Друг фактор од кој зависи личното „јас“ во модерното општество се угледот и моќта, кои се последица на поседувањето имот и на успехот во конкуренцијата. Во капитализмот, работниците и службениците се претворени во мали делови на големите претпријатија и организации; истовремено, поединецот е безначаен во улогата на купувач; модерната реклама, пак, не му се обраќа на разумот, туку на емоциите, затапувајќи ја способноста за критичко размислување; улогата на поединецот е безначајна и во политичкиот живот каде доминираат големите партии; најпосле, постојаната опасност од невработеноста, староста и војните уште повеќе ги зголемуваат чувствата на осаменост, несигурност и немоќ на поединецот. Овие чувства тој се обидува да ги прикрие низ секојдневните активности — работата, забавата, познанствата, дружењето итн. — но осаменоста и стравот остануваат во човекот. Бидејќи не може го издржи таквиот товар, тој го бара излезот во бегството од слободата и во потчинувањето кон политичките водачи.

Петта глава. Механизмите на бегството

Проучувањето на индивидуалната психологија е неопходно за разбирањето на социјалната психологија зашто овозможува да се откријат психолошките механизми кои делуваат во општеството. Во тој поглед, особено е корисно проучувањето на личностите кои се означуваат како „невротични“ и поради тоа Фром дава краток преглед на поимите „невротичен“ и „нормален“, т.е. „здрав“. Потоа, тој преминува кон изложување на механизмите на бегството кои произлегуваат од чувството на несигурност на поединецот. Настојувајќи да ја надмине состојбата на немоќ, поединецот има две можности: да се поврзи со светот низ љубовта и творечката работа и така да дојде до „позитивна слобода“ или да се откаже од слободата. Вториот пат е пат на бегство од слободата кое претставува откажување од индивидуалноста и од интегритетот на личното „јас“. Ова решение не води кон позитивна слобода, туку може да се сретне кај невротичните личности.

Авторитаризам

Првиот механизам на бегството од слободата е стремежот на човекот да се откаже од независноста на своето „јас“ и да го соедини со некој или нешто надвор од себе, односно да побара нови, „секундарни“ врски како замена на изгубените „примарни“ врски. Овој механизам се манифестира во стремежите за потчинување и за господарење, односно во садистичките и во мазохистичките стремежи и поради тоа Фром преминува на анализа на овие две појави. Според него, коренот на мазохистичката перверзија и на мазохистичките карактерни особини лежи во чувството на осаменост и беспомошност. Сите облици на мазохизмот имаат иста цел: ослободување од поедниечното „јас“ и откажување од товарот на слободата, а под определени услови, овие стремежи се релативно успешни. Ако поединецот пронајде културни обрасци кои ги задоволуваат неговите мазохистички стремежи, како што е потчинувањето на фашистичкиот водач, тогаш тој стекнува определена безбедност. Меѓутоа, ова решение не е вистинско решение на основниот проблем и не се разликува од сличните решенија на другите невротични проблеми. Покрај укинувањето на личното „јас“, другата страна на мазохистичките стремежи е обидот на човекот да исчезне во некоја голема и моќна група луѓе. Од друга страна, суштината на садистичките нагони е желбата да се стекне потполна власт над другите луѓе и тие да се претворат во беспомошни предмети. Од психолошка гледна точка, и стремежот за потчинување и стремежот за владеење над луѓето потекнуваат од слабоста на личното „јас“. Фром предлага целта која е во основата на садизмот и на мазохизмот да се нарече симбиоза, т.е. соединување на еден поединец со друг сво кое секој од нив го губи интергитетот на личното „јас“ и целосно зависи од другиот човек. Фром смета дека самомазохистичките личности не мора да бидат невротични, зашто поделбата на луѓето на „нормални“ и „невротични“ зависи и од улогата што ја вршат тие во општеството. Оттука, Фром го претпочита поимот авторитарен карактер, наместо садомазохистички карактер и продолжува со анализа на авторитаризмот, разликувајќи рационален наспроти инхибитивен авторитет, надворешен наспроти внатрешен авторитет, како и јавен наспроти анонимен авторитет. Најважната одлика на авторитарниот карактер е односот кон моќта, односно авторитарниот карактер разликува само моќни и немоќни луѓе при што првите ги обожава и им се потчинува, а другите ги презира.

Нагон за уништување

Фром објаснува дека садомазохистичките стремежи се разликуваат од нагонот за уништување, иако тие се меѓусебно измешани. Стремежот за уништување (деструктивноста) се разликува по тоа што не тежнее ниту кон активна ниту кон пасивна симбиоза, туку кон отстранување на предметот. Меѓутоа, и деструктивноста потекнува од истиот извор како садомазохизмот — неподносливата состојба на немоќ и издвоеност на поединецот. Садизмот тежнее кон присоединување на предметот, а деструкцијата кон негово уништување; садизмот има за цел да го зајакне поединецот преку господарење со другите, а деструкцијата го прави истото со отстранување на секоја надворешна закана.

Сообразување на поединецот

Како посебен механизам за надминување на осаменоста на поединецот се јавува неговото сообразување со барањата на општеството, а ова решение го применува мнозинството „нормални“ поединци во модерното општество. Меѓутоа, и овде, поединецот престанува д абиде поединец, туку ја усвојува истата личност која му ја нудат културните обрасци, односно постанува онаков како што другите очекуваат д абиде и како што треба да биде. На тој начин исчезнува спротивноста меѓу „јас“ и светот, а со тоа и свеснито страв од издвоеноста и осаменоста. Ваквата личност се претвора во автомат кој се поистоветува со милионите автомати околу себе, така што повеќе не чувствува дека е издвоен и осамен. Меѓутоа, ова решение има висока цена — губењето на личното „јас“. Фром се обидува да покаже дека мислите и чувствата можат да бидат предизвикани однадвор, а сепак, субјективно да се доживуваат како сопствени и дека нечии чувства и мисли можат да се потиснат и така да престанат да бидат дел од личното „јас“. Притоа, Фром прави разлика меѓу мислење и псевдомислење, чувствување и псевдочувствување при што псевдочувствата и псевдомислите не потекнуваат од поединецот, но тој ги смета за свои. Луѓето најчесто се убедени дека самите ги носат своите одлуки и дека навистина го сакаат она што го сакаат. Меѓутоа, тоа е илузија: многу наши одлуки се сугерирани од околината, а ние само се убедуваме дека самите ги носиме одлуките. Според него, губењето на личносто „јас“ и неговата замена со псевдоличното „јас“ предизвикува кај поединецот длабока несигурност. За да ја совлада паниката од губењето на идентитетот, тој е принуден да се сообразува, да го бара својот идентитет во она што го одобруваат другите и поради кое ќе му дадат признание. Автоматизирањето на поединецот во современото општество ја зголемува беспомошноста и несигурноста на просечниот човек и тој е подготвен да им се потчини на авторитетите кои ќе му понудат безбедност.

Шеста глава. Психологијата на нацизмот

Според Фром, појавата на нацизмот не може да се објасни само брз основа на економските и политичките фактори, туку треба да се вклучат и психолошките. За таа цел, во оваа глава тој ги анализира карактерната структура на приврзаниците на нацизмот, како и психолошките особини на нацистичката идеологија. Од психолошка гледна точка, потчинувањето на населението на нацистичкиот режим се должи на внатрешниот замор и помиреноста кои се својствени на поединецот во современите општества. Германскиот пораз во Првата светска војна и падот на монархијата ја разурнале основата врз која поединецот од ниската средна класа ја градел својата психолошка стабилност, а националистичката огорченост претставувала рационализација со која општествената инфериорност на поединецот се проектирала како националната инфериороност. Во тој период, огромното мнозинство од населението страдало од чувството на поединечна безначајност и немоќ кои се типични за монополистичкиот капитализам, воопшто. Според Фром, Хитлеровата личност, неговите идеи и нацистичкиот систем се само краен израз на авторитарната карактерна структура која била присутна во одредени делови на германското население, а таа карактерна структура се одликува со истовремено присуство на садистички и мазохистички нагони. Токму садистичкиот стремеж за моќ е силно изразен во Хитлеровата книга „Мојата борба“ во која тој го изразува восхитот кон силата и презирот кон широките народни маси. Овие типични садомазохистички одлики објаснуваат голем дел од политичките акции на Хитлер и неговите следбеници. Мазохистичката страна на нацистичката идеологија се огледа во односот кон народните маси во кој поединецот е сосема неважен и треба да се изгуби во повисоката моќ, односно поединецот треба да се жртвува за целината.

Седма глава. Слободата и демократијата

Заблудата за индивидуалноста

Во оваа глава, Фром најпрвин ја оспорува тезата дека модерната демократија остварила вистински индивидуализам, ослободувајќи го поединецот од сите надворешни ограничувања. Според него, потиснувањето на спонтаните чувства, а со тоа и на вистинската индивидуалност, започнува уште со најраното воспитување на детето. Во нашата култура, образованието често води до исклучување на спонтаноста и замена на оригиналните психички дејствија со додадени чувства, мисли и желби при што децата се учат да негуваат чувства кои воопшто не се нивни. Подоцна, истиот резултат се постигнува и со општествениот притисок која бара од луѓето да бидат „пријатни“ за околината. Воопшто, во современото општество се попречуваат емоциите, а емоционалноста е синоним за нездравост и неурамнотеженост. Истиот вид изопачување се применува и на мислењето при што уште во најраната фаза на образованието оригиналното мислење се потиснува, а на луѓето им се наметнуваат готови мисли. Сето тоа кај поединецот предизвикува двојно дејство: од една страна, тој станува скептичен и циничен кон сè, а истовремено, детски верува во она што ќе му се каже авторитативно. Оттука, тој не може самостојно да размислува и да одлучува. Друг начин за нарушување на способноста за критичко мислење е разурнувањето на секоја структурализирана претстава за светот: фактите престануваат да бидат делови од некоја целина, туку имаат само апстрактно, квантитативно значење и важно е само да знаеме што повеќе факти. На тој начин, ставот н ачовекот кон светот ги добива својствата на здодевност и рамнодушност. Истото се однесува и на желбите: современиот човек има многу желби без да ги познава своите вистински желби. Всушност, тој живее во заблуда сека знае што сака, т.е., само го сака она што од него се очекува да сака. Поради оваа загуба на идентитетот на поединецот, неговата потреба за сообразување станува недостапна: тој е сигурен во себе само ако ја исполнува должноста наметната од општеството. Човекот стекнува некаква безбедност така што се сообразува со туѓите очекувања и се труди да не се разликува од другите. Меѓутоа, со ваквото потиснување на спонтаноста, тој ја губи индивидуалноста и се претвора во автомат и, иако привидно е задоволен и полн со оптимизам, модерниот човек е длабоко несреќен.

Слободата и спонтаноста

Фром верува дека може да се постигне позитивна слобода, односно човекот да биде слободен, но не и осамен; да биде критичен и независен, но сепак интегрален дел од човештвото. Ваквата слобода може да се постигне само со остварување на личното „јас“ со активно изразување на сопствените емоционални и интелектуални можности. Со други зборови, позитивната слобода се состои во спонтана активност на целокупната, интегрирана личност. Спонтаната активност го решава проблемот на слободата на поединецот затоа што таа е начин за совладување на стравот од осаменоста без да се жртува личниот интегритет; со спонтаното остварување на личното „јас“ човекот се соединува со светот — со човекот, со природата и со себе. Главната одлика на спонтаноста е љубовта, но не сфатена како поседување друга личност, туку како соединување на поединецот со другите врз основа на зачувување на своето „јас“. Вториот елемент на спонтаноста е работата, но не како принудна активност, туку како творечки чин. Победата на слободата е можна само ако демократијата се развие во општество во кое развојот и среќата на поединецот претставуваат цел на културата, општество во кое тој не е потчинет на никаква надворешна моќ. Притоа, Фром смета дека остварувањето на позитивната слобода е поврзано со општествени и економски промени кои ќе го овозможат ослободувањето на личното „јас“. Тука, тој мисли на зголемување на вистинската слобода во областа на работата. За таа цел, ирационалното и непланско стопанство треба да се замени со планско, односно со изградба на демократски социјализам, заснован врз активна и интелигентна соработка меѓу луѓето и народно управување.

Додаток. Карактерот и општествениот процес

Во додатокот, Фром накратко ја објаснува општата теоретска основа на анализата применета во претходните глави. Притоа, тој се осврнува на карактерната структура што е заедничка за членовите на некоја општествена група, а која го сочинува општествениот карактер. Тој, пак, претставува основа за развој на определени идеи, кои понатаму можат да се претворат во голема сила, но само во онаа мера во која задоволуваат определени потреби воочливи во дадениот општествен карактер. На тој начин, општествениот карактер ги интернализира надворешните потреби и човечките сили ги впрегнува во извршувањето на задачите на економскиот и општествениот систем. Меѓутоа, општествениот карактер може да ја цементира општествената структура, па така, со текот на времето, традиционалната карактерна структура може да дојде во спротивност со новите општествени услови. Посебна улога во вообличувањето на општествениот карактер има воспитниот процес чија општествена функција се состои во приближување на карактерот на поединецот кон општествениот карактер. Иако воспитниот процес не е причина на општествениот карактер, сепак тој помага во образувањето на карактерот. Важно место во извршувањето на воспитниот процес има семејството, кое претставува психолошки посредник на општеството. Иако економската и општествената структура го вообличуваат човекот, сепак тој не може безгранично да се приспособува, зашто нему му се својствени некои основни психолошки особини, од кои најважен е стремежот за раст, за развој и за остварување на своите можности. Од овие особини произлегува стремежот кон слободата, која може да биде потисната од свеста на поединецот, но дури и тогаш постои како можност. Слично на тоа, стремежот кон правдата и вистината се вродени во човековата природа, а тој стремеж се развивал низ историјата. На тој начин, човековата природа поседува сопствен динамизам кој претставува активен чинител во општествениот процес при што човековата природа е историски условена. Наспроти Фројд, Фром истакнува дека човекот е првенствено општествено а не самозадоволно суштество кому другите луѓе му се потребни за задоволување на инстинктивните потреби. Фром тврди дека идеологијата и културата се длабоко вкоренети во општествениот карактер, а главниет карактерни особини, од своја страна, делуваат како моќни сили кои го обликуваат општествениот процес. Притоа, економските сили претставуваат објективни услови, а психолошките сили се историски условени. Во таа смисла, и идеите, иако се делотворни, се длабоко вкоренети во целокупната карактерна структура на некоја општетсвена група. Меѓутоа, и покрај поврзаноста на економските, психолошките и идеолошките сили, тие се делумно и независни. Општествениот карактер произлегува од динамичното приспособување на човкеовата природа кон општествената структура, а промените на општествените услови имаат за последица промена на општествениот карактер, кој раѓа нови идеи кои го засилуваат новиот општествен карактер. Со други зборови, општествените услови влијаат врз идеолошките промени со посредство на општествениот карактер, а тој е последица на динамичното приспособување на човековата природа.

Осврт кон делото

Во книгата „Бегство од слободата“, Фром ги аналзиира психолошките фактори кои водат кон желбата за потчинување и кон избегнување на слободата, но тој е свесен дека тие фактори делуваат во зависност од економските и идеолошките фактори. Притоа, тој не останува на декларативното признавање на нивната меѓузависност, туку тоа го покажува со конкретна историска анализа на капитализмот, почнувајќи од Ренесансата преку Реформацијата до современиот капитализам. Фром најмногу се бави со анализа на општествените услови кои го попречуваат личниот интегритет на современиот човек, како и со „механизмите на бегството“ со кои човекот бега од личната слобода и се потчинува на авторитетите. Општетсвено-економската основа на изолацијата на современиот човек тој ја гледа во пазарната економија. Според него, капитализмот му носи на поединецот делуман слобода, т.е. „слобода од“, но не и „слобода за“. Механизмите на бегството од слободата Фром не ги поврзува со „механизмите на одбраната на своето его“ (на пример, сублимацијата и компензацијата) кои ги нагласува современата психологија на личноста. Кај Фром, механизмите на бегството се однесуваат на нормалните личности, а не само на невротичните при што тој го става акцентот на изолираноста на поединецот, а не на неговото неспокојство, како кај Карен Хорни. Конкретно, меѓу бројните механизми за бегство, Фром особено истакнува три: авторитарноста (садомазохизмот), нагонот за разурнување и конформизмот. Првите два се психолошката основа на нацизмот, додека третиот е карактеристичен за западната демократија. Анализирајќи го садомазохизмот, Фром не го употребува овој поим за девијантните, перверзни облици на однесување, туку за однесувањето кое при определени односи може да биде сосема нормално, но за да ги избегне можниет недоразбирања, тој избира ново име — авторитарност или авторитарен (но, не авторитативен) карактер. Неговото учење за авторитарниот карактер претставувало теоретска основа за голем број емпириски психолошки, социолошки и социопсихолошки истражувања во разни области, како антисемитизмот, расизамот и општествените предрасуди, воопшто.