Устав на Србија од 1835

Од Википедија — слободната енциклопедија
Уставот од 1835 година

Устав на Кнежевството Србија познат како Устав на Сретење, е првиот устав во Кнежевството Србија кој бил усвоен во Крагуевац во 1835 година. Уставот го подготвил Димитрије Давидовиќ. Уставот ја поделил власта на законодавна, извршна и судска, што сè уште се смета за стандард на демократијата и уставноста. Владата се состоела од принцот, државниот совет и националното собрание. Во денешно време оваа поделба би одговарала и на претседателот, на владата на народното собрание. Уставот предвидувал дека принцот и државниот совет ја делат извршната власт. Биле прогласени правата и слободите на граѓаните, како што се: неповредливост на личноста, независност на судството и право на законско судење, слобода на движење и престој, неповредливост на станување, право на избор на занимање, еднаквост на граѓаните., без разлика на вера и националност. Уставот ги укинал ропството и феудалните односи. Иако бил донесен од Големото народно собрание и потврден со заклетва на кнезот Милош Обреновиќ, Уставот бил суспендиран по само 55 дена под притисок на големите феудални сили (Турција, Русија и Австрија). Денеска во Архивот на Србија се чува оригиналот на еден од највредните правни акти од Новиот век ( 1453 - 1918) на Балканот, кој го поврзал и укоричил Глигорије Возаровиќ и се чува во архивата на Србија.

Позадина[уреди | уреди извор]

Знамето на Србија според Уставот на Сретење

Револуционерната војна или Ослободителната војна првпат започнала како локален бунт против узурпаторот Дахија во 1804 година по состанокот во Орашац, каде за лидер бил избран Ѓорѓе Петровиќ Караѓорѓе. Наскоро, овој бунт од 1806 година по конфликтот со османлиската империјална војска прераснал во нацПрво српско востание. Со помош на Руската империја, која влегла во војна против Отоманската империја, востаниците ја зачувале слободната територија на која ја создале својата држава, создавајќи административни органи, од кои најважен бил Управниот совет - управен орган составен од народни старешини на чело со Караѓорѓе. За време на Првото српско востание биле изготвени три уставни акти. Првиот во 1805 година, вториот во 1808 година и последниот во 1811 година. Актот од 14 декември 1808 година го претставува првиот писмен и формален акт на самостојна организација на Србија. Со овој чин формално се укинуваат нахиите и постарите самоуправа и се воспоставува централистички систем на владеење. Бидејќи бил прифатен само од Караѓорѓе и Управниот совет и не бил потврден на собранието, овој акт не стапил во сила. На белградското собрание на 11 јануари 1811 година. Акт за Управниот совет е донесен во Советот беше реорганизиран, односно поделен на два дела. Шест членови беа повереници (министри), а сите други со министерот за правда го сочинувале Големиот покраински суд. Сите тие заедно ја сочинувале покраинската влада и законодавниот дом. Во суштина, сите три власти, за време на војната, законодавна, судска и управна, биле концентрирани во рацете на Караѓорѓе. Уредување на соборот од 1811 г. Постоел до распадот на Србија во октомври 1813 година. Поради нападот на Наполеон врз Русија, Русите биле со Турција во 1812 година. Тие го склучиле Букурешкиот мировен договор, кој бил неповолен за Србите, а бил отфрлен од востаниците. Ова било причина што султанот во летото 1813 г. испратил голема војска во Србија и го задушил востанието напаѓајќи ги од сите страни. Уште во април 1815 г. Второто српско востание, предводено од Милош Обреновиќ, било подигнато во Таково и по неколкумесечно успешно војување, склучиле мир, кој гарантирал помал степен на автономија со устен договор. Тој постојано го зголемувал ова самоуправување преку мудра политика, користејќи го слабеењето на Отоманската империја и зајакнувањето на Русија по Виенскиот конгрес во 1815 година.

Автономија[уреди | уреди извор]

Периодот на мешана српско-турска управа кој траел од 1815 г. до 1830 година го одбележал постепеното задушување на турските власти и концентрацијата на моќта во рацете на Милош Обреновиќ. Турските власти ги претставувале белградскиот паша или везир, кадијата и муселите, додека српските власти биле претставени со врховниот кнез на Србија, Народната канцеларија, нахиите и кнезовите кнезови и селските кметови, а од 1820 година се формираат специјални српски судови во октомври 1826 година. Отоманската империја, притисната од барањето на новиот руски цар, била принудена да го прифати склучувањето на т.н. Акерманови конвенции. Во петтиот член од оваа конвенција било определено дека Порта веднаш ќе ги спроведе одредбите, односно осмата точка од Букурешкиот мир, која се однесувала на српскиот народ. Порта не ги почитувала одредбите од Конвенцијата на Акерман. По Руско-турската војна, таа била завршена во средината на септември 1829 година во Одринско Руско-турски мировен договор. Со шестата точка од Одрински договор, Порта се обврзала да го исполни петтиот член од Акерманската конвенција, кој се однесувал на Србија, без одлагање. Хатишерифот од 1829 година пристигнал во Крагуевац на 11 декември, а бил прочитан во Белград на 14 декември . Значењето на овој документ е што султанот писмено ветил дека ќе ги исполни барањата на Србите. Подготовките, преговорите и конечното усвојување на Хатишерифот од 1830 година траеле цела година, во која значајна и сложена улога имал Димитрије Давидовиќ. Српски барања од 1820 г. и мемоарите на Давидовиќ од 1829 г. биле основата на проектот на хатишерифот предаден на Порта. По многу тензии и бројни контрапроекти, конечниот текст на документот му бил доставен на потпис на султанот на 15 октомври, а бегалскиот ефенди на 20 октомври им предал копија на српските пратеници. Свеченото читање на Хатишериф и Белград на турски на 12 декември, на српски на 13 декември било извршено на Ташмајдан во присуство на принцот, народното собрание, бројни службеници и околу 3.000 љубопитни луѓе. Хатичериф и Белград и дале на Србија автономија и ги регулирале нејзините односи со Отоманската империја. Србија добила статус на Кнежевство со наследен кнез во семејството Обреновиќ. Покрај слободата на вероисповед и трговија, добиле право да воведат различни институции. Давидовиќ потоа направил посебен напор да го добие Хатишерифот од 1833година, со што се заокружи процесот на стекнување автономија. Според одредбите од Хатичериф, Србија имала право на сопствена самостојна внатрешна управа, односно на свои управни и судски органи, како и на своја војска. Со зајакнувањето на централната власт, кнезот Милош успешно потиснал одредени самоволни старешини кои се залагале за обновување на „турскиот феудален систем“ и воспоставување спахилуци и зијамети кај локалните сопственици.

Буната на Милетин[уреди | уреди извор]

Вук Св. Караџиќ, писател и просветител. Појавувањето на Вук во времето на работа на кодот и испраќање на познатото писмо „од пет листови“ до принцот Милош. Воден од правдата и филантропијата, Вук е роден во 1849 година во Париз во 1832 година станал член на Африканскиот институт за укинување на ропството (масло на платно од Димитриј Лектари 1832 година, Народен музеј во Белград).

Многу се чувствувало отсуството на државна организација и суд во Србија, се зголемувал бројот на понижени функционери, кои биле и тепани, обесправени трговци и старешини, кои веќе не биле подготвени да го трпат однесувањето на кнезот Милош и неговите најблиски соработници. Покрај тоа, Милош продолжил да избегнува да го организира Советот, според Хатишерифот од 1830 година а бил должен да го направи. И покрај тоа што формално ги ослободил селаните од феудалните односи, кнезот Милош сепак задржал одредени феудални обврски, кои за малку ќе го чинеле крај на неговото владеење малку подоцна. Најдобар доказ за ваквата состојба е писмото до кнезот Милош што писателот Вук Караџиќ го испратил по напуштањето на Србија во 1832 година, во која тој остро го критикувал начинот на владеење на Милош, а кој делумно гласел:

Чувствувајќи ја вознемиреноста на старешините и масите, принцот бил на седницата на Собранието на 1 февруари 1834 година и ветил значајни законодавни и административни реформи. Дал и нацрт-устав, а пред неговото изготвување назначил пет министри. Тој го назначил Лазар Теодоровиќ за министер за правда и образование, Ѓорѓе Протиќ за министер за внатрешни работи, Коца Марковиќ за финансии, Томо Вучиќ Перишиќ за армиски и за надворешни работи Димитриј Давидовиќ. Меѓутоа, ниту еден декрет не ги доделил нивните должности. Додека Милош продолжил да се однесува како порано, неговите противници верувале дека тој може да се вразуми само ако јасно се покаже народниот револт. Така, почнало да се подготвува заговор против принцот, во неговата непосредна и поширока околина.

Куќата со тремот на трговецот Симиќ во Крушевац, каде што била донесена мнозинска одлука владетелот да се ограничи на уставот, што по ненасилниот народен бунт создало услови за воспоставување на правна држава. Овој објект е од големо значење за националната и светската правна историја.

На почетокот на јануари 1835 г. Во Крушевац, во куќата на Стојан Симиќ, договор меѓу опозицијата склучиле Милосав Здравковиќ Ресавац, Милета Радојковиќ, Ѓорѓе Протиќ, Милутин Петровиќ Ера (брат на Ајдук Вељко ) и Аврам Петронијевиќ Тајниот договор што го постигнала опозицијата вклучувало барање до принцот Милош кога ќе се состане Собранието, како и насилни средства во случај тој да ги одбие нивните барања. Некои на состанокот предложиле да се убие, други да биде соборен и протеран, но сепак преовладала позицијата на Милета Радојковиќ, по што бунтот бил именуван - Бунт на Милета, власта на кнезот Милош да се ограничи со устав, укинување на кулукот, користењето на шумите и што е најважно за обесправените трговци, го укинувал монополот на трговијата. Милета Радојковиќ 1837 години, масло на платно, дело на Урош Кнежевиќ. Кога дошло време за акција, Симиќ земал неколку крушевчани, додека другите не успеале да соберат никого зад себе. Само Милета Радојковиќ донел голем број луѓе од Јагодина во Крагуевац. Кога револуционерите пристигнале во близина на Крагуевац, биле пречекани од насобраниот народ на кој Петронијевиќ одржал запалив говор во кој го обвинил кнезот Милош дека се однесува како паша кој ги зголемува даноците и им наметнува даноци на народот како државата да е негово наследство. Тома Вучиќ Перишиќ тргнал во пресрет на револуционерите, бранејќи го кнезот Милош, но војската од 150 коњаници ја оставил на грижа на капетанот Петар Туцаковиќ, избегнувајќи го конфликтот додека не ги дознае причините за бунтот. Во меѓувреме, востаниците во Крагуевац предложиле да се нападне Пожаревац, каде што бил кнезот Милош, но Милета сепак инсистирал да се ограничи моќта на принцот. Вучиќ се согласил да биде посредник и му ја пренел веста на принцот, кој дури помислил да побегне. Милош одлучил, најверојатно по нагон на Вучиќ, да постигне конечен договор со водачите на народното востание. Исплашен од овој бунт, тој по состанокот одлучил да донесе устав и да формира Државен совет. Изготвувањето на уставот му го доверил на Димитрије Давидовиќ, а Собранието го свикал во 14.2. февруари 1835 година.

устав[уреди | уреди извор]

Просветител и уставен писател Димитрије Давидовиќ 1834 година, масло на платно, дело на Урош Кнежевиќ.

Уставот го подготвил Давидовиќ по моделот на францускиот устав од 1791 година и уставните повелби од 1814 година и 1830 година, и белгискиот устав од 1831 година. Во „ Новине Србским“ бр. 15 од 25 април 1835 година, тој дал краток осврт на Уставот на САД. Тој измислил нов термин за уставот, кој го заменил поранешниот странски устав. Во полунезависното кнежевство, Давидовиќ го подготвил највисок правен акт во полунезависното кнежевство на либерален начин, со Уставот поделен на 14 поглавја и 142 члена [1] Во втората глава, 3 и 4. Член, биле утврдени грбот и знамето на Србија, кои една вазална држава не треба да ги има. Знамето било „отворено-црвено, бело и челикасто згасната боја“.

Уставот ја делел власта на законодавна, извршна и судска. Законодавната и извршната власт им припаѓале на принцот и Државниот совет, а судската власт на независните судови. Извршната власт ја сочинувале шест министри, а со министерските седници претседавал и претседателот на Советот. Принцот имал право, според чл. 14. двапати да отфрли предлог-закон, но ако бил изгласан по трет пат, морал да го прифати под услов „да не го уништува народот или против државниот устав“. Членот 14 е измена на сличен член од Францускиот револуционерен устав од 1791 година. Поглавјето VII од Уставот предвидува судството да се подели на три институции: окружни судови, Голем суд (апелационен) и еден оддел на Државниот совет, како суд од трета и највисока инстанца. Уставот, во принцип, прогласувал поделба на власта на извршна, законодавна и судска, но таа не била доследно имплементирана. Во чл. 79. се предвидувало во цела држава да се суди по единствен законик (на собранието кнезот Милош му објавил на народот дека ќе се донесе граѓански законик ). Во чл. 80. се опишани правата и должностите на судиите, кои предвидувале целосна независност на судиите од која било власт.

Прва страница од Уставот

Одредбите во Поглавјето XI за универзалните права биле донесени за да се заштити поединецот од тиранската власт. Членот 111 предвидувал еднаквост на сите пред законот, а во чл. 112. било утврдено дека никој не смее да биде кривично гонет, затворен или осуден без надлежен суд и надвор од законот. Дополнително, членот 113 предвидувал на секој затвореник да му се каже зошто е задржан во притвор по три дена и да биде сослушан, а членот 115 предвидувал дека може да суди само надлежниот суд, додека членот 114 гарантира дека на никој не може двапати да му се суди за истата вина. Членот 119 гарантирал дека приватната сопственост е неприкосновена и ... каде што тој е среќен“. Меѓутоа, една од најважните одредби за светската правна историја е пропишана со членот 118, кој го забранува ропството, во кој се вели дека робот, без разлика дали дошол сам или со некого, со влегувањето во Србија станува слободен човек . Со овој устав се воспоставила и слобода на вероисповед, каде што чл. 97. обезбедува безбедност и заштита на државата на сите нејзини граѓани, без разлика на нивната вера. Еден од последните феудални остатоци - кулукот, бил укинат со чл. 124 кој пропишувал дека во случај на потреба од јавни работи, државата е должна да им исплати на граѓаните „пристојна плата“.

На состанокот, 2 февруари 1835 година, според новиот календар на 15 февруари, на кнезовите ливади во Крагуевац и во присуство на 2,5 илјади учесници и 10 илјади љубопитен свет, свечено бил донесен Уставот, по што принцот бил однесен од народот, додека гласањето претходно се водело во изборните единици без главен претрес. Следниот ден бил прочитан и објавен Уставот на свечен начин, со знамиња и свечена музика, кнезовите на коњаници и пешадиски гардисти и во присуство на државниот врв и пратениците, а вечерта бил подготвен огномет и се одржала театарска претстава. Потоа, во пренаменетите простории на Крагуевачката типографија, Јоаким Вујиќ ја претставил својата драма Фернандо и Јариќ, работена според делото на Карл Екартхаузен.[2] Оригиналниот примерок на уставот бил врзан и укоричен од Глигориј Возаровиќ (1790 - 1848), првиот книжар, книжар и библиотекар во Кнежевството Србија, а од 1901 година се чувал во Архивот на Србија.[3][4] Уставот бил отпечатен во кнежевско-државната печатница во Крагуевац во дури 10.000 примероци, дистрибуиран до пратениците на Соборот во Сретење и бил испратен примерок до сите институции.[5]

Врз основа на новиот Устав биле именувани пет министри: министер за правда Лазар Теодоровиќ, за внатрешни работи и за образование Димитрија Давидовиќ, за надворешни работи Аврам Петронијевиќ, за финансии Алекса Симиќ и за воена министерка Милета Радојковиќ. Во Државниот совет се приклучиле следните членови: Коча Марковиќ (претседател на Советот), Јосиф Милосављевиќ, Тома Вучиќ Перишиќ, Милосав Здравковиќ Ресавац, Михаило Герман, Ѓорѓе Протиќ и Ранко Мајсторовиќ. Колку принцот Милош бил ентузијаст за уставот најдобро сведочат неговите зборови упатени до самиот уставник:

Давидовиќ, Давидовиќ, се што сте напишал досега, си испечатил денес.

Исход од Уставот[уреди | уреди извор]

Уставот де факто бил на сила 14 дена, а 55 дена.[5] Овој устав бил исклучително добро прифатен од народот, а „ Новине Србске “ напишал дека принцот ја потпишал „среќата на Србија“. Меѓутоа, овој либерален устав набрзо предизвикал протести во Русија и Турската империја, кои немале ниту свои устави. Најголемите европски империи, Русија, Турција, Австрија, Прусија, како и многу помали земји, во тоа време, сè уште немале устави, ниту ги усвоиле во догледна иднина.[6] Наскоро во Австриската империја преовладувал страв дека нејзините поданици нема да бараат устав заснован на угледот на нејзините соседи. Еден од главните проблеми било знамето кое имало исти бои како француското. Рускиот амбасадор во Константинопол, Бутењев, рекол дека „Србија паднала во бездна поради француско-швајцарскиот устав“, а член на Портата за надворешни работи го нарекол „заразен устав“. Во писмото до принцот Метерних, австрискиот амбасадор во Порта го опишал како една од најголемите заблуди на овој век, но позицијата на виенските дворски кругови за овој устав најдобро се илустрира со текст објавен на 20 септември 1835 година. во Генералниот весник на Аугсбург (Allgemaine Zeitung). каде што е наведено „. . . за Србија, прописите не се слободоумни, како оние во францускиот устав, туку требаше само да се обезбеди личност, имот и чест. . . и дека на принцот му е ограничено правото на вето на одредени закони и дека требало да му биде дозволено да одбие кој било закон што го сака и да ги отстрани државните службеници по негова дискреција“. Сите три сили се согласиле дека уставот е републикански и револуционерен и против нивниот феудален поредок.

Под притисок на Турција, Русија и Австрија, принцот неволно го суспендирал, бранејќи го правото на Србија да се организира самостојно, иако тоа не му се допаѓало на владетелот.

Критиките и притисоците врз Србија почнале веднаш по усвојувањето на уставот. Сепак, принцот Милош не одолеал на голем странски притисок, што било во негова корист. Со изговор дека странските сили мора да бидат задоволени, Милош за краток период ги разрешил сите министри. Први биле сменети, Милета Радојковиќ и Димитрије Давидовиќ, на 16 март 1835 година, а до крајот на месецот и сите други, со што првиот и слободарски устав неславно завршил и го ставил вон сила. Давидовиќ подоцна тврдел дека детето, мислејќи на уставот, го убиле додека сè уште било во лулка. Уставот на Сретење важел две недели, односно до почетокот на март, кога бил привремен, а на 11 април 1835 година конечно се укинал. Имајќи предвид дека уставот е највисок правен акт на една држава и дека Србија тогаш била вазално кнежевство на Отоманската империја, Порта се спротивставила на неговото донесување. Против уставот бил и Австрија, бидејќи самата го немала. Русија го коментирала усвојувањето на уставот како „француски садници во турската шума“ (Бутељев).[7] Под странски притисок, принцот Милош, без жалење, го укинал уставот.

Важност[уреди | уреди извор]

Уставот на Сретење е првиот модерен српски устав. Ги изразува потребите на српското општество: национална еманципација, разбивање на феудалните институции и автократско владеење. Уставот бил моделиран според француските уставни повелби од 1814 и 1830 година и белгискиот устав од 1831 година. Сретењскиот устав е исто така еден од првите демократски устави во Европа.

Поврзано[уреди | уреди извор]

Наводи[уреди | уреди извор]

  1. ↑ „Правни транспланти и први српски устав из 1835. (pp. 7)“ Архивирано на 14 јули 2014 г., Младен Тишма, Правни факултет Универзитет у Београду.
  2. ↑ „Књажевско-српски театар, О театру“. Архивирано од изворникот на 22. 10. 2008. Посетено на 16. 2. 2014. Проверете ги датумските вредности во: |accessdate=, |archive-date= (help)
  3. ↑ Сретењски Устав најбољи у Европи тог времена, инспирација за уставотворце (РТС, 15. фебруар 2019.)
  4. ↑ Први повез Сретењског устава био је ремек-дело (РТС, 15. фебруар 2020.)
  5. ↑ 5,0 5,1 Два Сретења, а један празник (Политика, Радош Љушић, 26. фебруар 2019.)
  6. ↑ Аврамовић 2010.
  7. ↑ Младен Тишма. pp. 7.

Литература[уреди | уреди извор]

Надворешни врски[уреди | уреди извор]

Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Устав_на_Србија_од_1835&oldid=5038430“