Картвелски јазици

Картвелски јазици
Јужнокавкаски јазици
Географска распространетост:	Јужен Кавказ, Анадолија
Класификација:	едно од основните јазични семејства во светот
Гранки:	картозански грузиски зански мегрелски ласки свански
ISO 639-5:	ccs

Картвелските јазици ( ქართველური ენები) или познати како јужнокавкаски јазици (грузиски: სამხრეთ კავკასიური ენები) се група јазици кои воглавно се зборуваат во Грузија, но има мали заедници и во Турција, Азербејџан, Иран, Русија и Израел. Се проценува дека овие јазици ги зборуваат околу 5.2 милиони жители во светот и се класифицирани (не според генеологија, туку според географија) како кавкаски јазици.

Денес, не е познато дали оваа група јазици е во сродство со некое јазично семејство во светот. Првиот запис на еден од јужнокавкаските јазици е натписот од Аба Антони, кој е напишан на старогрузиски јазик со старогрузиско писмо во грузиски манастир во Витлеем и овој натпис датира од 440 година.

Јазици

Групата на јужнокавкаски јазици е составена од пет сродни јазика:

• картозански јазици
  • грузиски јазик (ქართული ენა, kartuli ena) - овој јазик го зборуваат околу 4.5 милиони луѓе, воглавно во Грузија, но опстојуваат и грузиски емиграциски заедници во останати држави
  • зански јазици
    • мегрелски јазик (მარგალური ნინა, margaluri nina) - овој јазик го зборуваат околу 500.000 жители во Самегрело и Гали, Абхазија во Грузија. Поради етничкото чистење во Абхазија, голем дел од Мигрелците се раселени низ Грузија, а во Абхазија се застапени само во округот Гали.
    • ласки јазик (ლაზური ნენა, lazuri nena) - овој јазик го зборуваат околу 220.000 жители покрај црноморското крајбрежје во Турција и околу 30.000 жители во Аџарија, Грузија.
• свански јазик (ლუშნუ ნინ, lušnu nin) - овој јазик го зборуваат од околу 35.000 до 40.000 жители, воглавно во Сванетија, Грузија и во Кодориската Долина во Абхазија, Грузија.

Општествен и културен статус

Грузискиот јазик е службен јазик во Грузија, каде го зборуваат околу 90% од вкупното население на државата. Тој е исто така главен јазик во образованието и трговијата во државата. Овој јазик се пишува со грузиката азбука, уникатно писмо само за овој јазик и најстарите записи на грузиски јазик датираат од 5 век.

Од 1864 година, менгрелскиот јазик се пишува со грузиска азбука, особено во периодот од 1930 до 1938 година, кога Мегрелците имале културна автономија, како и после 1989 година. Ласкиот јазик се пишува со латиница. Во одредени периоди овој јазик се пишувал и со грузиска азбука.

Генеологија

Првиот предлог за генеолошката поврзаност на јазиците бил даден од Јохан Антон Гилденштет во XVIII век, а подоцна поддржан и од Г. Росен, Мари Фелисите Брос, Франц Боп и останати јазичари. Понекогаш, ласкиот и мегрелскиот јазик се сметаат за дијалекти на еден јазик, занскиот.

Врз основа на глотохронолошка анализа, Георги Климов предложил дека пракартвелскиот јазик се поделил на свански и пракартозенски јазик во 19 век п.н.е., а понатака се поделиле и грузискиот и занскиот јазик во 8 век п.н.е. Како и да е, датумите за оваа теза не се земаат за сосема сигурни и има потреба од дополнителна анализа.

пракартвелски

пракартозански

празански

свански

ласки

мегрелски

грузиски

До денес има направено, и делумно потврдена, генеолошка анализа само за меѓусебните врски на јазиците од оваа група. Нема утврдено теза или нема докази дека оваа група јазици се поврзани со кои било останати јазични семејства, дури и со севернокавкаските јазици. Утврдувањето на поврзаноста на јужните со северните јазици не може да се изврши поради тоа што фонолошкиот и гласовниот состем на јазиците не се совпаѓаат. Некои јазичари преложиле дека картвелските јазици се дел од поголема јазична група наречена ностратски јазици, но сепак има пропусти и во оваа теза.

Некои граматички сличности, особено при деклинацијата на именките и падежите, со баскискиот јазик биле инспирација за посочување на различни тези за поврзаност на овие јазици. Овие тези за поврзаноста на јужнокавкаските јазици со останатите јазици во светот имаат недостаток на цврски докази и се сметаат за хипотетички..

Често можат да се видат некои сличности меѓу севернокавкаските и јужнокавкаските јазици, но најчесто тие се како резултат на контактот меѓу јазиците и позајмените зборови, обострано.

Споредбена лингвистика

Фонолошки совпаѓања

Согласки пракартв. гру. зан. сван. *ბ [b] *b [b] b [b] b [b] b [b] *პ [pʼ] *ṗ [pʼ] ṗ [pʼ] ṗ [pʼ] ṗ [pʼ] *ფ [p] *p [p] p [p] p [p] p [p] *გ [ɡ] *g [ɡ] g [ɡ] g [ɡ] g / ǯ [ɡ] / [d͡ʒ] *კ [kʼ] *ḳ [kʼ] ḳ [kʼ] ḳ [kʼ] ḳ / č' [kʼ] / [t͡ʃʼ] *ქ [k] *k [k] k [k] k [k] k / č [k] / [t͡ʃ] *დ [d] *d [d] d [d] d [d] d [d] *ტ [tʼ] *ṭ [tʼ] ṭ [tʼ] ṭ [tʼ] ṭ [tʼ] *თ [t] *t [t] t [t] t [t] t [t] *ზ [z] *z [z] z [z] z [z] z [z] *ზ₁ [ʐ] *z₁ [ʐ] z [z] ž [ʒ] ž [ʒ] *ს [s] *s [s] s [s] s [s] s [s] *ს₁ [ʂ] *s₁ [ʂ] s [s] š [ʃ] š [ʃ] *შ [ʃ] *š [ʃ] š [ʃ] šk / sk [ʃk] / [sk] šg / sg [ʃɡ] / [sɡ] *ც [t͡s] *c [t͡s] c [t͡s] c [t͡s] c [t͡s] *ც₁ [t͡ʂ] *c₁ [t͡ʂ] c [t͡s] č [t͡ʃ] č [t͡ʃ] *ჩ [t͡ʃ] *č [t͡ʃ] č [t͡ʃ] čk [t͡ʃk] čk / šg [t͡ʃk] / [ʃɡ] *ძ [d͡z] *ʒ [d͡z] ʒ [d͡z] ʒ [d͡z] ʒ / z [d͡z] / [z] *ძ₁ [d͡ʐ] *ʒ₁ [d͡ʐ] ʒ [d͡z] ǯ [d͡ʒ] ǯ / ž [d͡ʒ] / [ʒ] *ჯ [d͡ʒ] *ǯ [d͡ʒ] ǯ [d͡ʒ] ǯg / ʒg [d͡ʒɡ] / [d͡zɡ] ǯg / sg [d͡ʒɡ] / [sɡ] *წ [t͡sʼ] *ċ [t͡sʼ] ċ [t͡sʼ] ċ [t͡sʼ] ċ [t͡sʼ] *წ₁ [t͡ʂʼ] *ċ₁ [t͡ʂʼ] ċ [t͡sʼ] čʼ [t͡ʃʼ] čʼ [t͡ʃʼ] *ჭ [t͡ʃʼ] *čʼ [t͡ʃʼ] čʼ [t͡ʃʼ] čʼḳ / ċḳ [t͡ʃʼkʼ] / [t͡sʼkʼ] čʼḳ / šḳ [t͡ʃʼkʼ] / [ʃkʼ] *ღ [ɣ] *ɣ [ɣ] ɣ [ɣ] ɣ [ɣ] ɣ [ɣ] *ყ [qʼ] *qʼ [qʼ] qʼ [qʼ] qʼ / ʔ / ḳ [qʼ] / [ʔ] / [kʼ] qʼ [qʼ] *ხ [x] *x [x] x [x] x [x] x [x] *ჴ [q] *q [q] x [x] x [x] q [q] *უ̂ [w] *w [w] v [v] v [v] w [w] *რ [r] *r [r] r [r] r [r] r [r] *ლ [l] *l [l] l [l] l [l] l [l] *მ [m] *m [m] m [m] m [m] m [m] *ნ [n] *n [n] n [n] n [n] n [n] *ლʿ [ɬ] *lʿ [ɬ] s [s] ∅ [∅] l [l] *ლʼ [t͡ɬʼ] *ɬʼ [t͡ɬʼ] ċ [t͡sʼ] č' [t͡ʃʼ] h [h]

Самогласки пракартв. гру. зан. сван. *ა [ɑ] *a [ɑ] a [ɑ] o [ɔ] a [ɑ] *ე [ɛ] *e [ɛ] e [ɛ] a [ɑ] e [ɛ] *ი [i] *i [i] i [i] i [i] i [i] *ო [ɔ] *o [ɔ] o [ɔ] o [ɔ] o [ɔ] *უ [u] *u [u] u [u] u [u] u [u]

Именки

Класификација на именки

Јужнокавкаските јазици ги класифицираат предметите и единките како „интелегентини“ или „кој-класа“ и „неинтелегентни“ или „што-класа“. Во овие јазици нема граматички род.

Шема за класификација на именки

Конкретни предмети			апстрактни предмети
Живи		Мртви
човечки и човеколики единки (човек, Бог, ангел итн.)	Животни	мртви физички објекти	апстрактни предмети
интелегентни	неинтелегентни
"кој"-класа	"што"-класа

Деклинација

Означувачи за граматички падежи

падеж	ед.					мн.
	мегрелски	ласки	грузиски	свански		мегрелски	ласки	грузиски	свански
номинатив	-i	-i/-e	-i	-i		-ep-i	-ep-e	-eb-i	-är
ергатив	-k	-k	-ma	-d		-ep-k	-epe-k	-eb-ma	-är-d
датив	-s	-s	-s	-s		-ep-s	-epe-s	-eb-s	-är-s
генитив	-iš	-iš	-is	-iš		-ep-iš	-epe-š	-eb-is	-are-š
латив	-iša	-iša	н/п	н/п		-ep-iša	-epe-ša	н/п	н/п
аблатив	-iše	-iše	н/п	н/п		-ep-iše	-epe-še	н/п	н/п
интрументал	-it	-ite	-it	-šw		-ep-it	-epe-te	-eb-it	-är-šw
прилошки	-o(t)/-t	-ot	-ad/-d	-d		-ep-o(t)	н/п	-eb-ad	-är-d
финалис	-išo(t)	н/п	-isad	-išd		-ep-išo(t)	н/п	-eb-isad	-är-išd
вокатив	н/п	н/п	-o (/-v)	н/п		н/п	н/п	-eb-o	н/п

Примери за деклинација на именки

корен: ǯveš- (мин.), mǯveš- (лас.), ʒvel- (гру..), ǯwinel- (сван.) - "стар"
падеж	ед.					мн.
	мегрелски	ласки	грузиски	свански		мегрелски	ласки	грузиски	свански
номинатив	ǯveš-i	mǯveš-i	ʒvel-i	ǯwinel		ǯveš-ep-i	mǯveš-ep-e	ʒvel-eb-i	ǯwinel-är
ергатив	ǯveš-k	mǯveš-i-k	ʒvel-ma	ǯwinel-d		ǯveš-ep-k	mǯveš-epe-k	ʒvel-eb-ma	ǯwinel-är-d
датив	ǯveš-s	mǯveš-i-s	ʒvel-s	ǯwinel-s		ǯveš-ep-s	mǯveš-i-epe-s	ʒvel-eb-s	ǯwinel-är-s
генитив	ǯveš-iš	mǯveš-iš	ʒvel-is	ǯwinl-iš		ǯveš-ep-iš	mǯveš-epe-š	ʒvel-eb-is	ǯwinel-är-iš
латив	ǯveš-iša	mǯveš-iša	н/п	н/п		ǯveš-ep-iša	mǯveš-epe-ša	н/п	н/п
аблатив	ǯveš-iše	mǯveš-iše	н/п	н/п		ǯveš-ep-iše	mǯveš-epe-še	н/п	н/п
инструментал	ǯveš-it	mǯveš-ite	ʒvel-it	ǯwinel-šw		ǯveš-ep-it	mǯveš-epe-te	ʒvel-eb-it	ǯwinel-är-šw
прилошки	ǯveš-o	mǯveš-ot	ʒvel-ad	ǯwinel-d		ǯveš-ep-o	н/п	ʒvel-eb-ad	ǯwinel-är-d
финалис	ǯveš-išo	н/п	ʒvel-isad	ǯwinel-išd		ǯveš-ep-išo	н/п	ʒvel-eb-isad	ǯwinel-är-išd
вокатив	н/п	н/п	ʒvel-o	н/п		н/п	н/п	ʒvel-eb-o	н/п

Глаголи

Јужнокавкаските глаголи можат да означат едно, две или тре граматички лица. Вршителот/ те на дејноста може да биде еден (еднина) или повеќе (множина). Според бројот на лицата, глаголите се класифицираат како еднолични, дволични или тролични.

• Едноличен глагол има само подмет и е секогаш непреоден глагол.
• Дволичниот глагол има подмет и еден предмет, кој може да биде директен или индиректен предмет. Глаголот може да е:
  • преоден, кога предметот е директен;
  • непреоден, кога предметот е индиректен.
• Троличните глаголи имаат еден подмет и два предмета, директен и индиректен, и се двотранзитни глаголи.

Глаголи и лица

	еднолични	дволични		тролични
	непреодни	преодни	непреодни	двотранзитни
подмет	+	+	+	+
директен предмет		+		+
индиректен предмет			+	+

Подметот и предметите во јужнокавкаските јазици се означени со посебни наставки.

Означувачи за лице

За подмет
	ед.					мн.
	старогруз.	груз..	минг./ лас.	сван.		старогруз.	груз..	минг./ лас.	сван.
S1	v-	v-	v-	xw-		v-...-t	v-...-t	v-...-t	xw-...-(š)d (отст.) l-...-(š)d (вмет.)
S2	x/h-	∅,(h/s)-	∅	x-/∅		x/h-...-t	∅,(h/s)-...-t	∅-...-t	x/∅-...-(š)d
S3	-s,-a/o,-n,-ed	-s,-a/o	-s,-u,-n	(l)-...-s/(a)		-an,-en,-es,-ed	-en,-an,-es	-an,-es	(l)-...-x
За предмет
O1	m-	m-	m-	m-		m- (отст.) gv- (вмет.)	gv-	m-...-t,-an,-es	n- (отст.) gw- (вмет.)
O2	g-	g-	g-	ǯ-		g-	g-...-t	g-...-t,-an,-es	ǯ-...-x
O3	x/h,∅-	∅,s/h/∅-	∅	∅,x-		x/h,∅-	∅,s/h/∅-...-t	∅-...-t,-an,-es	∅,x-...-x

Со помош на специјални означувачи, јужнокавкаските глаголи можат да означат четири вида дејства (намери):

• подметна — дејството е наменето за самиот вршител на дејството,
• предметна— дејството е наменето за друга личност,
• предметно-пасивна — дејството е планирано за некоја друга личност и во исто време означува пасивност на вршителот на дејството,
• неутрална— неутрално дејство со почит кон намерата.

означували за намери

намера	мегрелски	ласки	грузиски	свански
подметна	-i-	-i-	-i-	-i-
предметна	-u-	-u-	-u-	-o-
предметно-пасивна	-a-	-a-	-e-	-e-
неутрална	-o-/-a-	-o-	-a-	-a-

Користена литература

• Boeder, W. (2002). Speech and thought representation in the Kartvelian (South Caucasian) languages. In: Güldemann, T., von Roncador, M. (Eds.), Reported Discourse. A Meeting-Ground of Different Linguistic Domains. Typological Studies in Language, vol. 52. Amsterdam/Philadelphia: Benjamins, pp. 3–48.
• Boeder, W. (2005). "The South Caucasian languages", language, Vol. 115, Iss. 1-2 (Jan.-Feb.), Pages 5-89
• Dalby, A. (2002). Language in Danger; The Loss of Linguistic Diversity and the Threat to Our Future. Columbia University Press.
• Fähnrich, H. (2002). Kartwelische Wortschatzstudien. Jena: Friedrich-Schiller-Universität.
• Fähnrich, H. & Sardzhveladze, Z. (2000). Etymological Dictionary of the Kartvelian Languages (in Georgian). Tbilisi.
• Gamkrelidze, Th. (1966) "A Typology of Common Kartvelian", Language, Vol. 42, No. 1 (Jan. - Mar.), pp. 69-83
• Gamkrelidze, Th. & Ivanov, V. (1995). Indo-European and the Indo-Europeans: A Reconstruction and Historical Analysis of a Proto-Language and a Proto-Culture. 2 Vols. Berlin and New York: Mouton de Gruyter.
• Kajaia, O. (2001). Megrelian-Georgian dictionary. Vol 1. (in Georgian). Tbilisi.
• Kartozia, G. (2005). The Laz language and its place in the system of Kartvelian languages (in Georgian). Tbilisi.
• Klimov, G. (1964). Etymological Dictionary of the Kartvelian Languages (in Russian). Moscow.
• Klimov, G. (1994). Einführung in die kaukasische Sprachwissenschaft. Hamburg: Buske.
• Klimov, G. (1998a). Etymological Dictionary of the Kartvelian Languages. Berlin: Mouton de Gruyter.
• Klimov, G. (1998b). Languages of the World: Caucasian languages (in Russian). Moscow: Academia.
• Lang, D. M. (1966). The Georgians. New-York: Praeger.
• Ruhlen, M. (1987). A Guide to the World’s Languages, Vol. 1: Classification. Stanford: Stanford University Press.

Поврзано

• Кавказ
• Кавкаски јазици

Надворешни врски

• Лазури Нена - јазикот на Ласците од Силвија Кучер.
• Институт за лингвистика Арнолд Чикобава, Грузиска Академија на Науки Архивирано на 20 април 2004 г.
• Артур Холмер, иберско-кавкаската поврзаност од типолошка перспектива
• Атлас на кавкаските јазици
• Карта на кавкаските јазици
• Подемот и падот на иберско-кавкаската теорија од Кевин Туит.