Хаплогрупа E-M215

Хаплогрупа E-M215 (поранешна E3b / E1b1b)
Можно време на потекло	47,500 - 22,400 пред сегашноста
Возраст на спојување	34,800 пред сегашноста
Можно место на потекло	Источна Африка
Предок	E-P2
Потомци	E-M35, E-M281
Дефинирање на мутации	M215

E-M215, исто така позната како E1b1b-M215 — хаплогрупа на ДНК на човечки Y-хромозом. E-M215 има две базални гранки, E-M35 и E-M281. E-M35 е првенствено распространета во Северна Африка и Африканскиот Рог, и се јавува на пониски фреквенции на Блискиот Исток, Европа и Јужна Африка. E-M281 се јавува на ниска фреквенција во Етиопија.

Потекло[уреди | уреди извор]

E1b1b1 origins map — Карта на потеклото на E1b1b1

Потеклото на E-M215 го датира Круцијани во 2007 година до пред околу 22.400 години во Источна Африка. ^[3] ^{[Note 1]}

Античка ДНК[уреди | уреди извор]

Според Лазаридис и неговите соработници (2016), Натуфиските скелетни остатоци од древниот Левант претежно ја носеле хаплогрупата Y-ДНК E1b1b. Од петте натуфиеви примероци анализирани за татковската лоза, три припаѓале на E1b1b1b2(xE1b1b1b2a,E1b1b1b2b), E1b1(xE1b1a1,E1b1b1b1) и E1b1b1b2(xE1b1b1b1b2b) поддесата E1b1b1b1b1b2a, Хаплогрупата E1b1b, исто така, била пронајдена на умерени фреквенции меѓу фосилите од натамошната пред-грнчарска неолитска култура Б, со E1b1b1 и E1b1b1b2(xE1b1b1b2a, E1b1b1b2b) подклади забележани во две од седум PPNB спецификации (~ PPNB9%). Научниците сугерираат дека левантинските рани фармери можеби се прошириле на југ во Источна Африка, носејќи ги заедно западноевроазиските и базалните евроазиски предци компоненти одделени од оние што подоцна ќе пристигнат во Северна Африка.

Дополнително, хаплогрупата E1b1b1 била пронајдена во древна египетска мумија ископана на археолошкиот локалитет Абусир ел-Мелек во Средниот Египет, кој датира од периодот помеѓу доцното Ново Кралство и римскиот период. ^[6] Фосилите на иберомаурусското место Ифри Н'Амр Оу Муса во Мароко, кои се датирани околу 5.000 п.н.е., исто така, носеле хаплотипови поврзани со подкладата E1b1b1b1a (E-M81). Овие древни индивидуи имале автохтона геномска компонента од Магреб, која достигнува врв кај современите северноафриканци, што покажува дека тие биле предци на популациите во областа. Хаплогрупата E1b1b е исто така забележана во древните фосили на Гуанче ископани во Гран Канарија и Тенерифе на Канарските Острови, кои биле датирани со радиојаглерод помеѓу 7-ми и 11-ти век од нашата ера. Индивидуите со кладови кои биле анализирани за татковска ДНК биле инхумирани на локацијата на Тенерифе, при што било откриено дека сите овие примероци припаѓаат на подкладата E1b1b1b1a1 или E-M183 (3/3; 100%). ^[7]

Лосдрехт и неговите соработници (2018) ги анализирале податоците на целиот геном од седум древни иберомауруски индивидуи од Гроте дес Пигеонс во близина на Тафоралт во источниот дел на Мароко. Фосилите биле директно датирани помеѓу 15.100 и 13.900 калибрирани години пред сегашноста. Научниците откриле дека пет машки примероци со доволно зачувување на нуклеарната ДНК припаѓаат на подкладата E1b1b1a1 (M78), при што еден скелет ја носи родителската лоза E1b1b1a1b1 до E-V13, друг машки примерок припаѓа на E1b1b (M215*). ^[8]

Распространетост[уреди | уреди извор]

Во Африка, E-M215 е распространет на највисоки фреквенции во Африканскиот Рог и Северна Африка, особено во земјите Сомалија и Мароко, од каде што во последните милениуми се проширил дури на југ до Јужна Африка, и на север во Западна Азија и Европа ( особено Медитеранот и Балканот ). ^[9] ^[10] ^[11] ^[12] E-M281 бил пронајден во Етиопија.

Речиси сите мажи Е-М215 се исто така во Е-М35. Во 2004 година, било откриено дека М215 е постар од М35 кога биле пронајдени индивидуи кои ја имаат мутацијата М215, но немаат М35 мутација. Во 2013 година, Ди Кристофаро и неговите соработници (2013) откриле дека еден поединец во Хорасан, североисточен Иран е позитивен за М215, но негативен за М35. ^[13]

E-M215 и E-M35 се доста чести помеѓу афроазиските говорници. Јазичната група и носителите на лозата Е-М35 имаат голема веројатност да настанале и да се распрснале заедно од афроазиските Урхајмат. Меѓу популациите со историја на афро-азиско говорно подрачје, значителен дел од еврејските машки лози се Е-М35. ^[15] Хаплогрупата Е-М35, која сочинува приближно 18% до 20% ^[16] ^[17] од Ашкеназите и 8,6% ^[18] до 30% од сефардовите Y-хромозоми, се смета дека е една од главните основачки лози на еврејското население. ^[19] ^{[Note 2]}

E-M215 асоцијација со издржливост[уреди | уреди извор]

Моран и неговите соработници (2004) забележале дека меѓу Y-ДНК (татковските) клади што ги носат елитните спортисти на издржливост во Етиопија, хаплогрупата E3b1 била негативно корелирана со елитните атлетски перформанси на издржливост, ^[20] додека хаплогрупите E*, E3*, K*(xP), и J*(xJ2) биле значително почести кај елитните спортисти на издржливост.

Подклади[уреди | уреди извор]

Е-М35[уреди | уреди извор]

Хаплогрупата Е-М35 е подклада на Е-М215.

Е-М281[уреди | уреди извор]

Хаплогрупата E-M281 е подклада на E-M215.

Филогенетика[уреди | уреди извор]

Филогенетска историја[уреди | уреди извор]

Пред 2002 година, во академската литература постоеле најмалку седум системи за именување на филогенетското дрво на Y-хромозомот. Ова довело до значителна конфузија. Во 2002 година, главните истражувачки групи се собрале и го формирале Y-хромозомот конзорциум (YCC). Тие објавиле заеднички труд кој создал единствено ново дрво кое сите се согласиле да го користат. Подоцна, група граѓански научници со интерес за популациската генетика и генетската генеалогија формирале работна група за да се создаде аматерско дрво со цел да биде пред сè навремено. Табелата подолу ги обединува сите овие дела на точката на знаменитото дрво на YCC од 2002 година. Ова му овозможува на истражувачот што прегледува постара објавена литература брзо да се движи помеѓу номенклатурите.

YCC 2002/2008	(α)	(β)	(γ)	(δ)	(ε)	(ζ)	(η)	YCC 2002	YCC 2005	YCC 2008	YCC 2010r	ISOGG 2006	ISOGG 2007	ISOGG 2008	ISOGG 2009	ISOGG 2010	ISOGG 2011	ISOGG 2012
E-P29	21	III	3A	13	Eu3	H2	B	E*	E	E	E	E	E	E	E	E	E	E
E-M33	21	III	3A	13	Eu3	H2	B	E1*	E1	E1a	E1a	E1	E1	E1a	E1a	E1a	E1a	E1a
E-M44	21	III	3A	13	Eu3	H2	B	E1a	E1a	E1a1	E1a1	E1a	E1a	E1a1	E1a1	E1a1	E1a1	E1a1
E-M75	21	III	3A	13	Eu3	H2	B	E2a	E2	E2	E2	E2	E2	E2	E2	E2	E2	E2
E-M54	21	III	3A	13	Eu3	H2	B	E2b	E2b	E2b	E2b1	-	-	-	-	-	-	-
E-P2	25	III	4	14	Eu3	H2	B	E3*	E3	E1b	E1b1	E3	E3	E1b1	E1b1	E1b1	E1b1	E1b1
E-M2	8	III	5	15	Eu2	H2	B	E3a*	E3a	E1b1	E1b1a	E3a	E3a	E1b1a	E1b1a	E1b1a	E1b1a1	E1b1a1
E-M58	8	III	5	15	Eu2	H2	B	E3a1	E3a1	E1b1a1	E1b1a1	E3a1	E3a1	E1b1a1	E1b1a1	E1b1a1	E1b1a1a1a	E1b1a1a1a
E-M116.2	8	III	5	15	Eu2	H2	B	E3a2	E3a2	E1b1a2	E1b1a2	E3a2	E3a2	E1b1a2	E1b1a2	E1ba12	removed	removed
E-M149	8	III	5	15	Eu2	H2	B	E3a3	E3a3	E1b1a3	E1b1a3	E3a3	E3a3	E1b1a3	E1b1a3	E1b1a3	E1b1a1a1c	E1b1a1a1c
E-M154	8	III	5	15	Eu2	H2	B	E3a4	E3a4	E1b1a4	E1b1a4	E3a4	E3a4	E1b1a4	E1b1a4	E1b1a4	E1b1a1a1g1c	E1b1a1a1g1c
E-M155	8	III	5	15	Eu2	H2	B	E3a5	E3a5	E1b1a5	E1b1a5	E3a5	E3a5	E1b1a5	E1b1a5	E1b1a5	E1b1a1a1d	E1b1a1a1d
E-M10	8	III	5	15	Eu2	H2	B	E3a6	E3a6	E1b1a6	E1b1a6	E3a6	E3a6	E1b1a6	E1b1a6	E1b1a6	E1b1a1a1e	E1b1a1a1e
E-M35	25	III	4	14	Eu4	H2	B	E3b*	E3b	E1b1b1	E1b1b1	E3b1	E3b1	E1b1b1	E1b1b1	E1b1b1	removed	removed
E-M78	25	III	4	14	Eu4	H2	B	E3b1*	E3b1	E1b1b1a	E1b1b1a1	E3b1a	E3b1a	E1b1b1a	E1b1b1a	E1b1b1a	E1b1b1a1	E1b1b1a1
E-M148	25	III	4	14	Eu4	H2	B	E3b1a	E3b1a	E1b1b1a3a	E1b1b1a1c1	E3b1a3a	E3b1a3a	E1b1b1a3a	E1b1b1a3a	E1b1b1a3a	E1b1b1a1c1	E1b1b1a1c1
E-M81	25	III	4	14	Eu4	H2	B	E3b2*	E3b2	E1b1b1b	E1b1b1b1	E3b1b	E3b1b	E1b1b1b	E1b1b1b	E1b1b1b	E1b1b1b1	E1b1b1b1a
E-M107	25	III	4	14	Eu4	H2	B	E3b2a	E3b2a	E1b1b1b1	E1b1b1b1a	E3b1b1	E3b1b1	E1b1b1b1	E1b1b1b1	E1b1b1b1	E1b1b1b1a	E1b1b1b1a1
E-M165	25	III	4	14	Eu4	H2	B	E3b2b	E3b2b	E1b1b1b2	E1b1b1b1b1	E3b1b2	E3b1b2	E1b1b1b2a	E1b1b1b2a	E1b1b1b2a	E1b1b1b2a	E1b1b1b1a2a
E-M123	25	III	4	14	Eu4	H2	B	E3b3*	E3b3	E1b1b1c	E1b1b1c	E3b1c	E3b1c	E1b1b1c	E1b1b1c	E1b1b1c	E1b1b1c	E1b1b1b2a
E-M34	25	III	4	14	Eu4	H2	B	E3b3a*	E3b3a	E1b1b1c1	E1b1b1c1	E3b1c1	E3b1c1	E1b1b1c1	E1b1b1c1	E1b1b1c1	E1b1b1c1	E1b1b1b2a1
E-M136	25	III	4	14	Eu4	H2	B	E3ba1	E3b3a1	E1b1b1c1a	E1b1b1c1a1	E3b1c1a	E3b1c1a	E1b1b1c1a1	E1b1b1c1a1	E1b1b1c1a1	E1b1b1c1a1	E1b1b1b2a1a1

Истражувачки публикации[уреди | уреди извор]

Следниве истражувачки тимови по нивните публикации биле претставени во создавањето на дрвото.

α Џоблинг и Тајлер-Смит 2000 и Калаџиева 2001
β Ундерхил 2000
γ Хамер 2001
δ Карафет 2001
ε Семино 2000
ζ Су 1999
η Капели 2001

Дискусија[уреди | уреди извор]

E-M215 и E1b1b1 се моментално прифатените имиња кои се наоѓаат во предлозите на конзорциумот на Y-хромозомот (YCC), за кладите дефинирани со мутацијата M215 и M35 соодветно, кои исто така може да се наведат како E-M215 и E-M35. ^[21] Номенклатурата E3b (E-M215) и E3b1 (E-M35) соодветно биле имињата дефинирани од YCC што се користат за означување на истите хаплогрупи во постарата литература со разгранување E-M35 како посебна подклада на E-M215 во 2004 година ^[9] Пред 2002 година, овие хаплогрупи не биле назначени на конзистентен начин, а ниту нивната врска со други сродни клади во рамките на хаплогрупата Е и хаплогрупата DE. Но, во нестандардни или постари терминологии, E-M215 е на пример приближно ист како „хаплотип V“, сè уште се користи во публикации како што се оние на Жерард и неговите соработници. ^[22]

Филогенетски дрвја[уреди | уреди извор]

Кладограм со главните подклади:

E1b1b (M215)

E1b1b1 (M35)

E1b1b1a (V68)

E-M78

	E-V12

	E-V65

	E-V13

	E-V22

E-V2729

E1b1b1b (Z827)

	E-M81

	E-M123

E1b1b2 (M281)

Следното филогенетско стебло се заснова на дрвото на YCC од 2008 година и на последователните објавени истражувања како што е сумирано од ISOGG. Ги вклучува сите познати подклади од јуни 2015 година ^[23] ^[21] ^[22]

E-M215 (E1b1b)
- E-M215*. Ретки или непостоечки.
- E-M35 (E1b1b1)
  - E-V68 (E1b1b1a)
    - E-V2009. Пронајдена кај поединци во Сардинија и Мароко.
    - E-M78 (E1b1b1a1). Северна Африка, Африкански Рог, Западна Азија, Сицилија. (Порано „E1b1b1a“.)
      - E-M78*
      - E-V1477. Пронајдена кај туниските Евреи.
      - E-V1083 .
        E-V1083* . Пронајдена само во Еритреја (1,1%) и Сардинија (0,3%).
        
        E-V13
        
        E-V22
      - E-V1129
        E-V12
        E-V12*
        
        E-V32
        
        E-V264
        E-V259 . Пронајдена во Северен Камерун.
        
        E-V65
        E-CTS194
  - E-Z827 (E1b1b1b) ^[24]
    - E-V257/L19 (L19, V257) – E1b1b1b1 ^[24]
      - E-PF2431
      - E-M81 (M81)
        E-PF2546
        E-PF2546*
        
        E-CTS12227
        Е-МЗ11
        Е-МЗ12
        
        E-A929
        E-Z5009
        E-Z5009*
        
        E-Z5010
        
        E-Z5013
        E-Z5013*
        
        E-A1152
        
        E-A2227
        E-A428
        
        Е-МЗ16
        
        E-PF6794
        E-PF6794*
        
        E-PF6789
        Е-МЗ21
        
        Е-МЗ23
        
        Е-МЗ80
        
        Е-А930
        
        E-Z2198/E-MZ46
        E-A601
        
        E-L351
    - E-Z830 (Z830) – E1b1b1b2 ^[24]
      - E-M123 (M123)
        E-M34 (M34)
        E-M84 (M84)
        E-M136 (M136)
        
        E-M290 (M290)
        
        E-V23 (V23)
        
        E-L791 (L791, L792)
      - E-V1515 . E-V1515 и неговите подклади главно се ограничени на источна Африка.
        E-V1515*
        
        E-V1486
        E-V1486*
        
        E-V2881
        E-V2881*
        
        E-V1792
        
        E-V92
        
        E-M293 (M293)
        E-M293*
        
        E-P72 (P72)
        
        E-V3065*
        
        E-V1700
        E-V42 (V42)
        
        E-V1785
        E-V1785*
        
        E-V6 (V6)
  - E-V16/E-M281 (E1b1b2). Ретки. Пронајден кај поединци во Етиопија, Јемен и Саудиска Арабија.

Белешки[уреди | уреди извор]

↑ Cruciani и др. (2004) Semino и др. (2004) For E-M215 Cruciani и др. (2007) reduced their estimate to 22,400 from 25,600 in Cruciani и др. (2004), re-calibrating the same data.
↑ "Paragroup E-M35 * and haplogroup J-12f2a* fit the criteria for major AJ founding lineages because they are widespread both in AJ populations and in Near Eastern populations, and occur at much lower frequencies in European non-Jewish populations." Behar и др. (2004)

Наводи[уреди | уреди извор]

↑ ^1,0 ^1,1 Trombetta 2015.
↑ Haber M, Jones AL, Connel BA, Asan, Arciero E, Huanming Y, Thomas MG, Xue Y, Tyler-Smith C (June 2019). „A Rare Deep-Rooting D0 African Y-chromosomal Haplogroup and its Implications for the Expansion of Modern Humans Out of Africa“. Genetics. 212 (4): 1421–1428. doi:10.1534/genetics.119.302368. PMC 6707464. PMID 31196864.
↑ ^3,0 ^3,1 Cruciani и др. (2007)
↑ „E-M215 YTree“.
↑ Cruciani и др. (2004).
↑ Schuenemann, Verena J.; и др. (2017). „Ancient Egyptian mummy genomes suggest an increase of Sub-Saharan African ancestry in post-Roman periods“. Nature Communications. 8: 15694. Bibcode:2017NatCo...815694S. doi:10.1038/ncomms15694. PMC 5459999. PMID 28556824.
↑ Rodrı́guez-Varela; и др. (2017). „Genomic Analyses of Pre-European Conquest Human Remains from the Canary Islands Reveal Close Affinity to Modern North Africans“. Current Biology. 27 (1–7): 3396–3402.e5. doi:10.1016/j.cub.2017.09.059. PMID 29107554. |hdl-access= бара |hdl= (help)
↑ Van De Loosdrecht, Marieke; Bouzouggar, Abdeljalil; Humphrey, Louise; Posth, Cosimo; Barton, Nick; Aximu-Petri, Ayinuer; Nickel, Birgit; Nagel, Sarah; Talbi, El Hassan (4 May 2018). „Pleistocene North African genomes link Near Eastern and sub-Saharan African human populations“. Science. 360 (6388): 548–552. Bibcode:2018Sci...360..548V. doi:10.1126/science.aar8380. PMID 29545507.
↑ ^9,0 ^9,1 Cruciani и др. (2004)
↑ Semino и др. (2004)
↑ Rosser и др. (2000)
↑ Firasat и др. (2006)
↑ Di Cristofaro, Julie; и др. (October 18, 2013). „Afghan Hindu Kush: Where Eurasian Sub-Continent Gene Flows Converge“. PLOS ONE. 8 (10): e76748. Bibcode:2013PLoSO...876748D. doi:10.1371/journal.pone.0076748. ISSN 1932-6203. OCLC 5534533323. PMC 3799995. PMID 24204668.
↑ Badro, Danielle A.; Douaihy, Bouchra; Haber, Marc; Youhanna, Sonia C.; Salloum, Angélique; Ghassibe-Sabbagh, Michella; Johnsrud, Brian; Khazen, Georges; Matisoo-Smith, Elizabeth (2013-01-30). „Y-Chromosome and mtDNA Genetics Reveal Significant Contrasts in Affinities of Modern Middle Eastern Populations with European and African Populations“. PLOS ONE (англиски). 8 (1): e54616. Bibcode:2013PLoSO...854616B. doi:10.1371/journal.pone.0054616. ISSN 1932-6203. PMC 3559847. PMID 23382925.
↑ Behar и др. (2003)
↑ Behar и др. (2004)
↑ Shen и др. (2004)
↑ Adams и др. (2008)
↑ Nebel и др. (2001)
↑ Moran, Colin N.; и др. (2004). „Y chromosome haplogroups of elite Ethiopian endurance runners“. Human Genetics. 115 (6): 492–7. doi:10.1007/s00439-004-1202-y. PMID 15503146. Посетено на 6 February 2017.
↑ ^21,0 ^21,1 Karafet и др. (2008)
↑ ^22,0 ^22,1 Y Chromosome Consortium "YCC" (2002)
↑ ISOGG (2011)
↑ ^24,0 ^24,1 ^24,2 ISOGG 2015

Библиографија[уреди | уреди извор]

Adams, Susan M; Bosch, Elena; Balaresque, Patricia L.; Ballereau, Stéphane J.; Lee, Andrew C.; Arroyo, Eduardo; López-Parra, Ana M.; Aler, Mercedes; и др. (2008), „The Genetic Legacy of Religious Diversity and Intolerance: Paternal Lineages of Christians, Jews, and Muslims in the Iberian Peninsula“, The American Journal of Human Genetics, 83 (6): 725–36, doi:10.1016/j.ajhg.2008.11.007, PMC 2668061, PMID 19061982
Alvarez; Santos, Cristina; Montiel, Rafael; Caeiro, Blazquez; Baali, Abdellatif; Dugoujon, Jean-Michel; Aluja, Maria Pilar (2009), „Y-chromosome variation in South Iberia: Insights into the North African contribution“, American Journal of Human Biology, 21 (3): 407–409, doi:10.1002/ajhb.20888, PMID 19213004, S2CID 7041905
Arredi, B; Poloni, E; Paracchini, S; Zerjal, T; Fathallah, D; Makrelouf, M; Pascali, V; Novelletto, A; Tylersmith, C (2004), „A Predominantly Neolithic Origin for Y-Chromosomal DNA Variation in North Africa“, American Journal of Human Genetics, 75 (2): 338–345, doi:10.1086/423147, PMC 1216069, PMID 15202071
Badro, Danielle A.; Douaihy, Bouchra; Haber, Marc; Youhanna, Sonia C.; Salloum, Angélique; Ghassibe-Sabbagh, Michella; Johnsrud, Brian; Khazen, Georges; Matisoo-Smith, Elizabeth; Soria-Hernanz, David F.; Wells, R. Spencer; Tyler-Smith, Chris; Platt, Daniel E.; Zalloua, Pierre A. (2013), „Y-Chromosome and mtDNA Genetics Reveal Significant Contrasts in Affinities of Modern Middle Eastern Populations with European and African Populations“, PLOS ONE, 8 (1: e54616): e54616, Bibcode:2013PLoSO...854616B, doi:10.1371/journal.pone.0054616, PMC 3559847, PMID 23382925
Battaglia, Vincenza; Fornarino, Simona; Al-Zahery, Nadia; Olivieri, Anna; Pala, Maria; Myres, Natalie M; King, Roy J; Rootsi, Siiri; и др. (2008), „Y-chromosomal evidence of the cultural diffusion of agriculture in southeast Europe“, European Journal of Human Genetics, 17 (6): 820–830, doi:10.1038/ejhg.2008.249, PMC 2947100, PMID 19107149
Behar, Doron M.; Thomas, Mark G.; Skorecki, Karl; Hammer, Michael F.; Bulygina, Ekaterina; Rosengarten, Dror; Jones, Abigail L.; Held, Karen; и др. (October 2003), „Multiple Origins of Ashkenazi Levites: Y Chromosome Evidence for Both Near Eastern and European Ancestries“, Am. J. Hum. Genet., 73 (4), стр. 768–779, doi:10.1086/378506, PMC 1180600, PMID 13680527. Also at http://www.ucl.ac.uk/tcga/tcgapdf/Behar-AJHG-03.pdf and https://web.archive.org/web/20090304100321/http://www.familytreedna.com/pdf/400971.pdf
Behar; Garrigan; Kaplan; Mobasher; Rosengarten (November 2004), „Contrasting patterns of Y chromosome variation in Ashkenazi Jewish and host non-Jewish European populations“ (PDF), Hum. Genet., 114 (4), стр. 354–365, doi:10.1007/s00439-003-1073-7, PMID 14740294, S2CID 10310338, Архивирано од изворникот (PDF) на 2011-11-10, Посетено на 2009-09-11
Beleza, Sandra; Gusmao, Leonor; Lopes, Alexandra; Alves, Cintia; Gomes, Iva; Giouzeli, Maria; Calafell, Francesc; Carracedo, Angel; Amorim, Antonio (2006), „Micro-Phylogeographic and Demographic History of Portuguese Male Lineages“, Annals of Human Genetics, 70 (2): 181–194, doi:10.1111/j.1529-8817.2005.00221.x, PMID 16626329, S2CID 4652154
Bird, Steven (2007), „Haplogroup E3b1a2 as a Possible Indicator of Settlement in Roman Britain by Soldiers of Balkan Origin“, Journal of Genetic Genealogy, 3 (2), Архивирано од изворникот на 2016-04-22, Посетено на 2008-11-07
Bortolini; Thomas, Mark G.; Chikhi, Lourdes; Aguilar, Juan A.; Castro-De-Guerra, Dinorah; Salzano, Francisco M.; Ruiz-Linares, Andres (2004), „Ribeiro's typology, genomes, and Spanish colonialism, as viewed from Gran Canaria and Colombia“ (PDF), Genetics and Molecular Biology, 27 (1): 1–8, doi:10.1590/S1415-47572004000100001
Bosch, Elena; Calafell, Francesc; Comas, David; Oefner, Peter J.; Underhill, Peter A.; Bertranpetit, Jaume (2001), „High-resolution analysis of human Y-chromosome variation shows a sharp discontinuity and limited gene flow between north-western Africa and the Iberian Peninsula“, Am J Hum Genet, 68 (4): 1019–1029, doi:10.1086/319521, PMC 1275654, PMID 11254456
Bosch, E.; Calafell, F.; Gonzalez-Neira, A.; Flaiz, C.; Mateu, E.; Scheil, H.-G.; Huckenbeck, W.; Efremovska, L.; и др. (2006), „Paternal and maternal lineages in the Balkans show a homogeneous landscape over linguistic barriers, except for the isolated Aromuns“, Annals of Human Genetics, 70 (4): 459–487, doi:10.1111/j.1469-1809.2005.00251.x, PMID 16759179, S2CID 23156886, Архивирано од изворникот на 2012-12-10
Cadenas; Zhivotovsky, Lev A; Cavalli-Sforza, Luca L; Underhill, Peter A; Herrera, Rene J (2007), „Y-chromosome diversity characterizes the Gulf of Oman“, European Journal of Human Genetics, 16 (3): 1–13, doi:10.1038/sj.ejhg.5201934, PMID 17928816
Capelli, Cristian; Redhead, Nicola; Abernethy, Julia K.; Gratrix, Fiona; Wilson, James F.; Moen, Torolf; Hervig, Tor; Richards, Martin; и др. (2003), „A Y Chromosome Census of the British Isles“, Current Biology, 13 (11): 979–84, doi:10.1016/S0960-9822(03)00373-7, hdl:20.500.11820/8acb01f3-a7c1-45f5-89de-b796266d651e, PMID 12781138 also at [1]
Caratti; Gino, S.; Torre, C.; Robino, C. (2009), „Subtyping of Y-chromosomal haplogroup E-M78 (E1b1b1a) by SNP assay and its forensic application“, International Journal of Legal Medicine, 123 (4): 357–360, doi:10.1007/s00414-009-0350-y, PMID 19430804, S2CID 5657112
Capelli, Cristian; Onofri, Valerio; Brisighelli, Francesca; Boschi, Ilaria; Scarnicci, Francesca; Masullo, Mara; Ferri, Gianmarco; Tofanelli, Sergio; и др. (2009), „Moors and Saracens in Europe: estimating the medieval North African male legacy in southern Europe“, European Journal of Human Genetics, 17 (6): 848–852, doi:10.1038/ejhg.2008.258, PMC 2947089, PMID 19156170
Cinnioğlu, Cengiz; King, Roy; Kivisild, Toomas; Kalfoglu, Ersi; Atasoy, Sevil; Cavalleri, Gianpiero L.; Lillie, Anita S.; Roseman, Charles C.; и др. (2004), „Excavating Y-chromosome haplotype strata in Anatolia“, Hum Genet, 114 (2): 127–48, doi:10.1007/s00439-003-1031-4, PMID 14586639, S2CID 10763736
Contu, Daniela; Morelli, Daniela; Santoni, Federico; Foster, Jamie W.; Francalacci, Paolo; Cucca, Francesco (2008), „Y-Chromosome Based Evidence for Pre-Neolithic Origin of the Genetically Homogeneous but Diverse Sardinian Population: Inference for Association Scans“, PLOS ONE, 3 (1): e1430, Bibcode:2008PLoSO...3.1430C, doi:10.1371/journal.pone.0001430, PMC 2174525, PMID 18183308
Cruciani, Fulvio; Santolamazza, Piero; Shen, Peidong; MacAulay, Vincent; Moral, Pedro; Olckers, Antonel; Modiano, David; Holmes, Susan (2002), „A Back Migration from Asia to Sub-Saharan Africa Is Supported by High-Resolution Analysis of Human Y-Chromosome Haplotypes“, American Journal of Human Genetics, 70 (5): 1197–1214, doi:10.1086/340257, PMC 447595, PMID 11910562
Cruciani; La Fratta; Santolamazza; Sellitto (May 2004), „Phylogeographic Analysis of Haplogroup E3b (E-M215) Y Chromosomes Reveals Multiple Migratory Events Within and Out Of Africa“ (PDF), American Journal of Human Genetics, 74 (5): 1014–1022, doi:10.1086/386294, PMC 1181964, PMID 15042509, Архивирано од изворникот (PDF) на 2008-06-26, Посетено на 2008-05-17
Cruciani; La Fratta; Torroni; Underhill; Scozzari (2006), „Molecular Dissection of the Y Chromosome Haplogroup E-M78 (E3b1a): A Posteriori Evaluation of a Microsatellite-Network-Based Approach Through Six New Biallelic Markers“, Human Mutation, 27 (8): 831–2, doi:10.1002/humu.9445, PMID 16835895, S2CID 26886757
Cruciani, F.; La Fratta, R.; Trombetta, B.; Santolamazza, P.; Sellitto, D.; Colomb, E. B.; Dugoujon, J.-M.; Crivellaro, F.; и др. (2007), „Tracing Past Human Male Movements in Northern/Eastern Africa and Western Eurasia: New Clues from Y-Chromosomal Haplogroups E-M78 and J-M12“, Molecular Biology and Evolution, 24 (6): 1300–1311, doi:10.1093/molbev/msm049, PMID 17351267, Архивирано од изворникот на October 10, 2017 Also see Supplementary Data.
Di Gaetano; Cerutti, Francesca; Crobu, Carlo; Robino (2009), „Differential Greek and northern African migrations to Sicily are supported by genetic evidence from the Y chromosome“, European Journal of Human Genetics, 17 (1): 91–99, doi:10.1038/ejhg.2008.120, PMC 2985948, PMID 18685561
Dugoujon; Coudray; Torroni; Cruciani; Scozzari; Moral; Louali; Kossmann (2009), d'Errico; Hombert (уред.), „The Berber and the Berbers: Genetic and linguistic diversities“ (PDF), Becoming Eloquent Advances in the Emergence of Language, Human Cognition, and Modern Cultures: 123–146, doi:10.1075/z.152.05ch4, ISBN 978-90-272-3269-4, Архивирано од изворникот (PDF) на 2016-10-19, Посетено на 2024-02-02
Ehret, C.; Keita, SO; Newman, P (2004), „The Origins of Afroasiatic“, Science, 306 (5702): 1680, doi:10.1126/science.306.5702.1680c, PMID 15576591, S2CID 8057990
El-Sibai, Mirvat; Platt, Daniel E.; Haber, Marc; Xue, Yali; Youhanna, Sonia C.; Wells, R. Spencer; Izaabel, Hassan; Sanyoura, May F.; и др. (2009), „Geographical Structure of the Y-chromosomal Genetic Landscape of the Levant: A coastal-inland contrast“, Annals of Human Genetics, 73 (6): 568–581, doi:10.1111/j.1469-1809.2009.00538.x, PMC 3312577, PMID 19686289
Firasat; Khaliq, Shagufta; Mohyuddin, Aisha; Papaioannou, Myrto; Tyler-Smith, Chris; Underhill, Peter A; Ayub, Qasim (2006), „Y-chromosomal evidence for a limited Greek contribution to the Pathan population of Pakistan“, European Journal of Human Genetics, 15 (1): 121–126, doi:10.1038/sj.ejhg.5201726, PMC 2588664, PMID 17047675
Flores, Carlos; Maca-Meyer, Nicole; González, Ana M; Oefner, Peter J; Shen, Peidong; Pérez, Jose A; Rojas, Antonio; Larruga, Jose M; Underhill, Peter A (2004), „Reduced genetic structure of the Iberian peninsula revealed by Y-chromosome analysis: implications for population demography“, European Journal of Human Genetics, 12 (10): 855–863, doi:10.1038/sj.ejhg.5201225, PMID 15280900, S2CID 16765118
Flores; Maca-Meyer, Nicole; Larruga, Jose M.; Cabrera, Vicente M.; Karadsheh, Naif; Gonzalez, Ana M. (2005), „Isolates in a corridor of migrations: a high-resolution analysis of Y-chromosome variation in Jordan“, J Hum Genet, 50 (9): 435–441, doi:10.1007/s10038-005-0274-4, PMID 16142507
Francalacci, P.; Morelli, L.; Underhill, P.A.; Lillie, A.S.; Passarino, G.; Useli, A.; Madeddu, R.; Paoli, G.; и др. (2003), „Peopling of Three Mediterranean Islands (Corsica, Sardinia, and Sicily) Inferred by Y-Chromosome Biallelic Variability“, American Journal of Physical Anthropology, 121 (3): 270–279, doi:10.1002/ajpa.10265, PMID 12772214
Fregel, Rosa; Gomes, Verónica; Gusmão, Leonor; González, Ana M; Cabrera, Vicente M; Amorim, António; Larruga, Jose M (2009), „Demographic history of Canary Islands male gene-pool: replacement of native lineages by European“, BMC Evolutionary Biology, 9 (1): 181, Bibcode:2009BMCEE...9..181F, doi:10.1186/1471-2148-9-181, PMC 2728732, PMID 19650893
Gérard; Berriche, S; Aouizérate, A; Diéterlen, F; Lucotte, G (2006), „North African Berber and Arab influences in the western Mediterranean revealed by Y-chromosome DNA haplotypes“, Human Biology, 78 (3): 307–316, doi:10.1353/hub.2006.0045, PMID 17216803, S2CID 13347549
Gonçalves, R; Freitas, A; Branco, M; Rosa, A; Fernandes, AT; Zhivotovsky, LA; Underhill, PA; Kivisild, T; Brehm, A (2005), „Y-chromosome Lineages from Portugal, Madeira and Açores Record Elements of Sephardim and Berber Ancestry“, Annals of Human Genetics, 69 (Pt 4): 443–454, doi:10.1111/j.1529-8817.2005.00161.x, hdl:10400.13/3018, PMID 15996172, S2CID 3229760^{[мртва врска]}
Hammer (2003), „Human population structure and its effects on sampling Y chromosome sequence variation“, Genetics, 164 (4): 1495–1509, doi:10.1093/genetics/164.4.1495, PMC 1462677, PMID 12930755
Hassan, Hisham Y.; Underhill, Peter A.; Cavalli-Sforza, Luca L.; Ibrahim, Muntaser E. (2008), „Y-Chromosome Variation Among Sudanese: Restricted Gene Flow, Concordance With Language, Geography, and History“ (PDF), American Journal of Physical Anthropology, 137 (3): 316–23, doi:10.1002/ajpa.20876, PMID 18618658, Архивирано од изворникот (PDF) на 2009-03-04
Henn, B. M.; Gignoux, C.; Lin, Alice A; Oefner, Peter J.; Shen, P.; Scozzari, R.; Cruciani, F.; Tishkoff, S. A.; Mountain, J. L.; Underhill, P. A. (2008), „Y-chromosomal evidence of a pastoralist migration through Tanzania to southern Africa“, PNAS, 105 (31): 10693–8, Bibcode:2008PNAS..10510693H, doi:10.1073/pnas.0801184105, PMC 2504844, PMID 18678889. See comment on Dienekes blog, comment on the Spitoon blog and public release.
Y-DNA Haplogroup E and its Subclades – 2011, International Society of Genetic Genealogy (ISOGG), 2011Предлошка:Clarify
Jobling, M.A.; Tyler-Smith, C. (2000), „New uses for new haplotypes the human Y chromosome, disease and selection“, Trends Genet., 16 (8): 356–362, doi:10.1016/S0168-9525(00)02057-6, PMID 10904265
Karafet, T. M.; Mendez, F. L.; Meilerman, M. B.; Underhill, P. A.; Zegura, S. L.; Hammer, M. F. (May 2008), „New Binary Polymorphisms Reshape and Increase Resolution of the Human Y-Chromosomal Haplogroup Tree“, Genome Research, 18 (5): 830–8, doi:10.1101/gr.7172008, PMC 2336805, PMID 18385274. Published online April 2, 2008. See also Supplementary Material.
Keita, Shomarka (2008), „Geography, selected Afro-Asiatic families, and Y chromosome lineage variation“, In Hot Pursuit of Language in Prehistory: Essays in the Four Fields of Anthropology : In Honor of Harold Crane Fleming, John Benjamins, ISBN 978-90-272-3252-6
Keita, S. O. Y.; Boyce, A. J. (Anthony J.) (2005), „Genetics, Egypt, and History: Interpreting Geographical Patterns of Y Chromosome Variation“, History in Africa, 32: 221–246, doi:10.1353/hia.2005.0013, S2CID 163020672
King, R. J.; Özcan, S. S.; Carter, T.; Kalfoğlu, E.; Atasoy, S.; Triantaphyllidis, C.; Kouvatsi, A.; Lin, A. A.; и др. (2008), „Differential Y-chromosome Anatolian Influences on the Greek and Cretan Neolithic“ (PDF), Annals of Human Genetics, 72 (2): 205–214, doi:10.1111/j.1469-1809.2007.00414.x, PMID 18269686, S2CID 22406638, Архивирано од изворникот (PDF) на 2009-03-05
King; Underhill (2002), „Congruent distribution of Neolithic painted pottery and ceramic figurines with Y-chromosome lineages“, Antiquity, 76 (293): 707–14, doi:10.1017/S0003598X00091158, S2CID 160359661
Kujanova; Pereira; Fernandes; Pereira; Cerný (2009), „Near Eastern Neolithic Genetic Input in a Small Oasis of the Egyptian Western Desert“, American Journal of Physical Anthropology, 140 (2): 336–346, doi:10.1002/ajpa.21078, PMID 19425100
Lacan, Marie; Keyser, Christine; Ricaut, François-Xavier; Brucato, Nicolas; Tarrús, Josep; Bosch, Angel; Guilaine, Jean; Crubézy, Eric; Ludes, Bertrand (2011), „Ancient DNA suggests the leading role played by men in the Neolithic dissemination“, PNAS, 108 (45): 18255–9, Bibcode:2011PNAS..10818255L, doi:10.1073/pnas.1113061108, PMC 3215063, PMID 22042855
Lancaster, Andrew (2009), „Y Haplogroups, Archaeological Cultures and Language Families: a Review of the Multidisciplinary Comparisons using the case of E-M35“ (PDF), Journal of Genetic Genealogy, 5 (1), Архивирано од изворникот (PDF) на 2016-05-06, Посетено на 2009-06-26
Luis, J; Rowold, D; Regueiro, M; Caeiro, B; Cinnioglu, C; Roseman, C; Underhill, P; Cavallisforza, L; Herrera, R (2004), „The Levant versus the Horn of Africa: Evidence for Bidirectional Corridors of Human Migrations“ (PDF), American Journal of Human Genetics, 74 (3): 532–544, doi:10.1086/382286, PMC 1182266, PMID 14973781, Архивирано од изворникот (PDF) на 2012-02-16. (Also see Errata)
Maca-Meyer, N.; Sánchez-Velasco, P.; Flores, C.; Larruga, JM; González, AM; Oterino, A; Leyva-Cobián, F; и др. (2003), „Y Chromosome and Mitochondrial DNA Characterization of Pasiegos, a Human Isolate from Cantabria (Spain)“, Annals of Human Genetics, 67 (Pt 4): 329–339, CiteSeerX 10.1.1.584.4253, doi:10.1046/j.1469-1809.2003.00045.x, PMID 12914567, S2CID 40355653. Занемарен непознатиот параметар |name-list-style= (help)
Martinez, Laisel; Underhill, Peter A; Zhivotovsky, Lev A; Gayden, Tenzin; Moschonas, Nicholas K; Chow, Cheryl-Emiliane T; Conti, Simon; Mamolini, Elisabetta; Cavalli-Sforza, L Luca; Herrera, Rene (April 1, 2007), „Paleolithic Y-haplogroup heritage predominates in a Cretan highland plateau“, European Journal of Human Genetics, 15 (4): 485–493, doi:10.1038/sj.ejhg.5201769, ISSN 1018-4813, PMID 17264870
Mendizabal, Isabel; Sandoval, Karla; Berniell-Lee, Gemma; Calafell, Francesc; Salas, Antonio; Martinez-Fuentes, Antonio; Comas, David (2008), „Genetic origin, admixture, and asymmetry in maternal and paternal human lineages in Cuba“, BMC Evol. Biol., 8 (1): 213, Bibcode:2008BMCEE...8..213M, doi:10.1186/1471-2148-8-213, PMC 2492877, PMID 18644108
Nebel, Almut; Filon, D; Brinkmann, B; Majumder, P; Faerman, M; Oppenheim, A (2001), „The Y Chromosome Pool of Jews as Part of the Genetic Landscape of the Middle East“, American Journal of Human Genetics, 69 (5): 1095–1112, doi:10.1086/324070, PMC 1274378, PMID 11573163
Onofri, Valerio; Alessandrini, Federica; Turchi, Chiara; Pesaresi, Mauro; Buscemi, Loredana; Tagliabracci, Adriano (2006), „Development of multiplex PCRs for evolutionary and forensic applications of 37 human Y chromosome SNPs“ (PDF), Forensic Science International, 157 (1): 23–35, doi:10.1016/j.forsciint.2005.03.014, PMID 15896936^{[мртва врска]}
Paracchini; Pearce, CL; Kolonel, LN; Altshuler, D; Henderson, BE; Tyler-Smith, C (2003), „A Y chromosomal influence on prostate cancer risk: the multi-ethnic cohort study“, J Med Genet, 40 (11): 815–819, doi:10.1136/jmg.40.11.815, PMC 1735314, PMID 14627670
Pelotti; Ceccardi, S; Lugaresi, F; Trane, R; Falconi, M; Bini, C; Willuweit, S; Roewer, L (2007), „Microgeographic genetic variation of Y chromosome in a population sample of Ravenna's area in the Emilia-Romagna region (North of Italy)“, Forensic Science International: Genetics Supplement Series, 1 (1): 242–243, doi:10.1016/j.fsigss.2007.10.025
Pereira, Luísa; Černý, Viktor; Cerezo, María; Silva, Nuno M; Hájek, Martin; Vašíková, Alžběta; Kujanová, Martina; Brdička, Radim; Salas, Antonio (2010), „Linking the sub-Saharan and West Eurasian gene pools: maternal and paternal heritage of the Tuareg nomads from the African Sahel“ (PDF), European Journal of Human Genetics, 18 (8): 915–923, doi:10.1038/ejhg.2010.21, PMC 2987384, PMID 20234393, Архивирано од изворникот (PDF) на 2013-05-28
Peričic, M.; Lauc, LB; Klarić, IM; Rootsi, S; Janićijevic, B; Rudan, I; Terzić, R; Colak, I; и др. (2005), „High-resolution phylogenetic analysis of southeastern Europe traces major episodes of paternal gene flow among Slavic populations“, Mol. Biol. Evol., 22 (10), стр. 1964–75, doi:10.1093/molbev/msi185, PMID 15944443, Архивирано од изворникот на June 30, 2012.
Pontikos D. "Phylogeographic refinement of haplogroup E" http://dienekes.blogspot.ru/2015/07/phylogeographic-refinement-of.html
Ramos-Luisa, E.; Blanco-Verea, A.; Brión, M.; Van Huffel, V.; Carracedo, A.; Sánchez-Diz, P. (2009), „Phylogeography of French male lineages (unpublished data 23rd International ISFG Congress)“, Forensic Science International, 2: 439–441, doi:10.1016/j.fsigss.2009.09.026, S2CID 85134429^{[мртва врска]}
Regueiro, M.; Cadenas, A.M.; Gayden, T.; Underhill, P.A.; Herrera, R.J. (2006), „Iran: Tricontinental Nexus for Y-Chromosome Driven Migration“, Hum Hered, 61 (3): 132–143, doi:10.1159/000093774, PMID 16770078, S2CID 7017701
Robino, C.; Crobu, F.; Gaetano, C.; Bekada, A.; Benhamamouch, S.; Cerutti, N.; Piazza, A.; Inturri, S.; Torre, C. (2008), „Analysis of Y-chromosomal SNP haplogroups and STR haplotypes in an Algerian population sample“, Journal International Journal of Legal Medicine, 122 (3): 251–5, doi:10.1007/s00414-007-0203-5, PMID 17909833, S2CID 11556974
Rosa, Alexandra; Ornelas, Carolina; Jobling, Mark A; Brehm, António; Villems, Richard (2007), „Y-chromosomal diversity in the population of Guinea-Bissau: a multiethnic perspective“, BMC Evolutionary Biology, 7 (1): 124, Bibcode:2007BMCEE...7..124R, doi:10.1186/1471-2148-7-124, PMC 1976131, PMID 17662131
Rosser, Z; Zerjal, T; Hurles, M; Adojaan, M; Alavantic, D; Amorim, A; Amos, W; Armenteros, M; и др. (2000), „Y-Chromosomal Diversity in Europe Is Clinal and Influenced Primarily by Geography, Rather than by Language“, American Journal of Human Genetics, 67 (6): 1526–1543, doi:10.1086/316890, PMC 1287948, PMID 11078479, Архивирано од изворникот на 2008-05-06
Sanchez, Juan J; Hallenberg, Charlotte; Børsting, Claus; Hernandez, Alexis; Gorlin, RJ (2005), „High frequencies of Y chromosome lineages characterized by E3b1, DYS19-11, DYS392-12 in Somali males“, European Journal of Human Genetics, 13 (7): 856–866, doi:10.1038/sj.ejhg.5201390, PMID 15756297. Published online 9 March 2005
Scozzari, Rosaria; Cruciani, F; Pangrazio, A; Santolamazza, P; Vona, G; Moral, P; Latini, V; Varesi, L; и др. (2001), „Human Y-Chromosome Variation in the Western Mediterranean Area: Implications for the Peopling of the Region“ (PDF), Human Immunology, 62 (9): 871–884, CiteSeerX 10.1.1.408.4857, doi:10.1016/S0198-8859(01)00286-5, PMID 11543889, Архивирано од изворникот (PDF) на 2012-12-17, Посетено на 2024-02-02
Semino, O.; Passarino, G; Oefner, PJ; Lin, AA; Arbuzova, S; Beckman, LE; De Benedictis, G; Francalacci, P; и др. (2000), „The Genetic Legacy of Paleolithic Homo sapiens sapiens in Extant Europeans: A Y Chromosome Perspective“ (PDF), Science, 290 (5494), стр. 1155–59, Bibcode:2000Sci...290.1155S, doi:10.1126/science.290.5494.1155, PMID 11073453, Архивирано од изворникот (PDF) на 2003-11-25.
Semino; Santachiara-Benerecetti, A. Silvana; Falaschi, Francesco; Cavalli-Sforza, L. Luca; Underhill, Peter A. (2002), „Ethiopians and Khoisan share the deepest clades of the human Y-chromosome phylogeny“ (PDF), Am J Hum Genet, 70 (1), стр. 265–268, doi:10.1086/338306, PMC 384897, PMID 11719903, Архивирано од изворникот (PDF) на 2006-03-15
Semino, Ornella; Magri, Chiara; Benuzzi, Giorgia; Lin, Alice A.; Al-Zahery, Nadia; Battaglia, Vincenza; MacCioni, Liliana; Triantaphyllidis, Costas; и др. (2004), „Origin, Diffusion, and Differentiation of Y-Chromosome Haplogroups E and J: Inferences on the Neolithization of Europe and Later Migratory Events in the Mediterranean Area“, American Journal of Human Genetics, 74 (5), стр. 1023–1034, doi:10.1086/386295, PMC 1181965, PMID 15069642
Shen, Peidong; Lavi, Tal; Kivisild, Toomas; Chou, Vivian; Sengun, Deniz; Gefel, Dov; Shpirer, Issac; Woolf, Eilon; и др. (2004), „Reconstruction of Patrilineages and Matrilineages of Samaritans and Other Israeli Populations From Y-Chromosome and Mitochondrial DNA Sequence Variation“ (PDF), Human Mutation, 24 (3), стр. 248–60, doi:10.1002/humu.20077, PMID 15300852, S2CID 1571356, Архивирано од изворникот (PDF) на 2009-03-05, Посетено на 2008-11-07
Silva; Carvalho, Elizeu; Costa, Guilherme; Tavares, Lígia; Amorim, António; Gusmão, Leonor (2006), „Y-chromosome genetic variation in Rio de Janeiro population“, American Journal of Human Biology, 18 (6): 829–837, doi:10.1002/ajhb.20567, PMID 17039481, S2CID 23778828, Архивирано од изворникот на 2012-10-18
Shlush; Behar, Doron M.; Yudkovsky, Guennady; Templeton, Alan; Hadid, Yarin; Basis, Fuad; Hammer, Michael; Itzkovitz, Shalev; Skorecki, Karl (2008), Gemmell, Neil John (уред.), „The Druze: A Population Genetic Refugium of the Near East“, PLOS ONE, 3 (5): e2105, Bibcode:2008PLoSO...3.2105S, doi:10.1371/journal.pone.0002105, PMC 2324201, PMID 18461126
Solé-Morata, Neus; García-Fernández, Carla; Urasin, Vadim; Bekada, Asmahan; Fadhlaoui-Zid, Karima; Zalloua, Pierre; Comas, David; Calafell, Francesc (21 November 2017), „Whole Y-chromosome sequences reveal an extremely recent origin of the most common North African paternal lineage E-M183 (M81)“, Scientific Reports (англиски), 7 (1): 15941, Bibcode:2017NatSR...715941S, doi:10.1038/s41598-017-16271-y, ISSN 2045-2322, PMC 5698413, PMID 29162904
Sykes, Bryan (2006), Blood of the Isles: Exploring the Genetic Roots of Our Tribal History, Bantam, ISBN 978-0-593-05652-3
Tishkoff; Gonder; Henn; Mortensen; Knight (2007), „History of Click-Speaking Populations of Africa Inferred from mtDNA and Y Chromosome Genetic Variation“, Mol Biol Evol, 24 (10): 2180–2195, doi:10.1093/molbev/msm155, PMID 17656633, Архивирано од изворникот на 2011-10-10
Thomas; Stumpf, M. P.H; Harke, H. (2006), „Evidence for an apartheid-like social structure in early Anglo-Saxon England“ (PDF), Proceedings of the Royal Society B, 273 (1601): 2651–2657, doi:10.1098/rspb.2006.3627, PMC 1635457, PMID 17002951, Архивирано од изворникот (PDF) на 2009-03-05
Trombetta, Beniamino; Cruciani, Fulvio; Sellitto, Daniele; Scozzari, Rosaria (2011), MacAulay, Vincent (уред.), „A New Topology of the Human Y Chromosome Haplogroup E1b1 (E-P2) Revealed through the Use of Newly Characterized Binary Polymorphisms“, PLOS ONE, 6 (1): e16073, Bibcode:2011PLoSO...616073T, doi:10.1371/journal.pone.0016073, PMC 3017091, PMID 21253605
Trombetta, Beniamino; и др. (July 2015). „Phylogeographic Refinement and Large Scale Genotyping of Human Y Chromosome Haplogroup E Provide New Insights into the Dispersal of Early Pastoralists in the African Continent“. Genome Biology and Evolution. 7 (7): 1940–1950. doi:10.1093/gbe/evv118. ISSN 1759-6653. OCLC 5854174538. PMC 4524485. PMID 26108492. S2CID 16352575.
Underhill, Peter A.; Shen, Peidong; Lin, Alice A.; Jin, Li; Passarino, Giuseppe; Yang, Wei H.; Kauffman, Erin; Bonné-Tamir, Batsheva; и др. (2000), „Y chromosome sequence variation and the history of human populations“, Nat Genet, 26 (3), стр. 358–361, doi:10.1038/81685, PMID 11062480, S2CID 12893406
Underhill; Passarino, G.; Lin, A. A.; Shen, P.; Mirazon Lahr, M.; Foley, R. A.; Oefner, P. J.; Cavalli-Sforza, L. L. (2001), „The phylogeography of Y chromosome binary haplotypes and the origins of modern human populations“, Ann Hum Genet, 65 (Pt 1), стр. 43–62, doi:10.1046/j.1469-1809.2001.6510043.x, PMID 11415522, S2CID 9441236
Underhill (2002), „Inference of Neolithic Population Histories using Y-chromosome Haplotypes“, Во Bellwood, Peter; Renfrew, A. Colin (уред.), Examining the farming/language dispersal hypothesis, Cambridge: McDonald Institute for Archaeological Research, ISBN 978-1-902937-20-5
Underhill, Peter A.; Kivisild, Toomas (2007), „Use of Y Chromosome and Mitochondrial DNA Population Structure in Tracing Human Migrations“, Annu. Rev. Genet., 41: 539–64, doi:10.1146/annurev.genet.41.110306.130407, PMID 18076332
Weale, M. E.; Weiss, D. A.; Jager, R. F.; Bradman, N.; Thomas, M. G. (2002), „Y Chromosome Evidence for Anglo-Saxon Mass Migration“ (PDF), Mol. Biol. Evol., 19 (7), стр. 1008–1021, doi:10.1093/oxfordjournals.molbev.a004160, PMID 12082121, Архивирано од изворникот (PDF) на 2005-10-29.
Weale; Shah, T; Jones, AL; Greenhalgh, J; Wilson, JF; Nymadawa, P; Zeitlin, D; Connell, BA; и др. (September 1, 2003), „Rare Deep-Rooting Y Chromosome Lineages in Humans: Lessons for Phylogeography“, Genetics, 165 (1), стр. 229–234, doi:10.1093/genetics/165.1.229, PMC 1462739, PMID 14504230
Wood; Stover; Ehret; Destro-Bisol (2005), „Contrasting patterns of Y chromosome and mtDNA variation in Africa: evidence for sex-biased demographic processes“, European Journal of Human Genetics, 13 (7): 867–876, doi:10.1038/sj.ejhg.5201408, PMID 15856073
Y Chromosome Consortium "YCC" (2002), „A Nomenclature System for the Tree of Human Y-Chromosomal Binary Haplogroups“, Genome Research, 12 (2), стр. 339–348, doi:10.1101/gr.217602, PMC 155271, PMID 11827954
Zalloua, Pierre A.; Xue, Yali; Khalife, Jade; Makhoul, Nadine; Debiane, Labib; Platt, Daniel E.; Royyuru, Ajay K.; Herrera, Rene J.; и др. (2008), „Y-Chromosomal Diversity in Lebanon Is Structured by Recent Historical Events“, American Journal of Human Genetics, 82 (4): 873–882, doi:10.1016/j.ajhg.2008.01.020, PMC 2427286, PMID 18374297
Zalloua, Pierre A.; Platt, Daniel E.; El Sibai, Mirvat; Khalife, Jade; Makhoul, Nadine; Haber, Marc; Xue, Yali; Izaabel, Hassan; и др. (2008), „Identifying Genetic Traces of Historical Expansions: Phoenician Footprints in the Mediterranean“, The American Journal of Human Genetics, 83 (5): 633–642, doi:10.1016/j.ajhg.2008.10.012, PMC 2668035, PMID 18976729
Zerjal (1999), The use of Y-chromosomal DNA variation to investigate population history; in Papiha SS, Deka R, Chakraborty R (eds): Genomic diversity: applications in human population genetics, Kluwer Academic/Plenum Publishers, стр. 91–101
Zhao; Khan, Faisal; Borkar, Minal; Herrera, Rene; Agrawal, Suraksha (2009), „Presence of three different paternal lineages among North Indians: A study of 560 Y chromosomes“, Annals of Human Biology, 36 (1): 1–14, doi:10.1080/03014460802558522, PMC 2755252, PMID 19058044

Capelli, Cristian; Wilson, James F.; Richards, Martin; Stumpf, Michael P.H.; и др. (February 2001). „A Predominantly Indigenous Paternal Heritage for the Austronesian-Speaking Peoples of Insular Southeast Asia and Oceania“. The American Journal of Human Genetics. 68 (2): 432–443. doi:10.1086/318205. PMC 1235276. PMID 11170891.
Hammer, Michael F.; Karafet, Tatiana M.; Redd, Alan J.; Jarjanazi, Hamdi; и др. (1 July 2001). „Hierarchical Patterns of Global Human Y-Chromosome Diversity“. Molecular Biology and Evolution. 18 (7): 1189–1203. doi:10.1093/oxfordjournals.molbev.a003906. PMID 11420360.
Kaladjieva, Luba; Calafell, Francesc; Jobling, Mark A; Angelicheva, Dora; и др. (February 2001). „Patterns of inter- and intra-group genetic diversity in the Vlax Roma as revealed by Y chromosome and mitochondrial DNA lineages“. European Journal of Human Genetics. 9 (2): 97–104. doi:10.1038/sj.ejhg.5200597. PMID 11313742. S2CID 21432405.
Karafet, Tatiana; Xu, Liping; Du, Ruofu; Wang, William; и др. (September 2001). „Paternal Population History of East Asia: Sources, Patterns, and Microevolutionary Processes“. The American Journal of Human Genetics. 69 (3): 615–628. doi:10.1086/323299. PMC 1235490. PMID 11481588.
Semino, O.; Passarino, G; Oefner, PJ; Lin, AA; и др. (2000), „The Genetic Legacy of Paleolithic Homo sapiens sapiens in Extant Europeans: A Y Chromosome Perspective“, Science, 290 (5494): 1155–9, Bibcode:2000Sci...290.1155S, doi:10.1126/science.290.5494.1155, PMID 11073453
Su, Bing; Xiao, Junhua; Underhill, Peter; Deka, Ranjan; и др. (December 1999). „Y-Chromosome Evidence for a Northward Migration of Modern Humans into Eastern Asia during the Last Ice Age“. The American Journal of Human Genetics. 65 (6): 1718–1724. doi:10.1086/302680. PMC 1288383. PMID 10577926.
Underhill, Peter A.; Shen, Peidong; Lin, Alice A.; Jin, Li; и др. (November 2000). „Y chromosome sequence variation and the history of human populations“. Nature Genetics. 26 (3): 358–361. doi:10.1038/81685. PMID 11062480. S2CID 12893406.

[6] Cruciani и др. (2004) Semino и др. (2004) For E-M215 Cruciani и др. (2007) reduced their estimate to 22,400 from 25,600 in Cruciani и др. (2004), re-calibrating the same data.

[21] "Paragroup E-M35 * and haplogroup J-12f2a* fit the criteria for major AJ founding lineages because they are widespread both in AJ populations and in Near Eastern populations, and occur at much lower frequencies in European non-Jewish populations." Behar и др. (2004)

[FOOTNOTETrombetta2015-1] 1,0 ^1,1 Trombetta 2015.

[ReferenceC-2] Haber M, Jones AL, Connel BA, Asan, Arciero E, Huanming Y, Thomas MG, Xue Y, Tyler-Smith C (June 2019). „A Rare Deep-Rooting D0 African Y-chromosomal Haplogroup and its Implications for the Expansion of Modern Humans Out of Africa“. Genetics. 212 (4): 1421–1428. doi:10.1534/genetics.119.302368. PMC 6707464. PMID 31196864.

[Cruciani2007-3] 3,0 ^3,1 Cruciani и др. (2007)

[YFull-4] „E-M215 YTree“.

[FOOTNOTECrucianiLa_FrattaSantolamazzaSellitto2004-5] Cruciani и др. (2004).

[7] Schuenemann, Verena J.; и др. (2017). „Ancient Egyptian mummy genomes suggest an increase of Sub-Saharan African ancestry in post-Roman periods“. Nature Communications. 8: 15694. Bibcode:2017NatCo...815694S. doi:10.1038/ncomms15694. PMC 5459999. PMID 28556824.

[8] Rodrı́guez-Varela; и др. (2017). „Genomic Analyses of Pre-European Conquest Human Remains from the Canary Islands Reveal Close Affinity to Modern North Africans“. Current Biology. 27 (1–7): 3396–3402.e5. doi:10.1016/j.cub.2017.09.059. PMID 29107554. |hdl-access= бара |hdl= (help)

[Taforalt-9] Van De Loosdrecht, Marieke; Bouzouggar, Abdeljalil; Humphrey, Louise; Posth, Cosimo; Barton, Nick; Aximu-Petri, Ayinuer; Nickel, Birgit; Nagel, Sarah; Talbi, El Hassan (4 May 2018). „Pleistocene North African genomes link Near Eastern and sub-Saharan African human populations“. Science. 360 (6388): 548–552. Bibcode:2018Sci...360..548V. doi:10.1126/science.aar8380. PMID 29545507.

[Cruciani2004-10] 9,0 ^9,1 Cruciani и др. (2004)

[Semino2004-11] Semino и др. (2004)

[Rosser2000-12] Rosser и др. (2000)

[Firasat2006-13] Firasat и др. (2006)

[Di_Cristofaro-14] Di Cristofaro, Julie; и др. (October 18, 2013). „Afghan Hindu Kush: Where Eurasian Sub-Continent Gene Flows Converge“. PLOS ONE. 8 (10): e76748. Bibcode:2013PLoSO...876748D. doi:10.1371/journal.pone.0076748. ISSN 1932-6203. OCLC 5534533323. PMC 3799995. PMID 24204668.

[15] Badro, Danielle A.; Douaihy, Bouchra; Haber, Marc; Youhanna, Sonia C.; Salloum, Angélique; Ghassibe-Sabbagh, Michella; Johnsrud, Brian; Khazen, Georges; Matisoo-Smith, Elizabeth (2013-01-30). „Y-Chromosome and mtDNA Genetics Reveal Significant Contrasts in Affinities of Modern Middle Eastern Populations with European and African Populations“. PLOS ONE (англиски). 8 (1): e54616. Bibcode:2013PLoSO...854616B. doi:10.1371/journal.pone.0054616. ISSN 1932-6203. PMC 3559847. PMID 23382925.

[pmid13680527-16] Behar и др. (2003)

[Behar2004-17] Behar и др. (2004)

[Shen2004-18] Shen и др. (2004)

[Adams2008-19] Adams и др. (2008)

[Nebel2001-20] Nebel и др. (2001)

[Moran-a-22] Moran, Colin N.; и др. (2004). „Y chromosome haplogroups of elite Ethiopian endurance runners“. Human Genetics. 115 (6): 492–7. doi:10.1007/s00439-004-1202-y. PMID 15503146. Посетено на 6 February 2017.

[Karafet2008-23] 21,0 ^21,1 Karafet и др. (2008)

[YCC-24] 22,0 ^22,1 Y Chromosome Consortium "YCC" (2002)

[isogg08-25] ISOGG (2011)

[ISOGG_2015-26] 24,0 ^24,1 ^24,2 ISOGG 2015

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[Note 1]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[Note 2]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]