Хрватска историографија

Од Википедија — слободната енциклопедија

Хрватската историографија се однесува на методологијата на историските студии развиена и примена од хрватските историчари.

Потекло и развој до почетокот на 20 век[уреди | уреди извор]

Фрањо Рачки бил главната фигура во развојот на современата хрватска историографија.

Јужнословенските хуманисти интелектуалци од XV и XVI век, особено оние во близина на јадранскиот брег, помогнале да биде воспоставено и да биде негувано хрватското минато преку нивните дела, иако малкумина од нив се занимавале со научно историско пишување. Во 1532 година, Винко Прибојевиќ го напишал De origine successibusque Slavorum (За потеклото и настаните на Словените), кој, и покрај неговите неточности и повремени измислици, било првото истражување засновано на извори за историјата на Далмација од раното до денешното време. Првото денешно хрватско историско дело засновано на критичко научно истражување е напишано од Иван Лучиќ (познат и како Јоханес Луциус) во 1666 година и со наслов De regno Dalmatiae et Croatiae (За владението Далмација и Хрватска).[1] Лучиќ е првиот хрватски историчар кој критички пристапил и користел извори, документи и хроники, натписи и тестаменти и понекогаш е нарекуван „татко на хрватската историографија“.[2][3]

Во шеснаесеттиот век, историјата како наука била појавена во хрватската политика. Во првата половина на деветнаесеттиот век, била користена како основа за национална преродба.[4] Во овој период, малкумина хрватски историчари се оттргнале од романтизмот и патриотизмот. Засилена со политика, оваа постара историографија образувала хипотези кои оттогаш биле отфрлени или драстично изменети од поновата историографија.[4]

Во деветнаесеттиот век, политичарите ја користеле историјата за да ги унапредат своите ставови. На пример, антихабсбуршкиот политичар и писател Анте Старчевиќ прикажал мажи кои воглавно биле сметани за хрватски национални јунаци како Никола IV Зрински и Јосип Јелачиќ како симболи на потчинување на австриската власт, додека ги пропагирал Петар Зрински и Фран Крсто Франкопан, кои биле погубени од Виена за заговор за соборување на Кралството. Спротивно на тоа, римокатоличкиот свештеник Јосип Јурај Штросмаер ја унапредил идејата за православно-католичко и југословенско обединување во втората половина на деветнаесеттиот век, користејќи ги како своја основа браќата мисионери Кирил и Методиј.[5]

Современата хрватска историографија ги има своите корени во втората половина на 19 век, што се совпаѓа со подемот на национализмот во Европа.[6] Главна фигура во развојот на современата хрватска историографија бил Фрањо Рачки, соработник на Штросмаер, кој објавил збирка средновековни извори.[7] Неговата примарна изворна збирка Documenta historiae Chroaticae periodum antiquam illustrantia (Документи кои го илустрираат античкиот период од хрватската историја) развила структура за хрониката на раната хрватска историја, како дел од поголемата нарација која ја следи заедничката историја на јужните Словени. Рачки имал големо влијание во идната историографија на раните средновековни Хрвати бидејќи обезбедил идеолошки доследен историски наратив за јужнословенските народи.[8]

Тадија Смичиклас го објавил првото дело за хрватската историја во два тома (1879–1882), кое заедно со другите негови дела ги постави темелите на хрватската научна историографија и придонел за зајакнување на идејата за продолжение на хрватската државност и независност.[9] Подоцна, Фердо Шишиќ објавил тритомен серијал Hrvatska povijest (Хрватска историја) од 1906 до 1913 година.[7] Шишиќ ги вклучул идеите на Рачки во „Историјата на Хрватите во времето на хрватските владетели“ (1925), што ја дало основата за последователната историографија и станало „остварено научно знаење за генерациите што доаѓаат“.[8]

За време на создавањето на првата Југославија во 1918 година, некои хрватскоцентрични историчари го изразиле своето противење на обединувањето со Србија, велејќи дека тоа е контрадикторно со илјадагодишниот развој на хрватската држава која се потпира на себе. Југословенските историчари го аргументирале обединувањето како природен пат за Србите и Хрватите, посочувајќи на историски примери на здружување.[5]

За време на Социјалистичка Федеративна Република Југославија (1945-1990)[уреди | уреди извор]

Историографијата во почетниот повоен период во комунистичка Југославија била водена од социјалистичката идеологија и марксистичките толкувања. Сепак, обемот на досегот на новата власт се проширил само во периодот од средината на деветнаесеттиот век и понатаму. Од историчарите било очекувано да ги почитуваат овие ограничувања кога се занимаваат со историјата на работничкото движење, комунизмот и Втората светска војна.[6][10] Сепак, истражувањето и методологијата на средниот век, раниот нов век и делови од историјата на деветнаесеттиот век бил главно без влијание.[10][11]

Главната компонента на основата на Социјалистичка Федеративна Република Југославија била поставена во концептот на антифашистичката борба и „братството и единството“. Според тоа, ниту една посебна југословенска група не била доделена на вина за масовни убиства и соработка за време на Втората светска војна и секоја југословенска република делела еднаква одговорност.[12] Овие наративи биле сменети во текот на 1960-тите додека југословенската историографија преминала во дебати меѓу српските и хрватските историчари за улогата на секоја соодветна етничка група во војната.[13] Почнувајќи од овој период, хрватската историографија била обележана со два појавни и спротивставени трендови. Од една страна, сериозни и истакнати историчари, вклучително и средновековци, кои биле ориентирани кон западните приоди кон историографијата, а од друга страна, националистичките историчари од современиот период кои се препирале со нивните српски колеги.[14]

Растечката националистичка сфера била претставена од историчарот и иден хрватски претседател Фрањо Туѓман и станал водач по независноста на Хрватска во 1991 година.[14] Туѓман ги оспорил зголемените жртви во концентрациониот логор Јасеновац, за кои српските историчари тврделе дека изнесуваат 700.000, иако тој завршил да обезбеди премногу ниски бројки.[13] Тој ја нагласил соработката на српските четници со Оската, додека ги изоставил усташите, ја нагласил улогата на хрватските партизани додека ја намалувал улогата на српските партизани и ги бранел Домобраните тврдејќи дека биле принудени да се борат против партизаните.[15] Сепак, учебниците по историја во текот на 1960-тите сè уште го одразувале унитарното југословенско гледиште, иако со постапката на федерализација во 1970-тите, нивната содржина станала поразновидна.[16]

Во 1950-тите и 1960-тите биле отворени контакти со меѓународни научници, овозможувајќи различни алатки во истражувањето на историјата. Во 1970-тите, историчарката Мирјана Грос ја раширила методологијата на Аналеската школа и го популаризирала пристапот што ги комбинира „недогматскиот марксизам и броделското разбирање на времето и структурата“.[10] Дополнително, истражувањата во општествената историја, историјата на менталитетите и микроисторијата почнале да растат, особено меѓу средновековните и ранонововековните историчари кои претходно се насочувале само на политичката историја.[17] Во текот на 1980-тите, истражувањето на општествената историја било проширено и дополнето со културната историја, под влијание на пристапот на Билефелдската школа на германските општествени историчари како Ханс-Улрих Велер, Лотар Гал и Јирген Коцка. Женската историја најмногу била изразена во делата на Лидија Склевицки, која добро ја познавала западната феминистичка книжевност, но особено била вдахната од делото на Натали Зимон Дејвис.[18]

Послекомунистичка хрватска историографија (1990-ти)[уреди | уреди извор]

Владеењето на Туѓман и неговата Хрватска демократска заедница во 1990-тите започна време на историски ревизионизам со голем број професионални хрватски историчари кои учествувале во неговото формулирање.[19] Медиумите дошле под контрола на Туѓман и ХДЗ, а неколкуте независни весници и неделни списанија биле потиснувани и маргинализирани.[20] На Универзитетот во Загреб, бил создаден нов Факултет за хрватски студии и во него, ривалски Катедра за историја за да им се спротивстави на Филозофскиот и на Факултетот за политички науки кои се обидувале да се оградат од националистичките ревизии на историјата.[21] Од историчарите било очекувано да бидат промотори на новата национална свест и државност во услови на општествена клима на национален ентузијазам и еуфорија. Историографијата имала задача да покаже како хрватската нација и државност биле цврсто и длабоко вкоренети во минатото.[22] Додека малцинството хрватски историчари подлегнале на националната еуфорија, повеќето од нив останале професионални и наместо тоа биле во голема мера погодени поради фактот што истражувачката работа била главно насочена на националната историја.[23]

Истражувањето било насочувано на националната држава како првостепена единица на научната анализа, што резултирало со студии напишани од хрватско центрирано гледиште и отсуство на студии за регионалната, европската или светската историја.[24] Студиите спроведени во 1990-тите, се насочувале на „големите наративи“ на хрватската историја поврзани со националниот и државниот идентитет, како што се етногенезата на Хрватите, образувањето на хрватската територија и границите со текот на времето, улогата на католичката црква или објавувањето на јадрото извори на хрватската историја. Старите митови и стереотипи повторно се појавиле во делата на некои историчари, како што е „илјадагодишниот континуитет на хрватската државност“ или Хрватска како т.н. „Antemurale Christianitatis“ („Бедем на христијанскиот свет“) за време на османлиското освојување.[25] Негативните стереотипи за другите народи биле распространети, најочигледни и штетни во училишните книги.[26]

Службениот политички дискурс бил силно централистички. Славонија била нарекувана „Источна Хрватска“, а Далмација како „Јужна Хрватска“, со погрешно разбирање и омаловажување на истарската регионална специфичност. Хрватизмот честопати бил комбиниран со обиди да бидат идентификувани Хрватска и католицизмот и да биде асимилирана Босна и Херцеговина како хрватска. По распадот на Југославија, балканофобијата била распространета во обид да биде избегнато поврзување на Хрватска со концепт кој беше сфатен исклучиво негативно. Бегството од Балканот било поврзано со нагласување на интеграцијата на Хрватска во западноевропската цивилизација и, поврзано со 19 век, истакнување на средноевропската димензија.[23]


Со растечкото влијание на Аналеската школа, бил зголемен интересот за историската антропологија, како и развојот на демографската методологија. Мирјана Грос објавила значајни дела за општествениот развој во деветнаесеттиот век и во 1996 година ја објавила „Современа историографија: корени, достигнувања, пребарувања“ (Suvremena historiografija: korijeni, postignuća, traganja) влијателна книга за современата историографија.[27]

21 век[уреди | уреди извор]

Со образувањето нова коалиција предводена од Социјалдемократската партија на Хрватска во 2000 година, изгледите за хрватската историографија почнале да бидат менувани. Професијата почнала да се разграничува и станала пополицентрична, овозможувајќи да бидат створени повеќе теренски студии. Биле појавени студии за животната средина, а особено студиите со памтење биле зголемени во популарност додека историчарите сè повеќе користат мешудисциплинарни пристапи, од историска антропологија, демографија, книжевна теорија и имагологија.[27]

Истражувањето на раниот нов век и, во помала мера, на средниот век, произвело повеќе тематски и методолошки иновации отколку истражување на нововековната и современата историја.[28] Во 2001 година, истражувањето за Хрватската војна за независност, позната во Хрватска како Татковинска војна, започнала во рамките на ХИП како резултат на владина одлука. Во 2004 година, Хрватскиот институт за историја (ХИП) го основал Хрватскиот спомен центар за документација на Татковинската војна. Загриженоста во врска со објективноста и односот меѓу историчарите и политиката била појавена кога му било доверено на главниот истражувач на проектот, откако двајца други историчари одбиле поради „чувствителноста и политизираноста на темата“. Легитимна дебата меѓу историчарите кои се залагаат за униформиран наратив и оние за критички и алтернативни гледишта за војната се појавиле само во училишната програма и учебниците по историја.[29]

Теми и положби[уреди | уреди извор]

19 век[уреди | уреди извор]

Поголемиот дел од историографските трудови за 19 век зборува за периодот од 1848 година наваму, со оглед на тоа дека тоа е период на образување на современото хрватско граѓанско општество. За време на социјализмот, историографијата ја нагласила револуцијата од 1848 година како напредно движење кое го отфрлило феудализмот. По хрватската независност, била нагласена и нејзината национална компонента. Во однос на 19 век, хрватската државност е нагласена, при што Анте Старчевиќ е сметан за основач на нацијата поради неговата постојана поддршка за независна Хрватска. Покрај Старчевиќ, Стјепан Радиќ е сметан за еден од најзаслужните Хрвати, заедно со конзервативните црковни великодостојници како Јурај Хаулиќ, Јосип Штадлер и Алојзие Степинац.[30] Радиќ е сметан за клучниот носител на Хрватска, на кого му се посветени бројни трудови кои ја покажуваат неговата политичка активност и идеологија, но се занимаваат и со неговото школување или неговите педагошки ставови. Иако сериозните дела не го негираат неговото придржување прво кон хабсбуршката, а потоа и кон југословенската државна рамка, хрватската компонента е преден план.[31] Во хрватската историографија, претставувањето на нехрватските народи често е поедноставено, па дури и негативно. Стереотипите постојат за Унгарците како угнетувачи на Хрватска, особено за после-дуалистичкиот период. Истражувањето за унионизмот (политичка можност за безусловниот сојуз на Унгарија и Хрватска) и особено неговите либерални одредници се занемарени, а на Кароли Куен-Хедервари му е дадена прилично поедноставена оценка како извор на сето зло за Хрватска.[32]

Прва светска војна[уреди | уреди извор]

Историографијата за Првата светска војна за време на Кралството Југославија (1918–1941) е насочувано на создавањето на државата по војната и нејзиното оправдување. Австроунгарија била нарекувана „затвор на народите“, а пројугословенските и антихабсбуршките Хрвати биле нагласувани со особено внимание посветено на Југословенскиот комитет. За време на социјалистичкото време (1945–1990), антиимперализмот бил преовладувачкиот наратив и учеството на Хрватите во австроунгарската армија било занемарувано. Сепак, делата објавени по 1991 година посветиле значително внимание на истакнати прохабсбуршки ориентирани поединци, воени команданти во австроунгарската армија и хрватски единици, иако во фокусот биле месните и регионалните микроистории. Сепак, истражувањето на темата било минимално.[33] Во хрватските учебници, Србија е обвинета за избувнувањето на војната.[34]

Втора светска војна[уреди | уреди извор]

Во обид да ги помири поранешните хрватски партизани и членови на усташите, Туѓман го преиспита наследството на усташите како олицетворение на желбата на Хрватите за државност и ја прогласи Независната Држава Хрватска (НДХ) за „израз на политичките желби на хрватскиот народ за сопствена независна држава“.[35] Така, и партизаните и усташите на свој начин играле улога за „хрватската кауза“.[14] Поранешното изјаснувањео било главен катализатор за последователно позитивно реформирање на НДХ што ќе стане распространето во историографијата на Втората светска војна почнувајќи од 1990-тите.[25] Јасеновац често бил нарекуван „работен логор“ каде што не се случувале масовни убиства. Овој феномен бил истовремено со студиите кои се обидувале да дознаат попрецизни податоци за бројот на загинати во НДХ.[27]

Гледиштата на хрватските иселеници по Втората светска војна од новата комунистичка власт за Втората светска војна биле разликувани од преовладувачкиот наратив на антифашизмот. Тие усвоиле неколку митови од кои средишна тема било дека тоа е против „големосрпската идеологија“, без разлика дали преку партизаните или четниците, против хрватскиот народ и НДХ. Затоа, тактиките што ги користеле властите на НДХ биле претставувани како легитимни акти на самоодбрана.[36] Усташките ѕверства биле минимизирани, додека обратно блајбуршките репатријации биле идентификувани со хрватските страдања и митологизирани со тврдења дека стотици илјади цивили биле убиени од силите на Јосип Броз Тито.[37] За време на комунистичкото владеење, настаните во Блајбург биле табу тема, но по распадот на Југославија, истражувањето за тоа заедно со човечките загуби за време на Втората светска војна воопшто станале истакнати.[25] Политичката криза во Југославија која започнала во 1990-1991 година, дозволила ставовите на овие хрватски писатели во странство да бидат пренесени во Хрватска и сегашните искуства биле усогласени со ревизионистичките толкувања на НДХ како борба против Голема Србија.[19] Јасеновац подолго е споменуван во хрватските училишни учебници, заменет со приказни за Блајбург и комунистичките маршеви на смртта.[38] Блајбург и злосторствата извршени од четниците биле опширно опишани и илустрирани со ужасни слики, но злосторствата на режимот на НДХ речиси и не биле споменати.[39]

Почнувајќи од раните 2000-ти, делумно како одговор на историскиот ревизионизам од 1990-тите, имало зголемување на истражувањата за Холокаустот и Геноцидот врз Ромите, иако значително помалку во однос на масовните убиства врз Србите. Новите гледишта за историјата на НДХ се појавиле првенствено како резултат на споредбените истражувања за фашизмот спроведувани од иселениците историчари. Хрватскиот институт за историја (ХИП) создал неколку проекти за истражување на бројот на човечки загуби во Хрватска за време на Втората светска војна, насочувајќи се на злосторствата на југословенскиот комунистички режим врз војниците на НДХ и етничките Германци по војната.[28]

Хрватската војна за независност и хрватско-српските односи[уреди | уреди извор]

Дури по 1991 година и Хрватската војна за независност, хрватските историчари станале насочени кон српската историја. Пред 1991 година, комунизмот и Јосип Броз Тито биле главната преокупација на националистичкиот сектор.[40] Хрватско-српските односи биле реконтекстуализирани во рамките на последните случувања и српската историја била претставена низ призмата на проширување и угнетување.[41] Хрватите биле прикажани како жртви, а српскиот национализам, а концептот на Голема Србија бил изедначен со геноцид, повторувајќи ги анализите на српските историчари кои исто така го поврзуваа хрватскиот национализам на ист начин.[42] Новата хрватска историографија ја прикажува Србија како воинствена нација чии шефови на држави планирале да извршат геноцид врз своите соседи уште во 1840-тите.[43] Преку анализите на документите од 19 век и историските настани до 20 век, Србите биле претставени како „крвави, предавнички, ладни, пресметливи, немилосрдни, алчни и проширувачки“, а војната била објаснета како резултат на долгата продолжена шема на српското однесување.[44] Српската православна црква е прикажана како главен катализатор за таквиот шовинизам.[32] Научен симпозиум поддржан од Католичката црква во Хрватска ги прогласила Србите и српското свештенство како поттикнувачи на војната, опишувајќи ја како геноцид врз Хрватите.[43] Биле појавени студии кои тврделе дека Србите започнале геноцид врз Хрватите за време на репатријациите во Блајбург во комунистичките власти, продолжиле со Службата за државна безбедност (УДБА) и се обиделе да го завршат со војната од 1991–1995 година.[43]

Голема Србија е исто така повторлива тема во хрватските учебници, од 19 век до Хрватската војна за независност.[34] Некои хрватски историчари, исто така, го претставиле српско-хрватскиот антагонизам преку Големиот раскол од 1054 година, кој ги поделил католиците и православците. Така, Хрватите биле претставени како западни и поцивилизирани, а Србите како источни и инфериорни, при што двата народа биле несоодветни заедно.[45]

Меѓутоа, во последно време, исто така, има забележлив интерес за идеологијата и политичката активност на Србите во Хрватска, каде што се повеќе е истражуван општествениот и културниот контекст на историјата на Србите во Хрватска.[26]

Југославија[уреди | уреди извор]

Во 1990-тите, биле појавени тежнеења за негирање или потценување на југословенството, можност која е погубна за хрватскиот народ во сите елементи и периоди.[23] За меѓувоениот период биле објавени многу дела, кои ја објаснувале првата Југославија како облик на српска доминација и прогон на Хрватите.[25][46]

Наводи[уреди | уреди извор]

  1. ↑ Petrovich, Michael B. (1978). „Croatian Humanists and the Writing of History in the Fifteenth and Sixteenth Centuries“. Slavic Review. 37 (4): 624–627, 636–639. doi:10.2307/2496129.
  2. ↑ „Illyricum Hodiernum Quod Scriptores communiter Sclavoniam, Itali Schiavoniam, nuncupare Solent, in Dalmatiam, Croatium, Bosnam, et Slavoniam distinguitur...“. stanford.edu. Barry Lawrence Ruderman Map Collection; Stanford University Libraries.
  3. ↑ Gal, Judit (2018). „Iohannes Lucius és hagyatéka“. Belvedere Meridionale. 30 (1): 114. doi:10.14232/belv.2018.1.7. |hdl-access= бара |hdl= (help)
  4. ↑ 4,0 4,1 Goldstein 1994, стр. 85.
  5. ↑ 5,0 5,1 Goldstein 1994, стр. 86.
  6. ↑ 6,0 6,1 Koren & Agičić 2023, стр. 1.
  7. ↑ 7,0 7,1 Jelavich, Charles; Jelavich, Barbara (2012). The Establishment of the Balkan National States, 1804-1920. University of Washington Press. стр. 277. ISBN 9780295803609.
  8. ↑ 8,0 8,1 Dzino, Danijel (2010). Becoming Slav, Becoming Croat: Identity Transformations in Post-Roman and Early Medieval Dalmatia. BRILL. стр. 18–19. ISBN 9789004189386.
  9. ↑ Kurelac, Miroslav (2000). „Tadija Smičiklas as Historian and his Scholarly Conceptions“. Zbornik Odsjeka za povijesne znanosti Zavoda za povijesne i društvene znanosti Hrvatske akademije znanosti i umjetnosti. 18: 54.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Radonić 2017, стр. 34-35.
  11. ↑ Koren & Agičić 2023, стр. 1-2.
  12. ↑ Radonić 2017, стр. 33, 37.
  13. ↑ 13,0 13,1 Radonić 2017, стр. 39.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 Radonić 2017, стр. 33.
  15. ↑ Radonić 2017, стр. 39-40.
  16. ↑ Radonić 2017, стр. 40-41.
  17. ↑ Koren & Agičić 2023, стр. 2.
  18. ↑ Iveljić 2004, стр. 31.
  19. ↑ 19,0 19,1 Biondich 2004, стр. 70-72.
  20. ↑ Radonić 2017, стр. 41.
  21. ↑ Radonić 2017, стр. 41-42.
  22. ↑ Iveljić 2004, стр. 31-32.
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 Iveljić 2004, стр. 33.
  24. ↑ Koren & Agičić 2023, стр. 3.
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 25,3 Koren & Agičić 2023, стр. 4.
  26. ↑ 26,0 26,1 Iveljić 2004, стр. 38.
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 Koren & Agičić 2023, стр. 5.
  28. ↑ 28,0 28,1 Koren & Agičić 2023, стр. 6.
  29. ↑ Koren & Agičić 2023, стр. 7-8.
  30. ↑ Iveljić 2004, стр. 33-36.
  31. ↑ Iveljić 2004, стр. 36.
  32. ↑ 32,0 32,1 Iveljić 2004, стр. 37.
  33. ↑ Hrstic, Ivan (2016). Egry, Gábor (уред.). „Croatian Historiography of World War I – How to win a war by losing it?“. Múltunk Journal of Political History: Memory and Memorialization Memorialization of WWI of WWI in Eastern and in Eastern and Southeastern Southeastern Europe Europe: 62–72. ISSN 0864-960X.
  34. ↑ 34,0 34,1 Becherelli, Alberto (2015). Biagini, Antonello (уред.). The First World War: Analysis and Interpretation, Volume 1, Volume 1. Cambridge Scholars Publishing. стр. 25. ISBN 9781443881869.
  35. ↑ Biondich 2004, стр. 70.
  36. ↑ Biondich 2004, стр. 64-68.
  37. ↑ Biondich 2004, стр. 68.
  38. ↑ Biondich 2004, стр. 71.
  39. ↑ Radonić 2017, стр. 44-45.
  40. ↑ MacDonald 2003, стр. 125.
  41. ↑ MacDonald 2003, стр. 105.
  42. ↑ MacDonald 2003, стр. 106-107.
  43. ↑ 43,0 43,1 43,2 Perica, Vjekoslav (2002). Balkan Idols: Religion and Nationalism in Yugoslav States. Oxford University Press. стр. 167–168. ISBN 9780195174298.
  44. ↑ MacDonald 2003, стр. 106-110.
  45. ↑ MacDonald 2003, стр. 116-119.
  46. ↑ MacDonald 2003, стр. 111-113.

Извори[уреди | уреди извор]

Книги
Списанија
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Хрватска_историографија&oldid=5189755“