Потекло на Баскијците

Од Википедија — слободната енциклопедија

Потекло на Баскијците и на баскискиот јазик — контроверзна тема што покрена бројни хипотези. Современиот баскиски јазик, потомок или близок роднина на аквитанскиот и прабаскискиот јазик, е единствениот прединдоевропски јазик што постои во западна Европа. Затоа, Баскијците долго време се претпоставува дека се остаток од прединдоевропското население на Европа.

Главните хипотези за потеклото на Баскијците се:

  • Мајчин потекло, мејнстрим теорија, според која баскискиот јазик би се развивал во текот на милениумите целосно помеѓу северот на Пиринејскиот Полуостров и сегашниот југ на Франција, без можност да се најде некаков вид на врска помеѓу баскискиот јазик и другите современи јазици во други региони.
  • Баскиско-иберизмот го теоретизира постоењето на сродство помеѓу баскискиот и иберискиот јазик, а со тоа и меѓу нивните говорители.
  • Кавкаското потекло теоретизира дека баскискиот јазик и јазиците на Кавказ може да имаат директна врска, објаснувајќи зошто тие споделуваат некои лингвистички типологии што ги нема во индо-европските јазици.

Теорија на домородно потекло[уреди | уреди извор]

Распространетост на палеолитските населби во Европа.

Стивен Опенхајмер предложил дека од в. 16.000 п.н.е., потоплата клима овозможила проширување на прабаскиските групи во Британија и Ирска, и дека денешните жители на Британија и Ирска потекнуваат од Баскијците.[1]

Во 2008 година, финскиот лингвист Калеви Виик предложил дека сегашниот баскиски јазик е остатокот од групата „баскиски јазици“ кои се зборувале во палеолитот низ цела западна Европа и кои се повлекле со напредокот на индоевропските јазици. Виик наведува дека неговата теорија се совпаѓа со хомогената дистрибуција на Хаплогрупата R1b во Атлантска Европа.[2]

Лудомир Р. Лозни наведува дека „контроверзните идеи на Виик се отфрлени од мнозинството на научната заедница, но тие привлекоа огромен интерес на пошироката публика“.[3]

Палеогенетски испитувања[уреди | уреди извор]

Во мај 2012 година, Географскиот проект на National Geographic Society објави студија која покажа преку детална ДНК анализа на примероци од француски и шпански баскиски региони дека Баскијците споделуваат уникатни генетски обрасци што ги разликуваат од околните небаскиски популации. Резултатите од студијата јасно ја поддржуваат хипотезата з делумен генетски континуитет на современите Баскијци со претходните палеолитски/мезолитски доселеници од нивната татковина.[4]

Палеогенетските испитувања на Универзитетот Комплутенсе во Мадрид[5] покажуваат дека Баскијците имаат генетски профил кој се совпаѓа со остатокот од европската популација и тоа датира од праисторијата.[6] Хаплотипот на митохондријалната ДНК познат како U5 влегол во Европа за време на горниот палеолит[7] и развил сорти како U8a, роден во Баскија, која се смета за праисториска[8] и како J група, која е исто така често кај баскиското население.[8] Делата на Алзуалде А, Изагире Н, Алонсо С, Алонсо А, де ла Руа Ц.[9] за митохондријалната ДНК на човечките остатоци пронајдени во праисториските гробишта на Алаиета, во Алава, забележуваат дека нема разлики помеѓу овие остатоци и други пронајдени низ Атлантската Европа.

Студиите засновани на Y хромозомот генетски ги поврзуваат Баскијците со келтскиот велшки и ирскиот;[10] Стивен Опенхајмер од Универзитетот во Оксфорд вели дека сегашните жители на Британските острови потекнуваат од баскиското засолниште за време на последното ледено доба. Опенхајмер дошол до овој заклучок преку проучување на кореспонденциите на фреквенциите на генетските маркери помеѓу различни европски региони.[11][12][13][14] Хаплогрупата R1b,[15] може да се најде најчесто во Баскија (91%), Велс (89%) и Ирска (81%).[11] Староста на поткладата што ја носат баскијците, Хаплогрупата R1b-DF27, „се проценува на околу 4.200 години, во транзицијата помеѓу неолитот и бронзеното доба, кога пејзажот на хромозомот Y на Западна Европа бил темелно ремоделиран. И покрај неговата висока фреквенцијата на Баскијците, Y-STR внатрешната разновидност на R1b-DF27 е помала таму и резултира со понови проценки за возраста“, што значи дека е донесена во регионот од друго место.[16]

Во 2015 година, беше објавена нова научна студија за баскиската ДНК, која се чини дека укажува дека Баскијците се потомци на неолитските фармери кои се мешале со локални ловци пред да станат генетски изолирани од остатокот од Европа со милениуми.[17] Матијас Јакобсон од Универзитетот во Упсала во Шведска го анализирал генетскиот материјал од осум човечки скелети од каменото време пронајдени во пештерата Ел Порталон во Атапуерка, северна Шпанија. Овие поединци живееле помеѓу 3.500 и 5.500 години, по транзицијата кон земјоделство во југозападна Европа. Резултатите покажуваат дека овие рани ибериски земјоделци се најблиските предци на денешните Баскијци.[18] Официјалните наоди беа објавени во Proceedings of the National Academy of Sciences на Соединетите Американски Држави.[19] „Нашите резултати покажуваат дека Баскијците го следат своето потекло до раните земјоделски групи од Иберија, што е во спротивност со претходните гледишта дека тие се преостаната популација која го следи нивното потекло до мезолитските групи ловци-собирачи“, вели проф. Јакобсон. Меѓутоа, резултатите исто така покажаа дека Баскијците, заедно со многу други ибериски групи, го носат и неолитското потекло на земјоделците, како и некои локални мезолитски ловци-собирачи; покажувајќи дека „дојдените земјоделци се мешале со локални, ибериски групи ловци-собирачи, процес што продолжил најмалку 2 милениуми“.[20]

Наместо тоа, пред околу 4500 години, речиси целото Y-DNA наследство од ибериската мешавина на мезолитските ловци-собирачи и земјоделците од неолитот беше заменето со лозата на индоевропските сточари од степата,[21][22] и баскиската генетска посебност е резултат на вековната мала популација, генетски нанос и ендогамија.[23] Во 2019 година, беше објавена студија во Science во која беше анализиран пофино подесен и длабок временски трансект на ибериските антички популации, вклучително и Баскија. Од нивниот апстракт, тој вели: „и откриваме дека денешните Баскијци најдобро се опишуваат како типична популација од железното време без примеси на настани што подоцна го зафатија остатокот од Иберија“. Ова покажува дека Баскијците биле изолирани од мешање со надворешни групи од најмалку 1000 п.н.е. или 3000 години пред сегашноста. Во Иберија, овие подоцнежни настани за мешање (вкрстување) беа со централноевропските (келтски), источно медитеранските и северноафриканските популации, а геномското потекло од нив се најде во сите или повеќето денешни ибериски популации, освен кај Баскија.[24]

Лингвистика[уреди | уреди извор]

Во областа на лингвистиката, постојат две линии на истражување, и двете засновани на етимологија; еден за топонимите, не само во Баскија, туку и во остатокот од Пиринејскиот Полуостров и Европа, а другиот за етимологијата на баскиските зборови.

Контроверзноста на аизкора[уреди | уреди извор]

Некои васконисти, во минатото, сугерираа дека баскискиот може да има неколку зборови, сите поврзани со алатки, кои потекнуваат од зборот за „камен“, хаиц (иако ова првенствено значи „карпа, карпа“ на современиот баскиски јазик). Тие вклучуваат:

  • (х)аизкора „секира“
  • (х)аицур „мотика“
  • (х)аицур „ножици“
  • (х)аизтур „маша“
  • аизто „нож“

Теории во врска со можноста за таков заеднички корен се изнесени од Луис Лусиен Бонапарта, Мигел де Унамуно, Хулио Каро Бароха и други. Еден заклучок од овие хипотетички и контроверзни етимологии беше дека некои аспекти на баскискиот јазик биле стабилни и не биле под влијание на други јазици уште од каменото доба.

Сепак, овие етимологии сега се сомневаат од главните васконисти. Aizkora е идентификувана како заем од латинскиот asciola. Коренот на преостанатите поими – заснован на ронкалескиот дијалект, кој е познат по зачувувањето на историските носни и ги има документираните форми анѕур, аинцтер, аинцур и аинцто – бил аинз- и со тоа реконструираниот корен бил * ani(t)z или * ane(t)z. Нема траги од таков назален звук во зборот haitz „рок“ (сп. Roncalese aitz).

Алтернативни теории[уреди | уреди извор]

Баскиски-иберизам[уреди | уреди извор]

Страни на ибериска монета со натпис Баскунес.

Теоријата на баскиско-иберизмот тврди дека постои директна врска помеѓу баскискиот јазик и иберискиот јазик, што значи дека баскискиот еволуирал од иберискиот јазик или дека неговиот претходник припаѓал на истото јазично семејство. Првиот автор што ја предложил оваа теорија бил Страбон во 1 век п.н.е. (во време кога сè уште се зборувал иберскиот јазик); тој тврдел дека Иберијците и Аквитанците биле физички слични и дека зборувале слични јазици и имале слични обичаи.

Германскиот лингвист Вилхелм фон Хумболт предложил, на почетокот на 19 век, теза во која изјавил дека Баскијците биле Иберијци, по некои студии што тој ги водел.

Други тврдат дека нема директна врска, вклучувајќи го и Колдо Миткселена, кој тврди дека сличностите меѓу иберискиот и баскискиот јазик се припишуваат исклучиво на односот на близината, а не на какво било сродство.[25][26]

Кавкаско потекло[уреди | уреди извор]

Некои истражувачи ги предложија сличностите меѓу баскискиот јазик и кавкаските јазици, особено грузискиот јазик.

Споредбата помеѓу матрилинеалната и патрилинеалната ДНК на домородните народи од Баскија и Грузија овозможи откривање на значајни разлики. Хипотезата дека ги поврзува двете популации се заснова само на типолошките сличности, што не е прифатен маркер за јазично сродство. Овие површни сличности во лингвистичките типологии се чини дека не ја придружуваат генетската врска на ниво на популација.[27] Можната врска меѓу баскиските и јазиците на Кавказ ја негираат автори како Лари Траск, кој изјавил дека споредбите биле погрешно направени, со оглед на фактот дека баскискиот јазик бил споредуван со неколку кавкаски јазици во исто време.

Стар европски[уреди | уреди извор]

Овие теории се засноваат на староевропската хидронимија, под претпоставка дека првите жители на Европа зборувале заеднички јазик[28] или јазици од истото јазично семејство. Оваа теорија не е прифатена од повеќето лингвисти, кои веруваат дека на територија голема како Европа мора да се зборува повеќе од еден јазик.[28]

Во јануари 2003 година, шпанското издание на популарното научно списание Scientific American објави студија спроведена од Тео Венеман,[29] каде што заклучил:

Голем дел од имињата на населбите, реките, планините, долините и пејзажите во Европа би го имале своето потекло во прединдоевропските јазици, особено баскискиот јазик.


Венеман:

Не паѓаме во претерување ако кажеме дека сите Европејци се Баскијци.


Според Венеман, прабаскискиот јазик (или јазично семејство од кое потекнува баскискиот јазик) бил лингвистичкиот слој во кој подоцна се населиле индоевропските јазици. Тој, меѓу другите примери, ги нашол баскиските зборови „ибаи“ (река) и „ибар“ (долу) кои постојано се повторуваат во европските реки, или зборот „харан“ (долина) во топоними како што се Вал д'Аран, Арендал, Арундел, Арнах, Арнсберг, Аресбург, Аренсбург, Аранбах или Арнштајн.

Теоријата на Венеман е критикувана од баскиските научници и таа не е прифатена од повеќето лингвисти.

Поточно, Траск, по многу остри критики на употребените методи, потврди дека Венеман нашол аглутинативен јазик, но без врска со баскискиот јазик и дека веројатно тоа е едноставно индоевропскиот јазик, како што се согласуваат многу други лингвистички научници.[30]

Хозеба Андони Лакара, истражувач на прабаскискиот јазик, ја критикува тезата на Венеман, велејќи, како и Траск, дека тој ги идентификува модерните баскиски корени кои не се поврзани со архаичната баскиска. На ист начин, Лакара вели дека, и покрај тоа што баскискиот сега е аглутинативен јазик, постојат причини да се верува дека порано тоа не било така.[30]

Римски записи[уреди | уреди извор]

Баскиски и други прединдоевропски племиња (во црвено) во времето на пристигнувањето на Римјаните

Раната приказна за баскискиот народ била забележана од римски класични писатели, историчари и географи, како што се Плиниј Постариот, Страбон, Птоломеј и Помпониј Мела. Денешната Баскија била, до времето на пристигнувањето на Римјаните на Пиринејскиот Полуостров, населена со аквитански и келтски племиња. Познати се и Аквитанците  како „протобаскиски народ“ и вклучуваше неколку племиња, како што се Васконите, кои се наоѓаа на двете страни на западните Пиринеи. Во денешен Бискеј, Гипускоа и Алава биле сместени Каристите, Вардули и Аутригони, чие потекло сè уште не е јасно.[31] Не е познато дали овие племиња биле од аквитанско потекло, поврзани со Васконите или пак биле од келтско потекло. Второто изгледа поверојатно, врз основа на употребата на келтски и пракелтски топоними од овие племиња. Овие племиња потоа би поминале низ басквизација, предизвикана од напредокот на аквитанските племиња на нивната територија.

Страбон во 1 век од н.е. известил дека Уасконите (Васконес) ја населувале областа околу градот Помпело и крајбрежниот град Оеасо (Οἰασών) во Хиспанија. Спомнал и други племиња меѓу нив и Кантабрите: Вардули, Каристи и Аутригони.[32] Околу еден век подоцна, Птоломеј го навел и крајбрежниот Оеасо (Οἰασσώ) покрај Пиринеите до Васконите, заедно со 15 градови во внатрешноста, вклучувајќи го и Помпелон.[33] Помпело/Помпелон лесно се идентификува како денешна Памплона, Навара. Граничното пристаниште Ирун, каде што се откриено римско пристаниште и други остатоци, е прифатената идентификација на крајбрежниот град споменат од Страбон и Птоломеј.[34][35] Три натписи во рана форма на баскија пронајдени во источна Навара може да се поврзат со Васконите.[36]

Сепак, се чини дека Васконите биле само едно племе во пошироката јазична заедница. Преку границата во денешна Франција, Аквитанските племиња Гасконија зборувале на јазик различен од Келтите и повеќе личеле на Ибери.[37] Иако не е зачуван целосен натпис на нивниот јазик, голем број лични имиња биле забележани во латински натписи, кои потврдуваат дека аквитанскиот е претходник на современиот баскиски[36] (овој изумрен аквитански јазик не треба да се меша со окситанскиот, романски јазик што се зборува во Аквитанија од почетокот на средниот век).

Историографија[уреди | уреди извор]

Помеѓу 14 и 15 век, беа создадени низа историски легенди со цел да се брани посебноста на баскискиот народ и нивниот систем Фуеро, кој ги регулираше односите меѓу баскиските територии и круната. Меѓу овие легенди се баскиско-иберизмот, баскиско-кантабризмот и битката кај Аригорријага. Овие легенди беа користени во контекст на политичко оправдување. Во 19 век, баскиските националисти ги користеле овие легенди како основа за нивните оправдувања.[38]

Развиена од Естебан де Гарибај и Андрес Поза, една „легенда“ вели дека Баскијците се директни потомци на Тубал, внук на Ное, петти син на Јафет. Според легендата, Јафет и неговото племе, Иберијците, заминале на Пиринејскиот Полуостров, населувајќи се меѓу Пиринеите и реката Ебро, веднаш по мешањето на јазиците во Вавилонската кула. Тогаш, баскискиот јазик би бил еден од 72-те јазици кои биле создадени како Божја казна по Вавилонската кула.[38]

Баскиско-кантабризмот се заснова на историско и географско искривување на Кантабриските војни, засновано на сјајот на ракопис што Кристобал де Миерес, секретар на Лопе Гарсија де Салазар (1399–1476) го вовел на примерок од Las bienandanzas e fortunas од 1491 година. Оваа легенда ги прави Васконите протагонисти на овие војни.

Наводи[уреди | уреди извор]

  1. ↑ The origins of the British; author Stephen Oppenheimer; Editor: Constable and Robinson (11 Sep 2006), ISBN 1-84529-158-1
  2. ↑ Kalevi Wiik Were did european men come from (2008)

    The most plausible candidates for the ancient languages of the Iberian refuge are the Basque languages still spoken by about half a million people in the Basque area of Spain and France. Earlier, there were several languages belonging to this language group, but mainly because of the intensive spread of IE languages in Western Europe, the area of the Basque languages has shrunk ever since. It is probable that the entire Atlantic Coast was linguistically Basque during the Last Glacial Maximum (LGM) and the millennia after it. The area was homogeneous also in respect to subsistence system and genetics: the men were reindeer hunters and their main Y-chromosome haplogroup was R1b.


  3. ↑ Lozny, Ludomir R (2011). Comparative Archaeologies: A Sociological View of the Science of the Past. Springer. стр. 156. ISBN 978-1-4419-8224-7.
  4. ↑ Doron M. Behar, Christine Harmant, [...], and The Genographic Consortium (2012-05-04). „The Basque Paradigm: Genetic Evidence of a Maternal Continuity in the Franco-Cantabrian Region since Pre-Neolithic Times“. American Journal of Human Genetics. 90 (3): 486–493. doi:10.1016/j.ajhg.2012.01.002. PMC 3309182. PMID 22365151.CS1-одржување: повеќе имиња: список на автори (link)
  5. ↑ Fernández, Eva; García-Bour, Jaime; Arenal, Isabel; Pérez-Pérez, Alejandro; Valdés, Luís; Turbón, Daniel (2000). „Hacia el origen de los vascos. Secuencias de DNA mitocondrial antiguo del País Vasco“ [Toward the origin of the basques. Ancient mitochondrial DNA sequences of the Basque country]. Complutum (шпански) (11): 101–114.
  6. ↑ Dupanloup, Isabelle; Bertorelle, Giorgio; Chikhi, Lounès; Barbujani, Guido (July 2004). „Estimating the impact of prehistoric admixture on the genome of Europeans“. Molecular Biology and Evolution. 21 (7): 1361–72. doi:10.1093/molbev/msh135. PMID 15044595.
  7. ↑ Maca-Meyer, Nicole; González, Ana M; Larruga, José M; Flores, Carlos; Cabrera, Vicente M (2001). „Major genomic mitochondrial lineages delineate early human expansions“. BMC Genetics. 2 (1): 13. doi:10.1186/1471-2156-2-13. PMC 55343. PMID 11553319.
  8. ↑ 8,0 8,1 Alfonso-Sánchez, M. A.; Cardoso, S.; Martínez-Bouzas, C.; Peña, J. A.; Herrera, R. J.; Castro, A.; Fernández-Fernández, I.; De Pancorbo, M. M. (March 2008). „Mitochondrial DNA haplogroup diversity in Basques: A reassessment based on HVI and HVII polymorphisms“. American Journal of Human Biology. 20 (2): 154–164. doi:10.1002/ajhb.20706. PMID 18172868.
  9. ↑ Alzualde, A.; Izagirre, N.; Alonso, S.; Alonso, A.; de la Rúa, C. (November 2005). „Temporal Mitochondrial DNA Variation in the Basque Country: Influence of Post-Neolithic Events“. Annals of Human Genetics. 69 (6): 665–679. doi:10.1046/j.1529-8817.2005.00170.x. PMID 16266406.
  10. ↑ BBC Genes link Celts to Basques
  11. ↑ 11,0 11,1 The origins of the British; author Stephen Oppenheimer; Editor: Constable and Robinson (11 Sep 2006), ISBN 1-84529-158-1 and from the same author Myths of British ancestry Архивирано на 26 септември 2006 г.
  12. ↑ Los británicos descienden de los vascos de la Edad de Hielo. elcorreodigital.com
  13. ↑ Británicos de origen vasco
  14. ↑ Genes link Celts to Basques "On the Y-chromosome, the Celtic populations turn out to be statistically indistinguishable from the Basques," Professor Goldstein said.
  15. ↑ Karafet, T. M.; Mendez, F. L.; Meilerman, M. B.; Underhill, P. A.; Zegura, S. L.; Hammer, M. F. (21 February 2008). „New binary polymorphisms reshape and increase resolution of the human Y chromosomal haplogroup tree“. Genome Research. 18 (5): 830–838. doi:10.1101/gr.7172008. PMC 2336805. PMID 18385274.
  16. ↑ Solé-Morata, Neus (2017). „Analysis of the R1b-DF27 haplogroup shows that a large fraction of Iberian Y-chromosome lineages originated recently in situ“. Scientific Reports. 7 (7341): 7341. Bibcode:2017NatSR...7.7341S. doi:10.1038/s41598-017-07710-x. PMC 5544771. PMID 28779148.
  17. ↑ Grant, Bob (9 September 2015). „Ancient DNA Elucidates Basque Origins“. The Scientist Magazine.
  18. ↑ „Ancient DNA cracks puzzle of Basque origins“. BBC News. 7 September 2015.
  19. ↑ Günther, Torsten; Valdiosera, Cristina; Malmström, Helena; Ureña, Irene; Rodriguez-Varela, Ricardo; Sverrisdóttir, Óddny Osk; Daskalaki, Evangelia A.; Skoglund, Pontus; Naidoo, Thijessen (2 September 2015). „Ancient genomes link early farmers from Atapuerca in Spain to modern-day Basques“. Proceedings of the National Academy of Sciences. 112 (38): 11917–11922. Bibcode:2015PNAS..11211917G. doi:10.1073/pnas.1509851112. PMC 4586848. PMID 26351665.
  20. ↑ Ancient genomes link early farmers to Basques, phys.org, September 7, 2015.
  21. ↑ Gibbons, Ann (14 March 2019). „Men who lived in Spain 4500 years ago left almost no male genetic legacy today“. Science. doi:10.1126/science.aax3372. Посетено на 29 November 2020.
  22. ↑ Празен навод (help)
  23. ↑ Bycroft, Clare; и др. (2019). „Patterns of genetic differentiation and the footprints of historical migrations in the Iberian Peninsula“. Nature Communications. 10 (1): 551. Bibcode:2019NatCo..10..551B. doi:10.1038/s41467-018-08272-w. PMC 6358624. PMID 30710075.
  24. ↑ Olalde, Iñigo; и др. (2019). „The genomic history of the Iberian Peninsula over the past 8000 years“. Science. 363 (6432): 1230–1234. Bibcode:2019Sci...363.1230O. doi:10.1126/science.aav4040. PMC 6436108. PMID 30872528.
  25. ↑ Artetxe Sánchez, Karmele (2005): «Egungo euskoiberismoa, berrikuspen historiografikotik abiatuz», Kondaira 3, 2005, 1-53, ISSN 1698-9287.
  26. ↑ Artetxe Sánchez, Karmele (1999): «Egungo euskoiberismoari buruzko zenbait ohar», Euskonews & Media 54, 1999-11-12.
  27. ↑ Martinez Bouzas, Cristina (2003) "Relaciones Filogenéticas entre las Poblaciones Autóctona Vasca, Georgiana (Cáucaso) y Bereber (Mauritania) desde la Perspectiva de la Región Hipervariable del ADN Mitocondrial y Polimorfismos del Cromosoma Y". UPV / EHU
  28. ↑ 28,0 28,1 El Euskera arcaico Luis Núñez Astrain page 183
  29. ↑ Vennemann's website Архивирано на {{{2}}}.
  30. ↑ 30,0 30,1 El Euskera arcaico Luis Núñez Astrain pege 185
  31. ↑ Ethnic maps of Iberia Архивирано на 6 октомври 2008 г.
  32. ↑ Strabo, Geography, III, 4.10.
  33. ↑ Ptolemy, Geography, II, 5: Tarraconensis Hispania.
  34. ↑ Santos Yanguas, Juan (1988). „Identificación de las ciudades antiguas de Álava, Guipúzcoa y Vizcaya. Estado de la cuestión“ [Identification of the ancient cities of Álava, Guipúzcoa and Vizcaya State of the question]. Studia Historica: Historia Antigua (шпански) (6): 121–130.
  35. ↑ Ramírez Sádaba, José Luis (2006). „Las ciudades Vasconas segun las fuentes literarias y su evolucion en la tardoantigüedad“ [The Basque cities according to literary sources and their evolution in late antiquity]. Во Guerri, Elena Conde; Fernández, Rafael González; Vivancos, Alejandro Egea (уред.). Espacio y tiempo en la percepción de la antigüedad tardía: homenaje al profesor Antonino González Blanco, in maturitate aetatis ad prudentiam (шпански). EDITUM. стр. 185–199. ISBN 978-84-8371-667-0.
  36. ↑ 36,0 36,1 R. L. Trask, The History of Basque (1997), chapter 6.
  37. ↑ Strabo, Geography, book 4, chapter 2.
  38. ↑ 38,0 38,1 Bazán y Otros, Iñaki (2006). CIUDAD:Madrid EDITORIAL: La esfera de los libros (уред.). De Túbal a Aitor. Historia de Vasconia. Esfera de los Libros. ISBN 84-9734-570-3.
Sub-topics
Генетска историја по регион
Популациона генетика
по група
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Потекло_на_Баскијците&oldid=5191020“