Лак (архитектура)

Од Википедија — слободната енциклопедија
Елементи на лакот:
1. Клучен камен
2. Клин
3. Ектрадос (надворешен раб на лакот)
4. Борец или почетен камен
5. Интрадос (внатрешен раб на лакот)
6. Висина на лакот
7. Распон на лакот
8. Потпорен ѕид
Изометриска претстава на обичен лак

Лак — заоблена структура во архитектурата која може да носи голема маса над неа.[1]

Лакот првпат се развил во Месопотамија, Асирија, Стар Египет и Етрурија. Подоцна бил усовршен од Римјаните. Во средниот век лакот станал важна техника за градење на катедралите.

Лаковите може да бидат синонимни со сводовите, иако сводовите се особени по тоа што се непрекинати лакови[2] кои ја образуваат покривната конструкција. Лаците се појавиле во почетокот на 2 милениум пр.н.е. во месопотамиската архитектура заснована на градби од тули,[3] и нивната систематска примена започнала со старите Римјани кои биле првите кои ја примениле оваа техника на широк опсег на структури.

Основни концепти[уреди | уреди извор]

Лакот е чиста облик на компресија. Може да премости големо растојание со сведување на силите на компресивен стрес, со што се елиминира напонскиот стрес. Ова понекогаш се нарекува лачно дејство.[4] Како што силите во лакот се пренесуваат на земјата, лакот турка кон надворешната страна на основата, што се нарекува потисок. Како што се намалува успонот или висината на лакот, така се намалува и потисокот кон надворешноста.[5] За да се одржи лачното дејство и да се спречи колапс на лакот, потребно е да се ограничи потисокот, било преку внатрешни врски или преку надворешно потпирање, на пр. користење абутмент.[6]

Елементи на лакот[уреди | уреди извор]

Клучниот камен е делот од лакот што го претставува последниот клучен сегмент во темето на лакот, кој при ѕидањето се поставува како последен камен (тула). Многу често, клучниот камен е доминантен уметнички мотив на лакот, втиснат во облик на човечка или животинска глава, грб, лист од акантус и сл. Од другата страна на лакот, на спојот на столбот и лакот, има почетен камен или борец. Во нашата терминологија се јавува изразот „хоризонтален лак“ што значи збир од два столба поврзани со греда со уметнички мотив на лак во чиј центар се наоѓа клучниот камен. Склопови со три лаци од кои централниот е доминантен со два странични пониски биле користени со симболично значење на влезните капии (портали) во градовите и триумфалните капии. Благодарение на развојот на технологиите и челикот како градежен материјал, лакот овозможил изградба на градби со големи распон. Револуционерната градба била Галеријата на машини изградена за Светскиот саем во Париз во 1889 година. Лакот на три зглоба премостувал распон од 110 m.[7]

Фиксeн и зглобен лак[уреди | уреди извор]

Росграбенскиот мост во близина на Берн, Швајцарија, има бетонски зглоб во средината на распонот на лакот.

Најчестите вистински лачни конфигурации се фиксен лак, двоспоен лак и троспоен лак.[8] Фиксен лак често се користи во армиранобетонски мостови и тунелни конструкции, каде што распоните се кратки. Бидејќи е подложен на дополнителен внатрешен стрес предизвикан од топлотната експанзија и контракција, овој вид на лак се смета за статички неопределен.[6]

Двоспојниот лак е во широка употреба кај мостовите со долг распон.[6] Овој вид на лак има прицврстени приклучоци во основата. За разлика од фиксниот лак, прицврстената основа може да ротира,[9] што овозможува структурата послободно да се движи и да компензира за топлинското ширење и контракција предизвикано од промените на надворешната температура. Сепак, ова може да доведе до дополнителен стрес, така што двоспојните лаци се исто така статички неопределени, иако не во иста мера како фиксните лаци.[6]

Троспојниот лак не е подвижен само во својата основа, како двоспојниот лак, туку и во средината на лакот. Дополнителното поврзување во средниот распон му овозможува на троспојниот лак да се движи во две спротивни насоки и да компензира за секое ширење и контракција. Ваквиот лак не е подложен на дополнителен стрес предизвикан од топлотната промена. Затоа, се вели дека троспојниот лак е статички определен.[8] Најчесто се користи за структури со среден распон, како што се големи покриви на згради.

Уште една предност на троспојниот лак е тоа што основите за прицврстување полесно се развиваат од фиксните, што овозможува плитки, носечки темели во конструкциите на средниот распон. Во троспојниот лак со, „топлотната експанзија и контракција на лакот ќе предизвика вертикално движење на вршниот спој, но нема да има значително влијание врз основите“, што дополнително го поедноставува дизајнот на темелите.[6]

Видови лаци[уреди | уреди извор]

Лаците имаат многу облици, но сите тие спаѓаат во три основни категории: кружни, остри и параболични. Лаците, исто така, може да се конфигурираат да создаваат сводови и аркади.[6]

Лаците со кружен облик, познати и како заоблени лаци, најчесто ги користеле градителите на стари, тешки ѕидании лаци.[10] Старите римски градители многу се потпирале на заоблени лаци за покривање на големи, отворени простори. Неколку заоблени лаци наредени во линија, од крај до крај, правата аркада, како што е Римскиот аквадукт.[11]

Полукружни лаци кои користат конструкција од тули и/или камени блокови во Кинескиот ѕид, Кина
Римски аквадукт во близина на Ним, Франција: аркадата, користи кружен лак
Потковичести лаци на Големата џамија од 9 век, во Керуан, Тунис

Остри лакови најчесто користеле градителите на готската архитектура.[12] Предноста на користењето на остар лак, наместо кружен, е тоа што дејството на лакот произведува помал потисок во основата. Овој изум овозможил изградба на повисоки и погусти отвори, кои се типични за готската архитектура.[13][14]

Катедралата Свети Мишел и Гудул во Брисел, Белгија, со централни зашилени заоблени прозорци, типични за готската архитектура

Сводовите се во суштина „соседни лаци [кои се] наредени еден до друг“. Ако сводовите се вкрстуваат, создаваат сложени форми на местото на вкрстување. Овие форми, заедно со „силно изразените ребра на вкрстувањето на сводовите, биле доминантни архитектонски одлики на готските катедрали“.[10]

Внатрешноста на засводениот таван на Нотр Дам е пример за ребро на пресекот на неколку лаци

Параболичниот лак го применува принципот дека кога тежината е рамномерно применета на лакот, внатрешната компресија што произлегува од таа тежина следи параболичен профил. Од сите видови лаци, параболичниот лак произведува најголем потисок во основата, но може да ги покрие најголеми распони. Обично се користи во изградбата на мостови, каде што се потребни долги распони.[10]

Тајнски мост во Њукасл на Тајн, Англија: Во мостот е користен параболичен лак
Серија параболични лакови на мостот Мора д'Ерба, Каталонија

Катемптотниот лак има облик што се разликува од параболичната крива. Неговиот облик на кривата кој го следи слободниот распон на ланец или јаже, го прави катемптотичниот лак конструктивно идеален облик за слободностоечки лаци со постојана дебелина.

Облици на лаци[уреди | уреди извор]

Според обликот лакот може да биде:

  • Триаголен лак
    Триаголен лак
  • Полукружен лак
    Полукружен лак
  • Сегментен лак
    Сегментен лак
  • Неправилен полукружен лак
    Неправилен полукружен лак
  • Прекршен лак
    Прекршен лак
  • Нерамномерен прекршен лак
    Нерамномерен прекршен лак
  • Сплескан лак
    Сплескан лак
  • Тролистен лак
    Тролистен лак
  • Потковичест лак
    Потковичест лак
  • Овален лак (троен средиштен лак)
    Овален лак (троен средиштен лак)
  • Елипсовиден лак
    Елипсовиден лак
  • Вдлабнат лак
    Вдлабнат лак
  • Магарешки грб
    Магарешки грб
  • Превртен магарешки грб
    Превртен магарешки грб
  • Тудорски (седлест) лак
    Тудорски (седлест) лак
  • Параболичен лак
    Параболичен лак

Историја на лакот[уреди | уреди извор]

Етрурски мост наречен Порта роса, Елеа, Италија
Потковичест лак на ораториумот на џамија во Алјаферија, Шпанија.
Константиновата триумфална капија во Рим во спомен победата на Константин I во 312 година.[15][16]
Лакот во Сент Луис, исто така познат како „Влезен лак“ („Jefferson National Expansion Memorial“), Сент Луис; скулптура заснована на параболичен лак.[17]

Правите лаци, за разлика од неправите, им биле познати на многу цивилизации на древниот Близок Исток и Левант, но нивната употреба била ретка и главно ограничена на подземни објекти, како што се одводите каде проблемот со страничниот потисок бил значително намален.[18] Пример за ова би бил Нипурскиот лак.[19] Ретки исклучоци се засводените надвратници од ќерпич на куќите во Тел Таи од околу 2000 година пр.н.е. и засводена порта од бронзеното време во хананскиот град Ашкелон во денешен Израел, која датира од околу 1850 г.пр.н.е.[20][21] Ран пример на лак се јавува во грчкиот пешачки мост на Родос.[22] Неправилни лакови биле пронајдени во други делови на античка Азија, Африка, Европа и Америка. Во 2010 година, робот открил долг заоблен премин под пирамидата Кецалкоатл, сместена во античкиот град Теотивакан северно од Мексико Сити, кој датира од околу 200 година од нашата ера.[23] Во Античка Персија, Ахеменидското Царство изградило мали бочвести сводови (во суштина серија сводови изградени заедно за да формираат ходник) познати како ајвани, кои прераснале во масивни, монументални структури за време на подоцнежното Партско Царство.[24][25][26] Оваа архитектонска традиција продолжила за време на Сасанидското Царство, кое го изградило Так Касри во Ктесифон во 6 век, најголемиот слободностоечки свод до модерното време.[27]

Иако лакот се појавил во Месопотамија, Етрурците биле првите во Европа што ја разбрале конструктивната вредност на лакот, но зачувани се малку архитектонски споменици, главно понекој градски портал ( Перуџа, Волтера). Римјаните го земале полукружниот лак од Етрурците и ги користеле сите негови одлики (до 16). Со редење лакови во ист правец се добива полукружен свод (до 20). Со вкрстување на два полукружни свода под агол од 90º се создава вкрстен свод (30x30). Со ротирање на полукружниот лак за 360º, се создава купола (најпозната е куполата на Адријан на Пантеон - 43,60). Сегментниот лак за прв пат бил изграден од Римјаните, кои сфатиле дека лакот во мостот не мора да биде полукружен, [28] [29] како што беше случајот во Алконетаровиот мост или Понте Сан Лоренцо. Тие, исто така, рутински користеле сводови во изградбата на куќи, како во Остија Антика.

Римјаните биле првите градители во Европа, можеби и првите во светот, кои целосно ги ценеле придобивките од лакот, сводот и куполата.[30]

Иако уште византиските архитекти користеле потковичести, трилисни и скршени сводови, вистинската конструктивна вредност на сводовите во европската архитектура започнува во готиката кога се користат скршени лакови преземени од арапско-маварската уметност и исламската уметност во Шпанија.

Лакот Каракала во Тевесте

Скршениот лак настанал од полукружниот лак кога било утврдено дека со употреба на овој лак може да се постигне поголема вертикала на лакот. Во готиката наместо обол свод составен од полукружни лакови, почнале да се вкрстуваат скршени лаци, кои за разлика од полукружните, можеле да имаат заеднички крај во темето. Во вкрстениот свод сите притисоци се концентрирани на однапред одредени точки, така што конструкцијата на сводот не се потпира на ѕидни површини, туку на столбови и лакови. Како резултат на тоа, деловите биле изедначени, така што сите три кораби на катедралата станале подеднакво широки и високи, а црковниот простор за верниците наликувал на кој било друг во готската сала - во собранието или дворецот.

Во Стара Кина, повеќето архитектонски достигнувања биле направени од дрво, вклучително и неколку познати лачни мостови од литературата и уметнички приказ во релјеф со врежан камен.[31][32][33] Според тоа, единствените преживеани примери на архитектура од династијата Хан (202 пр.н.е. - 220 г.) се одбранбените ѕидови и кули изработени од набиена земја, керамички плочки од дрвени згради кои повеќе не постојат,[34][35][36] камени стубови капија,[37][38] и подземни гробници од тули, кои иако содржеле сводови, куполи и надсводени премини, биле изградени со потпора на земја и не биле самостојни.[39][40] Најстариот преживеан кинески камен лачен мост е мостот Анѓи, изграден помеѓу 595 и 605 година за време на династијата Суеј; тоа е најстариот сегментен своден лачен мост од камен со отворен спандрел.[41][42] Меѓутоа, старите Римјани ги имале практично сите овие компоненти многу порано; на пример, Трајановиот мост имал шпандри направени од дрво на камените столбови.

Потковичестиот лак се заснова на полукружниот лак, но неговите долни краеви се прошируваат понатаму околу кругот додека не почнат да конвергираат. Првите познати изградени потковичести лакови се од Кралството Аксум во денешна Етиопија и Еритреја, кои датираат од 3-4 век. Ова е исто време со најраните современи примери во Римска Сирија, што укажува на аксумско или сириско потекло на овој вид лак.[43]

Во Индија, Битаргаонскиот храм (450 година) и храмот Махабоди (VII век) изградени од династијата Гупта се најраните преживеани примери за употреба на лачниот систем на сводови во Индија.[44] Првиот користи полукружни лакови, додека вториот содржи примери на готски стил на зашилени лакови, како и полукружни лакови. Иако се воведени во 5 век, сводовите не добиле видно место во индиската архитектура до 12 век по исламското освојување. Системот на лачни сводови од Гуптанската ера подоцна бил широко користен во бурманските будистички храмови во Пју и Баган во 11 и 12 век.[45]

Полукружниот лак се ревитализира во ренесансата и барокот, како и во класицистичката архитектура, додека со појавата на новите структурни материјали (железо и челик) некои од првите градби користеле лак (полукружен лак во основата на Ајфеловата кула и овален лак на Галеријата на машини на Светската изложба во Париз во 1889 година).

Во модерната архитектура, лакот како една од најсилните конструкции нашироко се користи (Операта во Сиднеј, Палатата на спортовите во Рим, итн.). ), а најголемиот лак во светот е Лакот во Сент Луис.

Поврзано[уреди | уреди извор]

Литература[уреди | уреди извор]

  • Ambrose, James (2012). Building Structures. Hoboken, New Jersey: John Wiley & Sons, Inc. стр. 32. ISBN 978-0-470-54260-6.CS1-одржување: ref=harv (link)
  • Reynolds, Charles E (2008). Reynolds's Reinforced Concrete Designer's Handbook. New York, NY: Psychology Press. стр. 41. ISBN 978-0-419-25820-9 – преку Google Books.CS1-одржување: ref=harv (link)
  • Ambrose, James (2012). Building Structures. Hoboken, New Jersey: John Wiley & Sons, Inc. стр. 31. ISBN 978-0-470-54260-6.CS1-одржување: ref=harv (link)
  • Ambrose, James (2012). Building Structures. Hoboken, New Jersey: John Wiley & Sons, Inc. стр. 30.CS1-одржување: ref=harv (link)
  • Vaidyanathan, R (2004). Structural Analysis, Volume 2. USA: Laxmi Publications. стр. 127. ISBN 978-81-7008-584-3.CS1-одржување: ref=harv (link)
  • Boyd, Thomas D. (1978), „The Arch and the Vault in Greek Architecture“, American Journal of Archaeology, 82 (1): 83-100(91), doi:10.2307/503797
  • Galliazzo, Vittorio (1995), I ponti romani, Vol. 1, Treviso: Edizioni Canova, ISBN 978-88-85066-66-3
  • O'Connor, Colin (1993), Roman Bridges, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-39326-3
  • Rasch, Jürgen (1985), „Die Kuppel in der römischen Architektur. Entwicklung, Formgebung, Konstruktion“, Architectura, 15, стр. 117–139
  • Roth, Leland M. (1993). Understanding Architecture: Its Elements History and Meaning. Oxford, UK: Westview Press. стр. 27–8. ISBN 978-0-06-430158-9.CS1-одржување: ref=harv (link)

Надворешни врски[уреди | уреди извор]

  1. ↑ "arch, n. 2" Oxford English Dictionary 2nd ed. 2009.
  2. ↑ "vault, n. 2." The Century Dictionary and Cyclopedia Dwight Whitney, ed.. vol. 10. New York. 1911. 6707. Print.
  3. ↑ „Ancient Mesopotamia:Architecture“. The Oriental Institute of the University of Chicago. Архивирано од изворникот на 2012-05-16. Посетено на 16. 5. 2012. Проверете ги датумските вредности во: |accessdate= (help)
  4. ↑ Vaidyanathan 2004.
  5. ↑ Ambrose 2012.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 Ambrose, James (2012). Building Structures. Hoboken, New Jersey: John Wiley & Sons, Inc. стр. 31. ISBN 978-0-470-54260-6.
  7. ↑ Hiel, Ksenija; Pavlović, Lazar (2018). Elementi arhitektonskog projektovanja (PDF). Novi Sad: Univerzitet u Novom Sadu: Poljoprivredni fakultet. стр. 23–24. ISBN 978-86-7520-431-2. Посетено на 26. 5. 2020. Проверете ги датумските вредности во: |access-date= (help)
  8. ↑ 8,0 8,1 Reynolds, Charles E (2008). Reynolds's Reinforced Concrete Designer's Handbook. New York, NY: Psychology Press. стр. 41. ISBN 978-0-419-25820-9 – преку Google Books.
  9. ↑ Luebkeman, Chris H. „Support and Connection Types“. MIT.edu Architectonics: The Science of Architecture. MIT.edu. Архивирано од изворникот на 28. 10. 2012. Посетено на 3. 2. 2013. Проверете ги датумските вредности во: |accessdate=, |archive-date= (help)
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Ambrose, James (2012). Building Structures. Hoboken, New Jersey: John Wiley & Sons, Inc. стр. 32. ISBN 978-0-470-54260-6.
  11. ↑ Oleson, John (2008). The Oxford Handbook of Engineering and Technology in the Classical World. USA: Oxford University Press. стр. 299. ISBN 978-0-19-518731-1.
  12. ↑ Crossley, Paul (2000). Gothic Architecture. New Haven, CT: Yale University Press. стр. 58. ISBN 978-0-300-08799-4 – преку Google Books.
  13. ↑ Hadrovic, Ahmet (2009). STRUCTURAL SYSTEMS IN ARCHITECTURE. On Demand Publishing. стр. 289. ISBN 978-1-4392-5944-3.
  14. ↑ MHHE. „STRUCTURAL SYSTEMS IN ARCHITECTURE“. MHHE.com. Архивирано од изворникот на 13. 3. 2013. Посетено на 3. 2. 2013. Проверете ги датумските вредности во: |accessdate=, |archive-date= (help)
  15. ↑ Watkin, David (2011). A History of Western Architecture: Fifth Edition. London: Laurence King Publishing. стр. 87.
  16. ↑ Stephenson, Paul (2010). Constantine: Roman Emperor, Christian Victor. New York: The Overlook Press. стр. 151.
  17. ↑ Ortega, Richard I. (3. 3. 1976). „National Register of Historic Places Places Inventory – Nomination Form: Jefferson National Expansion Memorial“ (PDF). National Park Service. Посетено на 19. 1. 2016. Проверете ги датумските вредности во: |accessdate=, |date= (help)
  18. ↑ Rasch 1985
  19. ↑ John P. Peters, University of Pennsylvania Excavations at Nippur. II. The Nippur Arch, The American Journal of Archaeology and of the History of the Fine Arts, vol. 10, no. 3, pp. 352-368, (Jul. - Sep., 1895)
  20. ↑ Lefkovits, Etgar (8. 4. 2008). „Oldest arched gate in the world restored“. Jerusalem: The Jerusalem Post. Архивирано од изворникот на 14. 8. 2013. Посетено на 21. 1. 2018. Проверете ги датумските вредности во: |accessdate=, |date=, |archive-date= (help)
  21. ↑ Reade, J. E. (1. 1. 1968). „Tell Taya (1967): Summary Report“. Iraq. 30 (2). doi:10.2307/4199854. JSTOR 10.2307/4199854. Проверете ги датумските вредности во: |date= (help)
  22. ↑ Galliazzo 1995; Boyd 1978
  23. ↑ Barrera, Jorge (12. 11. 2010). „Teotihuacan ruins explored by a robot, AP report in the Christian Science Monitor, 12 November 2010“. Csmonitor.com. Архивирано од изворникот на 11. 5. 2013. Посетено на 8. 6. 2013. Проверете ги датумските вредности во: |accessdate=, |date=, |archive-date= (help)
  24. ↑ Brosius, Maria (2006), The Persians: An Introduction, London & New York: Routledge. Лак (архитектура)
  25. ↑ Garthwaite, Gene Ralph (2005), The Persians, Oxford & Carlton: Blackwell Publishing, Ltd.. Лак (архитектура)
  26. ↑ Schlumberger, Daniel (1983), "Parthian Art", in Yarshater, Ehsan, Cambridge History of Iran, 3.2, London & New York. Предлошка:Page1
  27. ↑ Wright, G. R. H., Ancient building technology vol. 3. Leiden, Netherlands. Koninklijke Brill NV. 2009. p. 237. Print.
  28. ↑ Galliazzo 1995.
  29. ↑ O'Connor 1993.
  30. ↑ Robertson, D.S.: Greek and Roman Architecture, 2nd edn., Cambridge 1943, pp. 231
  31. ↑ Needham, Joseph (1986), Science and Civilization in China: Volume 4, Physics and Physical Technology, Part 3, Civil Engineering and Nautics, Taipei: Caves Books. Лак (архитектура)
  32. ↑ Needham, Joseph (1986), Science and Civilisation in China: Volume 4, Physics and Physical Technology; Part 2, Mechanical Engineering, Taipei: Caves Books. Лак (архитектура)
  33. ↑ Liu, Xujie (2002), "The Qin and Han dynasties", in Steinhardt, Nancy S., Chinese Architecture, New Haven: Yale University Press. Лак (архитектура)
  34. ↑ Wang, Zhongshu (1982), Han Civilization, translated by K.C. Chang and Collaborators, New Haven and London: Yale University Press. Лак (архитектура)
  35. ↑ Chang, Chun-shu (2007), The Rise of the Chinese Empire: Volume II; Frontier, Immigration, & Empire in Han China, 130 B.C. – A.D. 157, Ann Arbor: University of Michigan Press. Лак (архитектура)
  36. ↑ Morton, William Scott; Lewis, Charlton M. (2005), China: Its History and Culture (Fourth ed.), New York City: McGraw-Hill. Лак (архитектура)
  37. ↑ Liu, Xujie (2002), "The Qin and Han dynasties", in Steinhardt, Nancy S., Chinese Architecture, New Haven: Yale University Press. Лак (архитектура)
  38. ↑ Steinhardt, Nancy Shatzman (2005), "Pleasure tower model", in Richard, Naomi Noble, Recarving China's Past: Art, Archaeology, and Architecture of the 'Wu Family Shrines, New Haven and London: Yale University Press and Princeton University Art Museum. Лак (архитектура)
  39. ↑ Wang, Zhongshu (1982), Han Civilization, translated by K.C. Chang and Collaborators, New Haven and London: Yale University Press. Лак (архитектура)
  40. ↑ Watson, William (2000), The Arts of China to AD 900, New Haven: Yale University Press. Лак (архитектура)
  41. ↑ Knapp, Ronald G. (2008). Chinese Bridges: Living Architecture From China's Past. Singapore: Tuttle Publishing. Лак (архитектура)
  42. ↑ Needham, Joseph (1994). The Shorter Science and Civilisation in China. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-29286-3.. Pages 145-147.
  43. ↑ Stuart Munro-Hay, Aksum: A Civilization of Late Antiquity. Edinburgh: University Press. 199
  44. ↑ Chihara, Daigorō (1996). Hindu-Buddhist Architecture in Southeast Asia (англиски). BRILL. ISBN 978-90-04-10512-6. Архивирано од изворникот на 2. 7. 2018. Посетено на 1. 4. 2018 – преку Google Books. Проверете ги датумските вредности во: |access-date=, |archive-date= (help)
  45. ↑ Le, Huu Phuoc (2010). Buddhist Architecture (англиски). Grafikol. ISBN 9780984404308. Архивирано од изворникот на 2. 4. 2018 – преку Google Books. Проверете ги датумските вредности во: |archive-date= (help)
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Лак_(архитектура)&oldid=5008711“