Бета Вукановиќ

Од Википедија — слободната енциклопедија
Бета Вукановиќ

Бета Вукановиќ (Бамберг, 18 април 1872 - Белград, 31 октомври 1972) била српска сликарка која му припаѓала на импресионизмот.[1] Подоцнежните дела биле реалистички, но секогаш ја задржале импресионистичката палета.

Биографија[уреди | уреди извор]

Родена е на 18 април 1872 година, во Бамберг, Германија, како Бабет Бахмајер (германски: Babette Bachmayer). По завршувањето на основното училиште и женската гимназија, во 1890 година се запишала во приватното сликарско училиште на Карл Мара и Антон Ажбе во Минхен. Во работното атеље го запознала Ристо Вукановиќ, а потоа и се венчале во 1898 година. [2] Наместо да одат на меден месец, тие отпатувале за Белград, за кој нејзините пријатели секогаш и зборувале дека тоа е мал град без интерес за уметност.[3]

Во Белград пристигнале летото 1898 година. Во времето на нивното пристигнување, главниот град прераснал од ориентален град во европски град. За да ја оживее уметноста, брачната двојка почнала низа активности. Истата година го основале Здружението на српски уметници за пластична уметност и музика, кое траело пет години.[4]

Во 1898 година, Бета за првпат изложувала, заедно со нејзиниот сопруг и со вајарот Симеон Роксандиќ во Белград, во салата на Народното собрание, на кое му доставувале слики на колички, над турска калдрма, заковале клинци и закачувале слики на ѕидовите. [4] На изложбата присуствувал и кралот Милан Обреновиќ, голем обожавател на уметноста и колекционер, кој ги повикал да изложуваат и во дворецот.[5] Изложбата во дворецот била реализирана во 1900 година. По тој повод кралот Милан ја купил сликата на Риста Вукановиќ „Дахија“, а сумата за која била купена била доволна да купи земјиште на падината на Дунав, на аголот од улиците Господар Јованов и Капетан Мишина, каде подоцна изградиле куќа.[6]

Куќата на Бета и Риста Вукановиќ, првата зграда во Србија изградена за потребите на сликарското училиште
Зградата на Кралското уметничко училиште во Белград, во кое сега е сместено на Факултетот за применета уметност на Универзитетот за уметности во Белград

Во 1899 година брачниот пар добил дозвола од Министерството за образование да ја наследи првата српска школа за сликарство и цртање од нејзиниот основач Кирил Кутлик, по неговата смрт. Педагошката работа ја започнале во 1900 година. Откако смениле две адреси, семејството Вукановиќ го преселиле училиштето во нивната куќа на улицата Капетан-Мишин бр.13.[7] Куќата, со изменета фасада, сè уште постои и е споменик на културата на Белград од 1984 година. Дизајнирана е од Милан Капетановиќ, дизајнерот на југословенскиот павилјон на Светската изложба во Париз. Во куќата биле изградени четири големи студија. Од се, најубава била фасадата на куќата, каде што над главниот влез Бета ги насликала „Три музи“ - музика, сликање и танц, симболично претставени, во вид на три убави жени, околу кои имало сини цветови - перуники и шарени пердуви од паун. Фасадата заедно со ова дело е уништена во бомбардирањето за време на Втората светска војна, а единствен спомен од фасадата е разгледницата во издание на „Геце Кона“.[8] Меѓутоа, во каталогот на Заводот за заштита на спомениците на културата во Белград се наведува дека оваа декорација, насликана во техниката на фрескоживопис, била изгубена при промените и преправките на објектот во 1930-тите.[9]

Сликарската школа работела од 1902 до 1905 година.[10] Риста ги водел машките а женските класови Бета, а подоцна им се придружиле сликарот Марко Мурат и вајарот Ѓорѓе Јовановиќ. [4] Целта на училиштето била да ги подготви идните студенти на странски сликарски академии, но и наставниците по цртање за гимназијата и женските колеџи.[11] Училиштето во 1905 година прераснало во Уметничко и средно училиште, кога тие се преселиле на улицата на кралот Петар, а подоцна и во Кралското уметничко училиште[12] во кое Бета Вукановиќ предавала и цртање и акварелисање( акварел ).[13] Од ова училиште произлегле генерации импресионисти.[4]

Една од првите слики што Бета ја насликала во Србија е „Кршна слава“, тема карактеристична за српскиот народ. Со таа слика таа успеала да го спои своето минхенско образование и чувствата кон Србија. Сликата била изложена и наградена на Светската изложба во Париз во 1900 година,[5] каде што се претставила со својот сопруг, под презимето Вукановиќи.[4]

Тие учествувале во основањето на Друштвото на српските уметници „Лада“ во 1904 година,[4] по повод стогодишнината од Првото српско востание. Тие редовно изложувале на изложбите на ова друштво.[4] Во 1958 година, таа била избрана за доживотен почесен претседател на Лада.[14]

Работела како доброволна медицинска сестра, прво во Балканските војни. Поради познавањето на странски јазици им помагала и асистирала на странските лекари. Одликувана е со Орден за нега на ранети и болни (1912) и со орден за заслуги на Црвениот крст на Србија (1913).[14][8]

Кога започнала Првата светска војна, Ристо тешко се разболел. Покрај него, во болница се грижела и за ранетите. Со српската војска, парот отишол на југ во Солун, а потоа со група ранети во Марсеј (Франција). Два нејзини акварели се зачувани од тој период: француски војници од африканските единици во 1915 година и пејзажот на Марсеј (1916 година). Двете слики сега се наоѓаат во Воениот музеј во Белград.[8]

Бидејќи Народната банка на Србија успела да ја зачува довербата во вредноста на динарот со добра емисиона политика, дури и за време на војната, таа се соочила со проблемот на недоволно оптек на пари.[15] Бета подготвила банкнота од 50 динари, од кои првата била издадена во март 1915 година во Париз.[16] Издадени се вкупно 1.025.000 примероци и не е забележан фалсификат.[15] Меѓутоа, бидејќи бил изработен набрзина, со лоша боја и грешки во натписот,[15] наишол на голем отпор кај народот, кој поради лошиот изглед го нарекол „воена банкнота“ или „пега“. Банката одлучила да го прекине понатамошниот маркетинг и истата година била повлечена од оптек.[16] Денес се рангира меѓу нумизматички највредните српски банкноти.[15]

Писмо и разгледница на Бета Вукановиќ до Урош Предиќ, дел од Збирката на Урош Предиќ во Адлигат

Ристо работел како инспектор на неколку места во Франција, во српските средни училишта, отворени за деца од Србија погодени од војната. Починал на почетокот на 1918 година и бил погребан на воените гробишта во Тије, каде што Бета му подигнала споменик и редовно го посетувала гробот.[4]

По војната се вратила во земјата. Таа пристигнала со последниот транспорт на бегалци, во 1919 година. Оштетена била куќата во која живееле пред војната. Бидејќи не сакала да се врати во „уништената и украдена“ куќа, ја продала на Милутин Станојевиќ, генералниот конзул на Јапонскиот конзулат.[17] Живеела во студентскиот дом во Белград, каде работела како учителка по цртање. А подоцна добила ателје во зградата на народниот универзитет Коларац.[8]

Наскоро го основала Друштвото на ликовни уметници во Белград (1919), а во 1921 година станала учителка во Уметничката школа.[3]

Во Втората светска војна, таа одбила да се приклучи на движењето „Културбунд“[14][3] и ги искористила сите привилегии што доаѓаат со тоа, велејќи дека се смета себеси за Србинка. Сликањето и помогнало да ги надмине бомбардирањата и ужасите на војната.[8]

Сликала и цртала до крајот на животот. Речиси секој ден одела во своето студио, каде што имала посети од 12 до 14 часот. Често седела во блискиот парк и забележувала сцени кои ќе и ги разбудат чувствата.[8]

Таа ја освоила наградата за животно дело во 1971 година.

Починала на 31 октомври 1972 година на стогодишна возраст и била погребана на Новите гробишта во Белград.[3]

Дела[уреди | уреди извор]

Слики[уреди | уреди извор]

Заедно со Марко Мурат, Бета Вукановиќ е најважниот и најтипичен претставник на plein air.[14] Таа ја усвоила оваа насока уште во Минхен. Таа ги учела уметниците во Србија да работат на отворено. Кога импресионизмот почнал да слабее, таа го нагласила цртежот, ја зацврстила формата и ги задржала боите на импресионизмот. Сликала портрети, пејзажи (со мотиви од Вардарска Македонија, Србија и Босна) и мртва природа. Изложувала на сите изложби на југословенската Лада, како и во Рим, Минхен и Париз.

Карикатури[уреди | уреди извор]

Таа се смета за зачетник на уметничката карикатура во Југославија. Според некои податоци, таа е автор на над 500 карикатури, од кои зачувани се 140.[5] Првите карикатури ги направила во основно училиште, цртајќи ја учителката. За тоа била казнета, но не се откажала, сметајќи дека не прави ништо лошо цртајќи смешни портрети, за кои сметала дека не навредуваат никого, туку се само смешни.[14] Своите карикатури за прв пат ги претставила во 1910 година на Четвртата изложба во Лада, каде што претставила 60 дела. Подоцна изложувала карикатури, но никогаш во толкава мера како за прв пат. Во овој тип нејзини дела преовладуваат фигурата и карактерот. Таа најчесто ги карикатурирала своите современици, познати личности од културниот и општествениот живот. Повеќето од цртежите се акварели.[5] Со своите карикатури го илустрирала романот на Бранислав Нушиќ „Општинско дете“ во 1902 година.

Кон крајот на животот веќе не правела карикатури. Последната е најверојатно „Автокарикатура“, објавена во дневниот весник Политика во април 1954 година. Во 1949 година, Народниот музеј во Белград купил околу 50 нејзини карикатури. Задоволна од изложбата организирана во 1968 година, таа на Музејот му подарила уште единаесет свои карикатури.[5]

Графика[уреди | уреди извор]

Таа донела дел од своите графики од Германија, а подоцна направила и нови. Во Белград овие нејзини дела не биле ценети. На изложбата „Бјанко е неро“ во Рим во 1902 година, италијанскиот крал купил две, а адвокатот Скоти, правен советник на српската амбасада во Рим, еден. Разочарана од незаинтересираноста на белграѓани, неколку години по пристигнувањето во српската престолнина, таа му подарила алат за бакарно гравирање на својот ученик Љубомир Ивановиќ, кој подоцна станал одличен графичар.[8]

Во тестаментот на Музејот на град Белград му оставила 247 слики, пастели, акварели и цртежи. Покрај тоа, Музејот купил некои предмети од нејзиното студио, како и медали, одликувања и декрети по нејзината смрт, што е додадено на нејзиното наследство, кое има вкупно 293 предмети.[10]

Список на главни трудови[уреди | уреди извор]

Портрет на Риста Вукановиќ
  • Портрет на Риста Вукановиќ (Музеј во Софија)
  • Портрет на Вук Караџиќ (Сала Вук во градската библиотека во Белград)[18]
  • „Погребален дом“ (зграда на Собранието во Белград)
  • „На мојата тераса“ (зграда на општина Белград)
  • „Летен ден“ (Народен музеј во Белград)
  • „Слава на Христа“ (наградена на Светскиот саем во Париз. Сликата исчезнала за време на Втората светска војна и има само репродукции[8]
  • „Берање сливи“ (зграда на Министерство за финансии)
  • „Колекција на карикатури“ (сопственост на нејзиниот пријател кралот Петар Караѓорѓевиќ, но никогаш не докажана).

Поврзано[уреди | уреди извор]

Наводи[уреди | уреди извор]

 

  1. ↑ Јанковић Милица, Госпођа Бета Вукановић, у: Мисао, књ. 21, св. 5–6 (1926), стр. 318–335.
  2. ↑ Павловић Лончарски, 2007 & 52.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Миловановић 2011.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 Петровић 2011.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 Забавник & 15 4. 2012.
  6. ↑ Павловић Лончарски, 2007 & 54.
  7. ↑ "Београдске општинске новине", Београд 1. јануар 1940. године
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 8,6 8,7 Ћирић 2007.
  9. ↑ „КАТАЛОГ НЕПОКРЕТНИХ КУЛТУРНИХ ДОБАРА НА ПОДРУЧЈУ ГРАДА БЕОГРАДА“. Cultural Properties in Belgrade. Службени лист града Београда бр. 23/84. Посетено на 20. 04. 2018.. На |first= му недостасува |last= (help); Проверете ги датумските вредности во: |accessdate= (help)
  10. ↑ 10,0 10,1 Музеј града Београда & Легат Бете Вукановић.
  11. ↑ Павловић Лончарски, 2007 & 55.
  12. ↑ „Историјат Факултета примењених уметности“. Званична презентација. Универзитет уметности у Београду, Факултет примењених уметности. Архивирано од изворникот на 16. 04. 2018. Посетено на 08. 02. 2018. Проверете ги датумските вредности во: |accessdate=, |archive-date= (help)
  13. ↑ Јовичић 2013
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 Лош 2015.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 Пантелић 2016.
  16. ↑ 16,0 16,1 Ћирић 2013.
  17. ↑ Павловић Лончарски, 2007 & 59.
  18. ↑ „Портрет Вука Караџића“. Централна библиотека града Београда: "Вукова сала" -. Посетено на 15. 06. 2014. Проверете ги датумските вредности во: |accessdate= (help)

Литература[уреди | уреди извор]

Надворешни врски[уреди | уреди извор]

Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Бета_Вукановиќ&oldid=5148225“