Преглед на кодот на Науки за Земјата

[[Податотека:Volcano q.jpg|thumb|250px|[[Вулканска]] ерупција е ослободување на складирана енергија од под површината на Земјата, која потекнуваод радиоактивното распаѓање и гравитациското распоредување во јадрото и обвивката на Земјата, и остатокот енергија добиена за време на формирањето на Земјата.<ref>Encyclopedia of Volcanoes, Academic Press, London, 2000</ref>]]

'''Науки за Земјата''' е сеопфатен термин за [[науки]] поврзани со [[планетата]] [[Земја (планета)|Земја]].<ref>{{Наведена мрежна страница|url=http://www.memidex.com/earth-science|title=Науки за Земјата|work=Memidex/WordNet Dictionary|accessdate=11 јуни 2012|archive-date=2016-01-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20160126065122/http://www.memidex.com/earth-science}}</ref> Тоа е веројатно посебен случај во [[планетарна наука]], знаејќи дека Земјата е единствената планета  за која што е познато дека има живот. Постојат два пристапи кон науките за Земјата: [[редукционистичкиот]] и [[Холизам|холистички]]. Официјалната дисциплина на науките за Земјата може да вклучи и проучување на атмосферата, хидросферата, океаните и биосферата, како и цврста земја. Обично '''земјонаучниците''' ('''геонаучници''') користат сознанија од [[физика]], [[хемија]], [[биологија]], [[хронологија]] и [[математика]] да изградат квантитативно разбирање за тоа како работи Земјиниот систем, и како еволуирал до неговата сегашна состојба.

==Полиња на проучување==
[[File:Limu o Pele.jpg|thumb|250px|Лавата истекува од вулканот [[Килауеја]] во океанот на [[Хаваи (островот)|островот Хаваи]]]]
Следните [[полиња на науката]] обично се категоризирани во рамките на геонауките:
* [[Геологија]]та ги опишува [[карпестите (геологија)|карпестите]] делови на Земјината [[кора (геологија)|кора]] (или [[литосфера]]) и нивниот историски развој. Главните поддисциплини се [[минералогија]] и [[петрологија]], [[геохемија]], [[геоморфологија]], [[палеонтологија]], [[стратиграфија]], [[структурна геологија]], [[инженерска геологија]] и [[седиментологија]].<ref>{{harvnb|Adams|Lambert|2006|p=20}}</ref><ref
name="smith 5">{{harvnb|Smith|Pun|2006|p=5}}</ref>
* [[Физичка географија|Физичката географија]] покрива аспекти на [[геоморфологија]]та, [[педологија|проучувањето за почвата]], [[хидрологија]], [[метеорологија]], [[климатологија]] и [[биогеографија]].<ref>[http://www.physicalgeography.net/fundamentals/1b.html Fundamentals of Physical Geography, 2nd Edition, by M. Pidwirny, 2006]</ref>
* [[Геофизика]]та и [[геодезија]]та ја истражуваат [[формата на Земјата]], нејзината реакција на сили и нејзините [[магнетни полиња|магнетни]] и [[Гравитациско поле|гравитациски полиња]]. Геофизичарите го истражуваат [[Земјино јадро|јадро]]то и [[Земјина обвивка|обвивката]] како и [[тектонската]] и [[сеизмичката]] активност на литосферата.<ref name="smith 5"/><ref>[http://wordnetweb.princeton.edu/perl/webwn?s=geodesy&sub=Search+WordNet&o2=&o0=1&o7=&o5=&o1=1&o6=&o4=&o3=&h=0 Wordnet Search: Geodesy]</ref><ref>[http://www.oceanservice.noaa.gov/education/kits/geodesy/welcome.html NOAA National Ocean Service Education: Geodesy]</ref>
* [[педологија|Науката за почвата]] го опфаќа најоддалечениот слој на Земјината кора која е предмет на процесите за формирање на почвата (или [[педосфера]]).<ref>[http://soil.gsfc.nasa.gov/ped/pedosph.htm Elissa Levine, 2001, The Pedosphere As A Hub] {{Семарх|url=https://web.archive.org/web/20071030004610/http://soil.gsfc.nasa.gov/ped/pedosph.htm |date=2007-10-30 }} broken link?</ref> Главните поддисциплини вклучуваат [[едафологија]] и [[педологија]].<ref>{{Наведена мрежна страница |url=http://jan.ucc.nau.edu/~doetqp-p/courses/env320/lec1/Lec1.html |title=Duane Gardiner, Lecture: Why Study Soils? excerpted from Miller, R.W. & D.T. Gardiner, 1998. Soils in our Environment, 8th Edition |accessdate=2013-01-10 |archive-date=2018-02-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180209052922/http://jan.ucc.nau.edu/~doetqp-p/courses/env320/lec1/Lec1.html |url-status=dead }}</ref>
* [[Океанографија]]та и [[хидрологија]] (вклучувајќи и [[лимнологија]]та) опишуваат морски и слатководни домени на [[водени]] делови на Земјата (или [[хидросфера]]). Главните поддисциплини вклучуваат [[хидрологија]] и [[физичка океанографија|физичка]], [[хемиска океанографија|хемиска]] и [[биолошка]] океанографија.{{се бара извор|date=November 2007}}
* [[Глациологија]]та ги проучува деловите каде што има [[мраз]]на Земјата (или [[крајосфера]]).
* [[Науките за атмосферата]] ги проучуваат [[гас]]овитите делови на Земјата (или [[атмосфера]]) меѓу површината и [[егзосфера]]та (околу 1000&nbsp;км). Главните поддисциплини се [[метеорологија]], [[климатологија]], [[атмосферска хемија]] и [[атмосферска физика]].

==Внатрешноста на Земјата==
[[Тектонските плочи]], [[планинските|масив]]и, [[вулкан]]ите, и [[земјотрес]]ите се  [[геолошки|геолошки феномени]] tкои можат да се објаснат во рамките на  [[енергетски трансформаци]]и во [[Земјината кора]].<ref>[http://okfirst.ocs.ou.edu/train/meteorology/EnergyBudget.html Earth's Energy Budget]</ref>

<!-- A diagram is needed here. -->
Под Земјината [[кора (геологија)|кора]] лежи [[обвивката]] која се загрева со  [[радиоактивно распаѓање]] на [[тешки елементи]]. Обвивката не е сосема солидна и се состои од  [[магма]] која е во состојба на полупостојано  [[струење]]. Овој процес на струење предизвикува литосферските плочи да се движат, иако тоа е бавно. Резултатот на процесот е познат како [[тектонски плочи]].<ref>{{harvnb|Simison|2007|loc=paragraph 7}}</ref><ref name="adams tectonics">{{harvnb|Adams|Lambert|2006|pp= 94,95,100,102}}</ref><ref>{{harvnb|Smith|Pun|2006|pp= 13-17,218,G-6}}</ref><ref name="oldroyd tectonics">{{harvnb|Oldroyd|2006|pp= 101,103,104}}</ref>

Тектонските плочи може да се сметаат за процес преку кој земјата повторно има површина. Преку процес наречен  [[ширење на морското дно]]), создадена е нова кора од протокот на магма од под [[литосферата]] до површината, преку пукнатини, каде што се лади и се стврднува. Преку процес наречен подвлекување кога океанската кора се турка под земја- под остатокот од литосферата- каде доаѓа во контакт со магма и се топи- повторно соединувајќи се со обвивката од која оригинално потекнува.<ref name="adams tectonics"/><ref name="oldroyd tectonics"/><ref>{{harvnb|Smith|Pun|2006|p=327}}</ref>

Области на кората каде што се создава новата кора се наречени ''дивергентни граници'', оние кои се вратени назад на Земјата се ''конвергентни граници'' а оние кај кои плочите се лизгаат еден под друг, но не се создава ниту уништува нов литосферички материјал се наведени како [[трансформирани]] (или конзервативни) граници<ref name="adams tectonics"/><ref name="oldroyd tectonics"/><ref>{{harvnb|Smith|Pun|2006|p=331}}</ref> [[Земјотресите]] се резултат на движењето на литосферичките плочи, а тие обично се случуваат во близина на конвергентни граници каде што делови од кората се присилени во земјата како дел од подвлекување.<ref name="smith subduction">{{harvnb|Smith|Pun|2006|pp= 325,326,329}}</ref>

[[Вулканите]] се резултат главно од топењето на [[подвлекување|подвлечен]] материјал од кората на Земјата. Материјалот од кората што е присилен во [[астеносфера]]та се топи, и дел од стопениот материјал станува доволно лесен за да се крене на површината и така се раѓаат вулканите.<ref name="adams tectonics"/><ref name="smith subduction"/>

==Електромагнетно поле на Земјата==
[[Електромагнет]] е магнет создаден од струја што тече околу меко [[железно]] јадро.<ref>{{harvnb|American Heritage|p= 576}}</ref> Земјата има цврсто железно [[внатрешно јадро]] опкружено со полутечни материјали од  [[надворешното јадро]] кои се движат во постојани струи околу внатрешното јадро;<ref name="oldroyd core"/> така што Земјата е  [[електромагнет]]. TОва е познато како [[динамо теорија]] на магнетизмот на Земјатa.<ref name="oldroyd core">{{harvnb|Oldroyd|2006|p= 160}}</ref><ref name="dynamo">{{Наведена мрежна страница
|url=http://setiathome.berkeley.edu/~pauld/etc/210BPaper.pdf
|title=Dynamo Theory and Earth's Magnetic Field.
|author=Demorest, Paul
|date=2001-05-21
|accessdate=2007-11-17
|archive-date=2007-02-21
|archive-url=https://web.archive.org/web/20070221094040/http://setiathome.berkeley.edu/~pauld/etc/210BPaper.pdf
|url-status=dead
}}</ref>

==Атмосфера==
[[File:Magnetosphere rendition.jpg|thumb|250px|[[Магнетосферата]] ја штити површината на Земјата од наелектризираните честички од  [[сончевиот ветар]]. Тоа се згуснува во текот на денот (Сонце) поради силата на честичките што пристигнуваат и се проширува во текот на ноќта. ''Да не се поместува сликата.'']]

[[Тропосферата]], [[стратосферата]], [[мезосферата]], [[термосферата]], и [[егзосферата]] се пет слоеви кои ја сочинуваат Земјината атмосфера. Во сите нив, атмосферата е составена од околу 78.0% [[азот]], 20.9% [[кислород]], и 0.92% [[аргон]]. 75% од гасовите во атмосферата се наоѓаат во тропосферата,  во најдолниот слој. Останатиот еден процент од атмосферата(сè освеназот, кислород, и аргон) содржи мали количини на други гасови вклучувајќи и CO<sub>2</sub> и водна пареа.<ref name="adams atmosphere">{{harvnb|Adams|Lambert|2006|pp= 107-108}}</ref> Водните пареи и  CO<sub>2</sub> дозволуваат Земјината атмосфера да ја фати и држи сончевата енергија преку феномен наречен [[ефектот на стаклената градина]].<ref>{{harvnb|American Heritage|p= 770}}</ref> Ова овозможува површината на Земјата да биде доволно топла за да има вода во течна состојба и да поддржува живот.

[[Магнетното поле]] создадено од внатрешните движења на [[Земјиното јадро|јадро]] ја произведува [[магнетосферата]] која што ја штити Земјината атмосфера од [[сончевиот ветар]].<ref>{{harvnb|Adams|Lambert|2006|pp= 21-22}}</ref>  Како што Земјата е стара[[старост на Земјата|4.5 милијарди]] години ,<ref name="age earth">{{harvnb|Smith|Pun|2006|p=183}}</ref> до сега би ја изгубила својата атмосфера ако не постоеше заштитничката магнетосфера.

Во прилог на складирање на топлина, атмосферата исто така ги штити живите организми со оклопување на површината на Земјата од [[космичките зраци]]. Имајте предвид дека нивото на заштита е доволно високо за спречување на [[космичките зраци]] од уништување на живиот свет на Земјата, но доволно ниско да им помогне на [[мутациите]] кои имаат важна улога во протуркување на [[еволуција|разновидноста]] во биосферата.{{Се бара извор|date=November 2007}}

==Методологија==
Како и сите други научници, земјонаучниците го применуваат [[научниот метод]]. Тие создаваат [[хипотези]] по набљудување на настани и собирање податоци за природните појави, и тие ги тестираат хипотезите од таквите податоци.

Една современа идеја во науката за Земјата е [[униформизам (наука)|униформизам]]. Униформизмот says that вели дека "античките геолошки одлики се толкуваат со разбирање активни процеси кои се лесно забележани".{{се бара извор|date=June 2008}} Едноставно кажано, ова значи дека геолошките процеси што се случуваат денес се случиле и во минатото -. Сегашноста е клучот за минатото. На пример, една планина не треба да се смета како да е создадена во еден момент, туку тоа може да се гледа како резултат на континуирано подвлекување предизвикувајќи магма да расте и да се формираат континентални вулкански лакови.

==Земјините сфери==
Науката за Земјата генерално познава четири сфери: [[литосферата]], [[хидросферата]], [[атмосферата]], и [[биосферата]];<ref name="wheeling">[http://www2.cet.edu/ete/hilk4/intro/spheres.html Earth's Spheres] {{Семарх|url=https://web.archive.org/web/20070831022404/http://www2.cet.edu/ete/hilk4/intro/spheres.html |date=2007-08-31 }}. ©1997-2000. Wheeling Jesuit University/NASA Classroom of the Future. Retrieved November 11, 2007.</ref> овие одговараат на  [[карпи (геологија)|карпи]], [[вода]], [[воздух]], и [[живот]]. Некои практичари вклучуваат, како дел од сферите на Земјата, [[крајосферата]] (што одговара на [[мраз]]) како посебен дел од хидросферата, како и [[педосферата]] (што одговара на [[почва]]) како активна и измешана сфера.

===Делумна список на главните теми на науката за Земјата  === 
:Види: [[Список на основните теми на науката за Земјата]]

====[[Атмосфера]]====

* [[Атмосферска хемија]]
* [[Климатологија]]
* [[Метеорологија]]
** [[Хидрометеорологија]]
* [[Палеоклиматологија]]

====[[Биосфера]]====
* [[Биогеографија]]
* [[Палеонтологија]]
** [[Палинологија]]
** [[Микропалеонтологија]]
* [[Геомикробиологија]]
* [[Геоархеологија]]

====Хидросфера====
* [[Хидрологија]]
** [[Геохидрологија]]
* [[Лимнологија]] (наука за слатките води)
* [[Океанографија]] (наука за морските води)
** [[Хемиска океанографија]]
** [[Физичка океанографија]]
** [[морска биологија|Биолошка океанографија]] (морска биологија)
** [[морска геологија|Геолошка океанографија]] (морска геологија)
*** [[Палеокенографија]]

====[[Литосфера]] или [[геосфера]]====
{{col-begin}}
{{col-break}}
* [[Геологија]]
** [[Економска геологија]]
** [[Инженерска геологија]]
** [[Еколошка геологија]]
** [[Историска геологија]]
*** [[Кватерна геологија]]
** [[Планетарна геологија]]
** [[Седиментологија]]
** [[Стратиграфија]]
** [[Стуктурна геологија]]
* [[Географија]]
** [[Просторна географија]]
* [[Геохемија]]
* [[Геоморфологија]]
{{col-break}}
* [[Геофизика]]
** [[Геохронологија]]
** [[Геодинамика]] (Поврзано [[Тектоника]])
** [[Геомагнетизам]]
** [[Гравиметрија]] (исто дел од [[Геодезија]])
** [[Сеизмологија]]
* [[Глациологија]]
* [[Хидрологија]]
* [[Минералогија]]
** [[Кристалографија]]
** [[Гемологија]]
* [[Петрологија]]
* [[Спелеологија]]
* [[Вулканологија]]
{{col-end}}

====[[Педосфера]]====
* [[Наука за почвата]]
** [[Едафологија]]
** [[Педологија (наука за почвата)|Педологија]]

====Системи====
* [[Наука за животната средина]]
* [[Географија]]
** [[Човекова географија]]
** [[Физичка географија]]
* [[Хипотеза Гаја]]

====Други====
* [[Картографија]]
* [[Геоинформатика]] ([[ГИС]])
* [[Геостатистика]]
* [[Геодезија]] и [[Испитување]]
* [[Претпријатие за наука за Земјата НАСА]]

==Поврзано==
{{Главно|Резиме на науката за Земјата}}
{{Портал|науките за Земјата|Животната средина|Екологија}}
*[[Графички софтвер за науки за Земјата ]]
*[[Геонаука за животната средина]]
*[[ГЕО-ЛАВ]] (GEO Library Experts Online)
*[[Глосар на геолошки термини]]
*[[Список на геонаучни организации]]
*[[Список на руски земјонаучници]]
*[[Наногеонаука]]
*[[Структура на Земјата]]

==Наводи==
{{reflist|2}}

== Дополнителна литература ==
* Allaby M., 2008. Dictionary of Earth Sciences, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-921194-4
* {{Наведена книга
|title=Earth Science: An illustrated guide to science
|first1=Simon
|last1=Adams
|first2=David 
|last2=Lambert
|publisher=Chelsea House
|location=New York, NY
|year=2006
|pages=
|isbn=0-8160-6164-5

}}
* {{Наведена книга
|title=American Heritage dictionary of the English language
|edition=4
|publisher=[[Houghton Mifflin]] Company
|location=Boston, MA
|isbn=0-395-82517-2
|pages=
|author=Joseph P. Pickett (executive editor)
|year=1992
|ref={{harvid|American Heritage}} 
}}
* Korvin G., 1998. Fractal Models in the Earth Sciences, Elsvier, ISBN 978-0-444-88907-2
* {{Наведена мрежна страница|url=http://okfirst.mesonet.org/train/meteorology/EnergyBudget.html|title=Earth's Energy Budget|last=|first=|date=2004|archive-url=|archive-date=|dead-url=|accessdate=17 ноември 2007|work=|publisher=Oklahoma Climatological Survey}}
* {{Наведена мрежна страница
|url=http://wordnetweb.princeton.edu/perl/webwn?s=Earth+science&sub=Search+WordNet&o2=&o0=1&o7=&o5=&o1=1&o6=&o4=&o3=&h=0
|title=WordNet Search 3.0
|accessdate=2007-11-10
|work=WordNet a lexical database for the English language
|publisher=Princeton University/Cognitive Science Laboratory /221 Nassau St./ Princeton, NJ 08542
|first=George A.
|last=Miller
|author2=Christiane Fellbaum, and Randee Tengi, and Pamela Wakefield, and Rajesh Poddar, and Helen Langone, and Benjamin Haskell
|year=2006
}} 
* {{Наведена мрежна страница
|url=http://www.oceanservice.noaa.gov/education/kits/geodesy/welcome.html
|title=NOAA National Ocean Service Education: Geodesy
|date=2005-03-08
|accessdate=2007-11-17
|publisher=National Oceanic and Atmospheric Administration
}}
* {{Наведена книга
|title=Earth Cycles: A historical perspective
|first=David
|last=Oldroyd
|publisher=Greenwood Press
|location=Westport, Connicticut
|year=2006
|isbn=0-313-33229-0

}}
* {{Наведена книга
|title=Earth Science: Decade by Decade
|first=Christina
|last=Reed
|publisher=Facts on File
|location=New York, NY
|year=2008
|isbn=978-0-8160-5533-3
}}
* {{Наведена мрежна страница
|url=http://www.ucmp.berkeley.edu/geology/tecmech.html
|title=The mechanism behind plate tectonics
|date=2007-02-05
|accessdate=2007-11-17
|author=Simison, W. Brian
|ref={{harvid|Simison 2007}}
}}
* {{Наведена книга|title=How Does the Earth Work?|first1=Gary A.|last1=Smith|first2=Aurora|last2=Pun|publisher=Pearson Prentice Hall|location=Upper Saddle River, NJ|year=2006|pages=|isbn=0-13-034129-0}}
* Tarbuck E. J., Lutgens F. K., and Tasa D., 2002. Earth Science, Prentice Hall, ISBN 978-0-13-035390-0
* Yang X. S., 2008. Mathematical Modelling for Earth Sciences, Dunedin Academic Press, ISBN 978-1-903765-92-0

==Надворешни врски==
{{рв|Earth sciences}}
* [https://www.globe.gov/documents/37591/51950774/1+%D0%97%D0%B5%D0%BC%D1%98%D0%B0%D1%82%D0%B0+%D0%BA%D0%B0%D0%BA%D0%BE+%D1%81%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B5%D0%BC+%E2%80%93+Earth+as+a+System.pdf/4800559f-b0ec-43fc-92b9-905585a69a8d „Земјата како систем“]
*[http://epod.usra.edu/ Earth Science Picture of the Day], a service of [[Universities Space Research Association]], sponsored by [[Goddard Space Flight Center|NASA Goddard Space Flight Center]].
*[http://tierra.rediris.es/Geoethics_Planetary_Protection/ Geoethics in Planetary and Space Exploration].
*[http://www.nestanet.org/cms/content/welcome] {{Семарх|url=https://web.archive.org/web/20121014192325/http://www.nestanet.org/cms/content/welcome |date=2012-10-14 }}, [[National Earth Science Teachers Association]]
*[http://www.geosciences.com Earth Sciences Degree Program Directory] {{Семарх|url=https://web.archive.org/web/20150610132939/http://www.geosciences.com/ |date=2015-06-10 }}

{{Земја}}
{{Earth science}}
{{Nature nav}}

{{Нормативна контрола}}

[[Категорија:Земја]]
[[Категорија:Науки за Земјата|*]]
[[Категорија:Планетологија]]
[[Категорија:Списоци за наука]]