Обичаите за раѓање во Македонија

Обичаите за раѓање во Република Македонија - се дел од традиционалната македонска култура и нејзините елементи можат да се најдат во модерното време. Раѓањето спаѓа во редот на трите клучни моменти во човековиот живот: раѓање - брак - смрт. Во традиционалните претстави се спротивставува на позицијата на „белиот“ свет, тоа е претставата на дијаметрално спротивставениот свет, кој преку моделот на опозицијата се изразува на поинаков начин на постоење, над границите на „бел“ свет, и е врзан за моментите пред и по смртта. Во согласност со овие престави, доаѓањето на свет, односно раѓањето се сфаќало како доаѓање од „другиот“ свет во „овој“. Новороденчето, како обредна тема, преминало од хтонскиот „еден“ свет во „сопствениот“ свет и затоа чинот на раѓањето е сопственото одвојување од тој друг свет и причината за изведбата на ритуалот, за да влезе во реалноста на профаниот, земен живот. Церемонијата се смета за начин на културна и социјална потврда на пресвртните точки на локацијата во животот на поединецот.

Потекло на oбичаите за раѓање во Република Македонија

Тешко е да се утврди датирањето на комплексот на обреди и верувања, магиски практики, табуа итн., особено ако се претпостави дека ритуалните практики, магиските дејства и формули, како што некои објавиле (стоечки, во клечечка состојба), регистрирани во теренската истрага, биле присутни длабоко во минатото. Поткрепа на ова може да бидат некои ликовни претстави од археологијата, а такви преставувања се среќаваат и во текстилното творештво. Писмени извори за овој обичај среќаваме во 19 век. Во обичајот за раѓање владеат комплекс од обреди, верувања, магиски постапки, табуи. Навиките за раѓање може да се поделат на: • пренатална, • самото раѓање, • периодот после раѓањето. Овие три групи отприлика може да се согледаат во теоријата на премин на Генеповата теорија, во нејзината тричлена структура: сепарација - лиминална - агрегација. Обредите на одвојување или, во нашиот случај, пренаталните обреди, го започнуваат процесот на бременост. Тука спаѓаат во прв ред забраните - табуата и прописите кон бремената жена: - да меси и да готови јадења во петок и недела, како и за празници (тука имаме христијанизација на паганското религиско наследство), - да работи или да излегува ноќно време надвор. -Сепарација јасно е воочлива и во самиот чин на раѓање, кога жената обично се пораѓа само во присуство на бабицата, или пак доколку се погоди на нива, таа се издвојува сама. -Карактеристиките на лиминалната фаза се:

- општествено безвремен период, затоа што го опфака интервалот мегу два периода. - лицето е изложено на посебни правила и забрани во врска со храната, облеката и целосно движењето. Во оваа фаза личноста е „загадена со светоста“, а бидејќи е во состојба на светост, таа е исто така опасна, а со тоа и „нечиста“.

• Овие карактеристики се присутни и во породилните обреди, како за породување, така и за новороденчиња. За новороденчето, овие карактеристики се забележуваат во моментот на неговото прво изложување, кога требало да се стави на земја, или пак истиот момент на изложеност - во клекната или стоечка положба, така што детето би дошло во контакт со земјата. Овие обичаи симболички ја изразуваат припадноста на детето на земјата. Мистичното поистоветување на детето со земјата е широко распространето во верувањата на многу народи, па може да се каже и за универзалната претстава на Мајката Земја, изразена во бројни обичаи. Оваа навика е микрокосмичка верзија на исконскиот чин што го извела самата земја. Меѓутоа овој обичај е и симболична манифестација на припадноста кон тој свет, бидејќи земјата е симбол на тој дрга, хонтски свет. Допирот со земјата ја означува всушност двостраната припадност на детето после рагањето, односно тоа припаѓа како на овој, така и на оној свет. Ова двостранаприпадност на детето убаво се гледа во обичајот кога на третата вечер се остава на праг, и ако тоа падне надвор од куката се верува дека нема да живее, а кое падне во куќата дека ќе живее. Во овој случај прагот се јавува како граница меѓу надворешниот и внатрешниот простор, кој е еден на оној и на овој свет.За периодот без раѓање започнува од моментот на бременост, а за најголема кулминација достигнува на крајот на самиот чин на породување и трае 40 дена. Поради изразената неизвесност и ризик од конечниот исход, породувањето според народните верувања претставувало половина смрт. Целиот овој период е исполнет со низа табуи и магиски постапки.

Целиот овој период е исполнет со низа табуи и магиски постапки. Така на пример, бремената жена не треба да „украде“ нежто, бидејќи во тој случај детето ќе имало белег „нишан“ од она што е украдено, а за да се избегне тој белег требало да се фати за земја. Овде на трудницата и се забранува да не спие во петок и недела, како и на празници, навечер да не излегува надвор и да не работи, бидејќи во обратен случај може да се случи нешто и на жената или на идниот род. Не чини да гледа мртовец, бидејќи детето ќе било жолто, итн.

• Во лиминалниот безвременски период, мајката и детето се наоѓаат во ритуална изолација од животот на заедницата, а тоа се заменува со нивното зголемено учество во светот и зголемена блискост со другиот хтонски свет. Оваа неодредена положба за родилката и детето се изразува на два плана: природен, затоа што се наѓаат меѓу овоземното и хтонското, и општестволен, затоа што се уште немаат јасна одредена улога во заедницата. Овде може да се спомене:

- определениот простор наменет за нив - на пример спиење во посебна просторија, или пак во посебен дел во куќата, или пак нивниот простор е ограден така јаже, а како заштитни средства во овој простор се ставаат метла, лук; - неизлегување, особено ноќно време - горење на светло до 40 дена во просторијата каде што спие детето; - забарана да меси и да приготвува јадење жена што нема навршено 40 дена од породот, - стави заштитни предмети за детето и мајката, на пример, лук, метла, - посебни именувања на детето пред крштевањето, на пр. крже/кржа; „кежо“/„шорка“; „рулче“, „руле“ итн.). Ваквата положба на обредните субјекти се подразбира со ниво на амбивалентност, но и со ниво на латентна светост и моќ. Тоа значи дека тие се истовремено и опасни за другите, но подлежат и на влијанието на разни нечисти сили олицетворени во родилните демони во составот на доминантните митски претстави создадени за овој период. Во овој контекст може да се споменат:

• верувањата за душите на некрстените дека, за кои се смета дека и плачат на мајката во ниедно време; • верувањата во „наречници“, или „самовили“, кои се замислуваат како три жени, кои доаѓаат третата вечер да ја одредат судбината на детето, при што пресудниот збор го има третата наречница. • верувавата во „нави“, за кои се нема потполно јасна престава за нивниот извор, но се верува дека ја напаѓаат родилката во периодот до 40 дена.

Во фазата на агрегација, лицето се враќа во секојдневната заедница и се приклучува на новата улога. Целта на овие обреди е да се избега од безвременското и светото и да се врати во стариот свет, во профаното општество, односно да се земе новиот статус на поединецот од заедницата. Како првична за обреди на агрегација можат да се земат: • обредното бањање на детето и родилката, • задојувањето, • повојница, а како најкаркатеристичен обред е • крштевката.

Понатаму во оваа група би биле: • обредното потстрижување, • првото запче и првото проодување.

Во обичаите за раѓање би можеле да се споменат и оние кога жената не можела да роди,таа се носела на свети места(да се провне под “дупени' камења или дрва пиење лековити води оставање i" најразлични предмети најчесто делови од облека на вакви места) Некои од овие обичаи или традиции и денес се користат во секојдневниот живот на луѓето, се разбира во поединечни семејства и со многу промени (пр. верувања до 40 дена - за да не сеостава ноќно време надвор од облеката на новороденчето). леунката да не се поздравува со гости при нивно заминување; повојница, крштевка и др.). Во структурата на обичајот за раѓањето можат да се издвојат следниве елементи:

1. Обреди (предпородилни, на пр. пример припремите за самото пораѓање; самото раѓање, на пр. положбата на раѓање, приготвување место за раѓање,обредни постапки со постелката,папочето итн. ;после раѓање, на обредно бањање на родилката и новороденчето, повојница, крштевка и др.;заштитни обреди за родилката и детето). 2. Табуа - не излегување ноќно време надвор, забрана да меси леб, особено во петок и недела и за празници, забрана за посета на свети места, забрана за гледање мртви и одење кај мртви итн.

3. Верувања - верувања поврзани со плодот, со полот на детето; верувања во натприродни суштества, на пример, души на некрстени деца, нави, наречници.

4. Обреден простор - на пример прострот каде што се пораѓа жената (затоплена соба, сама заедно со бабицата која го врши породот, или пак доколку се погоди на нива бира изолиран издвоен простор; место каде што лежат. родилката и детето, кое најчесто се заобиколува во магиски круг; праг; огниште, вода, место каде што нема пристап на живи суштества, итн.

5. Обредно време - овде спаѓа главно периодот до 40 дена, како и најразлични забарни поврзани за ноќта.

6. Верски предмети - срп, нож, папоче, постелка, метла, пари, молив, итн.

7. Обредни лица - родилката, новороденчето, бабицата што го врши пораѓањето, која во најголем број случаи е жена што врши пораѓања во селото или пак свекрвата, кум - лицето што ќе го крсти детето.

Посебни карактеристики

1. Спаѓа во редот на трите клучни моменти во човековиот живот, заедно со бракот и смртта. Тргнувајќи од тоа што најголема вредност во традиционалното македонско заедничко семејство имало потомството, тогаѓ сигурно е дека обичаите за раѓање изобилуваат со мноштво обредни постапки, табу прописи, магиски верувања, верувања итн. Нив можеме да ги сретнеме уште при свадбата, како на пример:

• фрлање житарици,бонбони и пари врз младите со цел да бидат плодни,

• давањето „накоњче“ - мало дете на невеста со цел и таа да може да роди,

• истркалување мало дете, најчесто машко во постелата каде ќе спијат младите, итн.

2. Во рамките на овие обичаи како поспецифични можат да се издвојат некој обреди што се вршат во различни предели на Македонија. Тука би го споменале обредот пред самиот чин на раѓање.

• родилката да се напие вода од опинокот или чевелот на мажот.

3. Во периодот при самиот чин на раѓање и после раѓање како поспецифични можат да се издвојат:

• обреди во врска со папочето на детето (негово чување од страна на мајката, и верувањата во врска со него)

• обреди со постелката од жената (фрлање на места каде што не се гази, а на вакви место се фрлала и сламата или пак некој вид на покривки на кои лежела жената)

• оставајќи го детето на прагот на третата вечер, ритуалот е надминат од верувањето дека детето преживеало или не. Кога ќе падне надвор, се верува дека нема да преживее, а во обратен случај, внатре, преживува, на што му противречи опозицискиот пар надвор/внатре. Првиот елемент на опозицијата се натпреварува за другата страна, односно за тој свет, а вториот елемент за овој свет.

• Обредот на третата веќер детето да се остава над огниште (Порече), или пак во Дебарца, свекрвата правела треага од стапалката на детето во пепел од домашниот култ огништето кон вратата што било во функција на магиска патека што ќе ги одвлече наречниците во друга насока.

• Задојувањето - најчесто детето го задојувала друга жена која веќе доела и нејзиното дете и задоеното се сметале како род по млеко.

• Како покарактеристичен може да се земе и обредот на брзо крштевање во колку детето се гледало дека нема да преживее.

• Најден или сретнат кум, кога во семејството им умреле повеќе деца, и за да се избегне повоторно смртта на новороденчето се избирал нов кум, а истиот процес на селекција се вршел на раскрници и онаа личност. која прва ќе се сретнела че биде кум, без да се гледа верска или национална припадност.

• Во колку пак, жената неможела да роди, таа се носела на свети места (да се провне под „дупени“ камева, или дрва, пие лековити води, оставање најзлични предмети најчесто делови од облека на вакви места) .

Нематеријално културно наследство

Со одлука на Владата на Македонија на oбичаите за раѓање во Република Македонија како нематеријално (духовно) е значајно културно наследство и е прогласено за културно наследство од особено значење - поткатегорија големо значење.

Литература

• Атанасовска (Петреска), Весна 1991: „Обичаи и верувања во Титоввелешко за обезбедување пород и заштита на новороденчето и на родилката од лоши сили“, во: Македонски фолклор, бог. XXIV, бр. 48, Скопје, ул. 211-217.

• Задроживска, Ана 1994: Семејни обреди. Споредбена монографија на полските село Пјентки и Твароги и македонското село Јабланица. Музеј на Македонија, Археоло{ки, Етноло{ки и Историски, Скопје; Катедра по етнологија и култура антропологија, Варшава, Скопје.

• Zeceviċ, Slobodan 1965: „Determining sudbine pri rođenju u južnih Slovena“, во: Narodno steščalašto, god. IV, ул. 15-16, Белград, ул. 1215-1221 година.
• Јовановиќ, Бојан 1993: Магија српски обреда. Светови, Нови Сад

• Китевски, Марко 1982: „Обичаи и верувања од Дебарца (Охридско) поврзани со раѓањето на детето“, во: Македонски фолклор, бог. XV, бр. 29-30, Скопје, ул. 125-130.

• Македонски фолклор, боже. XXІV, бр. 48, Скопје, 1991, тема: „Obi~aite i obredite povrzani so ra|aweto na deteto“, стр. 161-247.

• MarinovÍ, M. 1914: Narodna vÔra i religiozni narodni obi~ai. SbornikÍ za narodni umotvoreniја i narodopisÍ, XXVIII, Софија.

• Павлович, М. Јеремија 1928: Малешево и Малешевци. Етнолошки испитувања. Белград.

• Пенушлиски, Кирил 1968: „Наречниците во македонското народно општество“, во: Работа на XІІІ Конгрес на Сојузот на фолклористот на Југославија во Дојран 1996 г., Скопје, ул. 303-309.

• Пенушлиски, Кирил 1988: „Наречниците во македонското народно општество“, во: Одбрани фолклористички трудови, кн. 4, Македонска книга, Скопје, ул. 70-78.

• Петреска, Весна 2000: „Семејниот обреден комплекс во Куманово и Куманово“, во: Фолклорот во Куманово и Кумановско. Институт за фолклор „Марко Цепенков“ - Скопје, Центар за култура „Трајко Прокопиев“ - Куманово, Куманово, ул. 315-398.

• Петреска, Весна 2002: „Демони на судбината во македонските народни верувава“, во: Македонски фолклор, Институт за фолклор „Марко Цепенков“ - Скопје, бог. ХХХ, бр. 60, Скопје, 2002, стр. 83-98.

• Петреска, Весна 2006: „Медијаторите во обредите од `ивотниот циклус“, во: Спектар, Списанието на Институтот за македонска литература, бог. 24, бр. 47, Скопје, ул. 153-173.

• Петреска, Весна 2006: „Духовното сродство во современите општествени процеси“, во: Македонски фолклор, бог. 63, стр. 163-179.

• Петреска, Весна 2006: „Демоните на судбината во македонските народни верувања“, во: Христијанска демонологија и популарна митологија. Демони, духови, вештерки. Уредник на серии: Éva Pócs и Gábor Klaniczay, Vol. II, CEU Press, Будимпешта-Њу Јорк, 2006, стр. 217-232.
• Петреска, Весна 2008: Етнографија на современиот семеен `ивот во македонското семејство. Традиционални и нови културни модели во ритуалниот и семејниот живот. Институт за фолклор „Марко Цепенков“, Специјално издание, кн. 70, Скопје.

• Раденкович, Кубинко 1995: „Mitoloska bica vezena za rodzenje deteta“, во: Etno-kulturoloski zbornik, kw. Јас, Сврќиг, ул. 35-40.

• Светиева, Анета 1991: „Обичаи околу бременоста и рагањето во село Фурка(Дојранско), во: Македонски фолклор, бог. XXІV, бр. 48, Скопје, ул.235-247.

• Shubert, Gabriella 1982: „Uloga suđenica u familišnim obsajima balkanskih naroda“, во: Македонски фолклор, бог. XV, бр. 29-30, Скопје, ул. 89-95.

• Tanoviќ, Stefan 1927: Srpski narodni obi~aji u –evÚeliskoj Kazi. SKA, SEZ, kw. 40, Drugo odeqewe @ivot i obi~aji narodni, kw. 16, Белград-Земун.

• Тарнер, Виктор 1969: Ритуален процес. Лондон.

• Тарнер, Виктор 1983: Симбол и ритуал. Издателство „Наука“, Москва.

• Филипович, Миленко 1939: Оби~аџи и веровава во Скопској Котлини. SKA, SEZ, kw. LIV, Drugo odeqenje zivot i obicaji narodni, kw. 24, Белград.

• Van-Gennep, Arnold 1981: Rites de passage. Пикард, Париз.

Надворешни врски

Обичаи при раѓање на дете во Куманово Најмило мое... дете, бебе, руљче, џагуре