Аденски протекторат
Аденскиот протекторат[1] (арап. محمية عدن Maḥmiyyat ‘Adan) бил британски протекторат во Јужна Арабија кој еволуирал во внатрешноста на пристаништето Аден и во Хадрамаут по освојувањето на Аден од Бомбајското претседателство на Британска Индија во 1839 година, и кој продолжил до 1960-тите. Во 1940 година бил поделен за административни цели на Западен протекторат и Источен протекторат.[2] Денес, територијата била дел од Република Јемен.
Владетелите на Аденскиот протекторат, како и генерално со другите британски протекторати и заштитените држави, останале суверени: нивните знамиња сè уште се вееле над нивните владини згради, владата сè уште се спроведувала од нив или во нивни имиња, а нивните држави одржувале посебна „меѓународна личност“ во очите на меѓународното право, за разлика од државите кои биле дел од Британската империја, како што била колонијата Аден, каде што британскиот монарх бил шеф на државата.[3]
Историја[уреди | уреди извор]
Неформални почетоци[уреди | уреди извор]
Она што станало познато како Аденски протекторат биле првично неформални аранжмани за заштита со девет племиња во непосредната заднина на пристанишниот град Аден:
- Абдали (Лахеј)
- Алави
- Амири (Дала)
- Акраби
- Аулаќи
- Фадли
- Хаушаби
- Субеихи
- Јафа
Британската експанзија во областа била дизајнирана да го обезбедила важното пристаниште кое во тоа време било управувано од британска Индија. Од 1874 година, овие заштитни аранжмани постоеле со премолченото прифаќање на Отоманската империја која ја задржала контролата над Јемен на север, а политиките станале колективно познати како „Девет племиња“ или „Девет кантони“.
Формални договори за заштита[уреди | уреди извор]
Почнувајќи со официјалниот договор за заштита со Махра султанатот на Кишн и Сокотра во 1886 година, Британија започнала бавно официјализирање на аранжманите за заштита што вклучувала над 30 главни договори за заштита, а последниот бил потпишан само во 1954 година. Овие договори, заедно со голем број други помали договори, го создале Аденскиот протекторат кој се протегал источно од Аден до Хадрамаут и ја вклучувал целата територија што ќе станела Јужен Јемен, освен непосредната околина и пристаништето на колонијалниот главен град Аден.
Аден со своето пристаниште била единствената област под целосен британски суверенитет и, заедно со некои офшор острови, била позната како населба Аден (1839–1932), провинција Аден (1932–1937), колонија Аден (1937–1963) и, конечно, држава Аден (1963–1967).
Во замена за британската заштита, владетелите на конститутивните територии на Протекторатот се согласиле да не склучувале договори со ниту да отстапиле територија на која било друга странска сила. Во 1917 година, контролата на Аденскиот протекторат била префрлена од Владата на Индија, која ги наследила интересите на британската источноиндиска компанија во различни кнежевски држави на стратешки важната поморска рута од Европа до Индија, на британското Министерство за надворешни работи. За административни цели, протекторатот бил неформално поделен на Источен протекторат (со свој политички офицер, британски советник, стациониран во Мукала во Куаити од 1937 до ок. 1967) и Западниот протекторат (со свој политички офицер, стациониран во Лахеј од 1 април 1937 до 1967 година), за одредена поделба на администрацијата.
Во 1928 година, Британците ја основале командата Аден, под раководство на Кралските воздухопловни сили, за да ја зачувале безбедноста на Протекторатот. Бил преименуван во Британски сили Аден во 1936 година и подоцна бил познат како Британски сили на Арапскиот Полуостров, а потоа и како команда на Блискиот Исток (Аден).[4]
Политики[уреди | уреди извор]
Границите меѓу политиките, па дури и нивниот број флуктуирале со текот на времето. Некои како султанатот Махра едвај имале функционална администрација.
Во протекторатот не биле вклучени Аденската колонија и островските области Перим, Камаран и Курија Мурија што ѝ се насобрале.
Источен протекторат[уреди | уреди извор]
Источниот протекторат (околу 230.000 km 2) ги вклучич следните ентитети (најчесто во Хадрамаут):
- Катири
- Махра
- Кваити
- Вахиди Балхаф
- Вахиди Бир Али
- Вахиди Хабан
Западен протекторат[уреди | уреди извор]
Западниот протекторат (околу 55.000 km 2 ) вклучени:
- Алави
- Акраби
- Аудали
- Беихан
- Датина
- Дала
- Qutaibi зависност од Дала
- Фадли
- Хаушаби
- Лахеј
- Долна Аулаќи
- Долна Јафа
- Шаиб
- Горниот шеик Аулаки
- Горен Аулаки султанат
- Горниот султанат Јафа и петте шеихдоми на Горна Јафа од:
- Ал-Буси
- Ал-Дуби
- Хадрами
- Мафлахи
- Маусата
Советодавни договори[уреди | уреди извор]
Во 1938 година, Британија потпишала советодавен договор со султанот Куаити и, во текот на 1940-тите и 1950-тите, потпишала слични договори со дванаесет други протекторатски држави. Следниве биле државите со советодавни договори:
- Источните протекторатни држави
- Катири
- Махра
- Кваити
- Вахиди Балхаф
- Западните протекторатни држави
- Аудали
- Беихан
- Дала
- Хаушаби
- Фадли
- Лахеј
- Долна Аулаќи
- Долна Јафа
- Горниот шеик Аулаки
Овие договори овозможиле стационирање на постојан советник во државите потписнички, што им дало на Британците поголема контрола над нивните внатрешни работи. Ова го рационализирало и стабилизирало статусот на владетелите и законите за наследување, но имало ефект на осификација на раководството и охрабрување на официјалната корупција. Воздушното бомбардирање и колективното казнување понекогаш се користеле против своеволните племиња за да се спроведело владеењето на британските клиенти. Британската заштита почнала да се гледа како пречка за напредок, став зајакнат со пристигнувањето на вести за арапскиот национализам од надворешниот свет на новодостапните транзистори радија.
Предизвици за статус кво[уреди | уреди извор]
Британската контрола била оспорена и од кралот Ахмад бин Јахја од Мутавакилитското Кралство Јемен на север, кој не ја признал британската власт во Јужна Арабија и имал амбиции за создавање обединет Голем Јемен. Во доцните 1940-ти и раните 1950-ти, Јемен бил вклучен во серија гранични престрелки по спорната Виолетова линија, англо-отоманска демаркација од 1914 година што служела за одвојување на Јемен од Аденскиот протекторат.
Во 1950 година, Кенеди Треваскис, советникот за западниот протекторат подготвил план за протекторатските држави да формирале две федерации, што одговарале на двете половини од протекторатот. Иако бил постигнат мал напредок во реализација на планот, Ахмад бин Јахја го сметал за провокација. Покрај неговата улога како крал, тој служел и како имам на владејачката заидиска гранка на шиитскиот ислам. Тој се плашел дека успешната федерација во шафиските сунитски протекторати ќе послужила како светилник за незадоволните Шафии кои ги населувале крајбрежните региони на Јемен. За да се спротивстави на заканата, Ахмад ги засилил напорите на Јемен да ја поткопал британската контрола и, во средината на 1950-тите, Јемен поддржал голем број бунтови на незадоволните племиња против протекторатните држави. Привлечноста на Јемен првично била ограничена во протекторатот, но зголемената интимност меѓу Јемен и популарниот арапски националистички претседател на Египет Гамал Абдел Насер и формирањето на Обединетите Арапски Соединетите држави ја зголемиле неговата привлечност.
Федерацијата и крајот на Протекторатот[уреди | уреди извор]
Аден бил интересен за Британија како врска со британска Индија, а потоа, по загубата на повеќето британски колонии од 1945 година и катастрофалната Суецка криза во 1956 година, како вредно пристаниште за пристап до клучната нафта од Блискиот Исток. Била избрана и како нова локација за командата на Блискиот Исток.
Националистичкиот притисок ги поттикнал загрозените владетели на државите на Аденскиот протекторат да ги оживеат напорите за формирање федерација и, на 11 февруари 1959 година, шест од нив потпишале договор за формирање на Федерацијата на Арапските Емирати на Југот. Во следните три години, ним им се придружиле уште девет, а на 18 јануари 1963 година, Аденската колонија била споена со федерацијата создавајќи ја новата Федерација на Јужна Арабија. Во исто време, (најчесто источните) држави кои не се приклучиле на федерацијата станаа Протекторат на Јужна Арабија, со што го прекинало постоењето на Аденскиот протекторат.
Итна помош во Аден[уреди | уреди извор]
На 10 декември 1963 година била прогласена вонредна состојба во поранешниот протекторат и новосоздадената држава Аден.
Вонредната состојба во голем дел била предизвикана од бранот на арапскиот национализам кој се проширил на Арапскиот полуостров и главно произлегол од социјалистичките и пан-арапистичките доктрини на египетскиот лидер Гамел Абдел Насер. Британските, француските и израелските инвазивни сили кои го нападнаале Египет по национализацијата на Суецкиот канал од Насер во 1956 година, биле принудени да се повлечат по интервенцијата и од Соединетите Држави и од Советскиот Сојуз.
Насер имал само ограничен успех во ширењето на неговите пан-арапистички доктрини низ арапскиот свет, со неговиот обид од 1958 година да ги обединил Египет и Сирија, бидејќи Обединетата Арапска Република пропаднала во неуспех само 3 години подоцна. Антиколонијалното востание во Аден во 1963 година дал уште една потенцијална можност за неговите доктрини, иако не било јасно дали бунтот меѓу Арапите во Аден ги натерал јеменските герилски групи да црпеле инспирација од пан-арапистичките идеи на Насер или самите да дејствувале независно.
До 1963 година и во следните години, антибританските герилски групи со различни политички цели почнале да се здружуваат во две поголеми, ривалски организации: прво Националниот ослободителен фронт (НЛФ) поддржан од Египет, а потоа Фронтот за ослободување на окупираниот Јужен Јемен ( ФЛОСИ), кои меѓусебно се нападнале како и Британците.
До 1965 година, станицата РАФ (РАФ Хормаксар) оперирал со девет ескадрили. Тие вклучувале транспортни единици со хеликоптери и голем број копнени јуришни авиони Hawker Hunter. Тие биле повикани од страна на армијата за удари врз позиции со употреба на ракети со висока експлозивна форма „60 lb“ и топови „Аден“ од 30 мм.
Битката кај кратерот го донела потполковникот Колин Кембел Мичел (АКА „Луд Мич“) до израз. На 20 јуни 1967 година имало бунт во Армијата на Федерацијата на Јужна Арабија, кој се проширил и на полицијата. Редот бил обновен од Британците, главно поради напорите на 1-от баталјон Аргил и Сатерленд Хајлендерс, под команда на потполковник Мичел.
Како и да е, смртоносните герилски напади особено од НЛФ набрзо продолжиле против британските сили, при што Британците го напуштиле Аден до крајот на Ноември 1967 година, порано отколку што било планирано од британскиот премиер Харолд Вилсон и без договор за следното владеење. НЛФ тогаш ја презел власта.
Наводи[уреди | уреди извор]
- ↑ The plural (Aden Protectorates) is also frequently found since it was an amalgamation of sultanates, etc. that were separate protectorates.
- ↑ Records of the British Administration in Aden, 1839-1967 (http://discovery.nationalarchives.gov.uk/details/rd/7d807f72-ee39-43db-86ed-2812db614c35)
- ↑ James Onley, The Arabian Frontier of the British Raj, Oxford University Press, 2007.
- ↑ „Air of Authority – A History of RAF Organisation – Overseas Commands – Middle East and Mediterranean“. Архивирано од изворникот на 10 September 2014.
Понатамошно читање[уреди | уреди извор]
- Пол Дреш. Историја на современиот Јемен . Кембриџ, ОК: Cambridge University Press, 2000 година.
- RJ Гевин. Аден под британско владеење: 1839–1967 година . Лондон: C. Hurst & Company, 1975 година.
- Том Литл. Јужна Арабија: Арена на конфликти . Лондон: Pall Mall Press, 1968 година.
