Сењски Рудник

 

Сењски Рудник на регионален пат Р-103

Сењски Рудник е рударска населба во општина Деспотовац, во Поморавската област, во Србија. Од Деспотовац и Ќуприја е на 20 километри. Во Сењски Рудник се наоѓа истоимениот рудник, најстариот активен рудник за кафеав јаглен во Србија , како и најстарата рударска населба во Србија . Како дел од рудникот има и музејска зграда за ископување јаглен со експонати и црквата Свети Прокопиј. Во непосредна близина на Сењски Рудник се наоѓа Мијајлова јама.

Историја

Железничка пруга

Постојат повеќе верзии за времето на откривање на наоѓалишта на јаглен во овој регион, но најприфатлива е „Приказната за еден стар рудар за нездрав камен“, од Драгослав Пандуровиќ, во книгата „100 години од Сењскиот рудник ( 1853—1953)“, во која вели дека јагленот го пронашол неговиот татко Лазар Пандуровиќ во околината на селото Сења во 1849 година, додека тој и неговите пријатели чувале свињи во густи букови шуми. Камењата со необичен изглед тој ги нарекол „нездрави камења“, бидејќи еден од нив случајно паднал во огнот, при што прво „се појави светло-црвена блескава маса“, која потоа „се претвори во густа сива пепел“. Лазар во тоа време бил ретко писмен и интелигентен човек. Сакајќи да дознае за што се работи, однел неколку примероци во Ќуприја, а оттаму биле испратени во Белград. Министерството за национална економија го поканило рударскиот инженер Василије Божиќ од Срем (тогаш во Австро-Унгарија ) и го испратиле да го испита теренот.

Отворање на рудникот

Имајќи предвид дека во тоа време Тополивница била изградена во Крагуевац и дека за нејзината работа морало да се обезбеди гориво, „Печат на финансии-одделение за рударство“ донело одлука за отворање на рудникот на чело со експертот Василије Божиќ, додека за надзорот бил назначен. Лазар Пандуровиќ. Новиот рудник го добил името „Мајдан Александровац“ по тогашниот српски принц Александар Караѓорѓевиќ. Рудникот го задржал ова име до соборувањето на Александар во 1858 година. Во 2010 година, рудникот го добил името Мајдан кај Сењ, додека сегашното име е со понов датум и се вика Рудник Сењ.

Првите работи во рудникот се состоеле од расчистување на стогодишната букова и дабова шума за да се пробие пат до селото, а на површината се ископувал јаглен. Според пишаните документи, првата пратка јаглен до Тополивница во Крагуевац била на 12. мај 1854 година и по тој повод биле испратени 98 вагони со товар од 26.320 коли со јаглен. Во тоа време, јагленот сезонски се ископувал од пролет до есен, додека работата престанувала во зима. Анархичното и непрофесионално ископување на јаглен во тој прв период набрзо довело до голем проблем за сите рудари, а тоа бил јамскиот пожар. Веќе во 1856 г. година во тогашниот рудник избувнал таков пожар кој со голема тешкотија бил изгаснат. Но, и покрај сите проблеми во рудникот, јагленот е изваден и испратен во Тополивница во Крагуевац. Така, фактот дека економијата на јагленот мора да се развива се повеќе се утврдувала од државните власти. Затоа во 1861 година била донесена одлука за изградба на првите згради до рудникот за сместување на работници и бараки за складирање јагленот.

Првото окно

Првото окно „Александар“ било слаба и небезбедно. По влегувањето во јамата, рударите се крстеле и читале молитва. Лабавата земја ја поддржувале со ретки столбови, а тоа доведувало до сериозни несреќи, што предизвикувало голем страв. Јамата или влезот во рудникот е изградена во 1860 г година и била изграден во облик на лак од делкан камен. Страничните ѕидови од кршен камен пред влезот се наклонети и служат за консолидирање на теренот и зајакнување на влезниот лак во тунелот.

Административната зграда над влезот е од рачна градба, која се потпира на лакот со централниот проектен дел. Самата зграда се состои од една просторија со влез и три прозорци од предната страна. Пред влезот во рудникот има манипулативен простор со димензии 50х60 м, кој се користел за товарење јаглен, а освен нив имало и барака за одржување и сервисирање на машините, како и централниот магацин, кој претставува уникатен целина на поткопот на времето од Александар.

Приватизација

Карактеристично за овој рудник е тоа што од своето основање до денес, отсекогаш бил во рацете на државата и нејзините власти, освен еден краток период од 1869 година до 1874 година, кога бил под контрола на „Прва српска банка“, но во овој период не можело да се зборува за некаков напредок, бидејќи единствен потрошувач била Тополивница во Крагуевац. Банката инвестирала 125.000 динари во Сење со околина од еден милион квадратни метри, што е 5.650 центи за метар јаглен добиен до 1873 година. им донело само 11.000 динари. Откако претрпеле огромни штети, заедно со други уште поголеми загуби, банката била ликвидирана, а Сење бил предаден на државата. Така и во 1874 година. Во 2010 година Сење повторно се нашло „во рацете“ на Министерството за финансии, кое откако дознало дека ќе се гради пругата Белград-Ќуприја-Ниш, и со оглед на тоа дека Србија во тоа време немала образовани рудари и геолозите, го поканиле, во тоа време, почитуваниот експерт Феликс Хофман, Германец од Банат , да го проучи пределот на јаглен во областа на рудникот и да предложи ограничување на рударската област за државата.

Откривањето на јаглен

[[Датотека:Сењски_Рудник_1909.jpg|десно|мини|200x200пкс| Разгледница на Сењски Рудник 1909 година ]] Овој инженер ја завршил својата задача во периодот од јуни до август 1874 година, а во 1875 го доставил своето мислење и наоди до Министерството за финансии. Во овој период важно е што полека да се зголемува бројот на работници, како и бројот на згради до рудникот. По пуштањето во употреба на железничката пруга Белград - Ќуприја - Ниш (во 1884 година ), се дознало дека бројот на потрошувачи на јаглен од Сењ се зголемува, а за тоа е одговорна железницата. Затоа било потребно да се изгради пруга со тесен колосек од Ќуприја до Сењски Рудник, која била пуштена во употреба во 1892 година, а во 1908 г оваа железничка линија била продолжена до Равна Река.

Со изградбата на пругата Сењски Рудник почнува побрзо да се развива. Транспортот на јаглен е многу побрз и поекономичен, се градат нови станови, изградено е и пуштено во употреба основно училиште (во 1869 година). 1891 година Формиран е британски фонд во кој работниците издвојуваат 1% од својата заработка. Во тоа време во 1894 г. година, Државната дирекција за железници го презема развојот и работењето на рудникот Сењ. За полесно да продава јаглен во Ќуприја, во 1897 г Брикетница е изградена во 1899 година и првото механичко раздвојување. Како што работите во јамата постојано напредувале, во 1898 г. започнала изградбата на ново окно - „ Јоксимовиќ “.

Денот на рударот

На почетокот на 20 век Сењски Рудник станал најголемиот и најперспективен рудник за кафеав јаглен во земјата 21. јули 1903 година. Во 2010 година се случила голема рударска несреќа, кога настрадала целата смена. Поради таа несреќа 1906 жителите во црквата Свети Прокопиј, на 21 Јули почнале да го слават како ден на рударите. Неколку дена по несреќата, т.е. 6. На август бил одржан штрајк во знак на протест, кој траел до 15-ти. август Поради тој штрајк за време на комунизмот, наместо Свети Прокопиј, 6-ти абгуст се славел како ден на рударите. Така што на крајот на 90-тите од 20. век, повторно неофицијално почнал да се празнува свети Прокопиј, заштитникот на рударите. Денеска Свети Прокопиј е слава на целата населба.

Рударскиот инженер Петар Илиќ е роден во 1903 година. го покренал рударскиот магазин „Рударски гласник. Во тоа време Сењски Рудник заедно со Вршка Чука бил првиот извозник на јаглен. Во 2010 година рудникот добил електрично осветлување од електраната во Равна Река.

Првата светска војна

Во тек е реализацијата на проектот „Сењски Рудник – еко музеј“ чија цел е заштита и зачувување на природното и културното наследство на најстариот активен рудник за кафеав јаглен во Србија, запирање на влошувањето и депопулацијата, со санација на Сењски населба Рудник.

Втората светска војна

Пред почетокот на Втората светска војна, повеќето работници во Сењски Рудник биле од непосредната околина, потоа од околината на Ужице, Врање, некои од Лика и Хрватски Загорје. За време на војната, рудникот бил под управа на Германците. Веднаш по доаѓањето на окупаторите се составени списоци за ликвидација на луѓе од Равна Река, Сењски Рудник и други рударски населби. Списоците ги содржеле имињата на сите прогресивни рудари, учесници во работничкото движење и членови и лидери на синдикатот. Кон крајот на мај 1941 г Во 2010 година во Шишевац дошол шпанскиот борец Бранко Крсмановиќ од Горња Мутница и одржал состанок со група рудари. Се вршеле саботажи поради неисправности на машините, дрвената жичарница Троглан Баре - Сењски Рудник, со цел да се намали извозот на јаглен и да се стави што помалку јаглен во расположение на окупаторот.

Повоениот период

Ослободен е на 15. Октомври 1944 година а 29 јуни 1945 година, е формирана фирмата „Сењско Ресавски рудници бркого уља“ во која влегувале Сењско Рудник со Равна Река, Ресавица и Шишевац. Веќе во 1945 г. било направено ново истражување во т.н „Липов дол“.

Во повоената обнова и изградба на државата, Сењски Рудник има значајно место, бидејќи со својот јаглен придонел за економски просперитет и развој. Населбата прераснала во рударски град со развиена инфраструктура. Имало пруга, две болници, од кои едната била веднаш до ВМА по хируршка опрема, термоцентрали, печатница и кино.

Венецот на Петрија

Во Сењски Рудник се снимале филмот и телевизиската серија „ Венецот на Петрија“ во режија на Срѓан Карановиќ, според истоименото дело на писателот и академик Драгослав Михаиловиќ .

Значајни предмети

Поткоп на Александар

Црквата Свети Прокопиј

Старата магацинска зграда

Машинска работилница

• Александровата јама е првиот влез во јамата со административна зграда над влезот, која е изградена во 1860 година. години. Александровата јама е еден од ретките пештерски влезови што е зачуван во својата оригинална форма. Претставува манипулативен простор за утовар на јаглен, со административна зграда, барака за машинско одржување и централен магацин, кои се заштитени како споменик на културата со одлука на Заводот за заштита на спомениците на културата во Крагуевац од 1975 година.
• Соколскиот дом е изграден во 1930 година , која била центар на културно-социјалниот живот во населбата, а се издвојува по својата архитектура.
• Црквата Свети Прокопиј е изградена во 1900 година, во спомен на рударите кои ги загубија животите во рударска несреќа во 1893 година. Таа црква денес е заштитник на рударите и на целиот Сењски Рудник.
• Улицата Радничка која датира од крајот на 19 век, на оригинален начин ги прикажува животите на рударите и нивните семејства.
• Куќата на Петрија, домот на познатата Петрија од филмот Венецот на Петрија на Срѓан Карановиќ, кој на најреален можен начин го опишува животот на сопругата на рудар. Повеќето сцени во овој филм се снимени во центарот на населбата, околу извозното окно и во оваа куќа.
• Основното училиште „Доситеј Обрадовиќ“ е основано во 1896 година, која се развила заедно со развојот на местото. години.
• Службеничката улица, како што кажува и самото име, улицата каде што живееле службеници, административци, инженери, со луксузни, величествени вили, јасно укажува на разликата во општествените слоеви. Највпечатлива меѓу нив е куќата на Феликс Хофман, инженерот кој ја направил првата позната карта на рудникот за јаглен Сењ.
• Либанскиот кедар парк е место за сеќавање на дрвото кое до неодамна се наоѓало на ова место и кое поради неговите специфични карактеристики имало голема емотивна вредност за локалните населби. Либанскиот кедар припаѓа на видот бор, а во Сењски Рудник е донесен од Света Гора во 1903 година.
• Парната машина е единственото културно богатство од ваков вид во светот. Произведена е во 1872 година во Грац, Австрија. И покрај нејзината возраст, таа сè уште успешно ги спушта и извезува рударите од јамата. Користи само водена пареа како погон за работа. Првпат е поставен аво рудникот Врдник на Фрушка Гора во 1876 година каде што работела до 1922 година, кога е префрлена во Сењски Рудник.
• Машинската работилница е дел од комплексот Музеј за ископување јаглен. Изградена е во 1922 година а таму се произведувале алати, делови за машини и други потреби неопходни за работата на рударите. Таа е единствената што е зачувана од голем број помошни објекти кои биле изградени во близина на „Александровата јама“.
• Музејот за ископување јаглен бил отворен во 1980 година. година, а во 1983 г заедно со непосредната околина е прогласен за споменик на културата од големо значење за Република Србија. Основана е со цел да го прикаже рударско-техничко-историскиот развој на нашиот рудник и другите рудници во Србија.

Еко музеј

Во тек е реализацијата на проектот „Сењски Рудник – еко музеј“ чија цел е заштита и зачувување на природното и културното наследство на најстариот активен рудник за кафеав јаглен во Србија, запирање на влошувањето и депопулацијата, со санација на Сењски населба Рудник.

Демографија

Во село Сењски Рудник живеат 475 возрасни лица, а просечната возраст на населението е 41,4 години (39,8 за мажи и 43,1 за жени). Во населбата има 220 домаќинства, а просечниот број на членови по домаќинство е 2,70. Според пописот од 2002 г. имало 595 жители (според пописот од 1991 година имало 722 жители), но нивниот број се намалил на 438 жители според Пописот од 2011 година.

Оваа населба е главно населена со Срби (според пописот од 2002 година ), а во последните четири пописи е забележано намалување на бројот на жители.

Познати луѓе

• Небојша Павковиќ, генерал на војската на Југославија
• Драган Здравковиќ, познат спортист и атлетски тренер, е роден во Сењски Рудник.

Галерија

• 
  Главната зграда на музејот
• 
  Знаме на рударството
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
  Стара железничка станица
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Надворешни врски

• Мапи, аеродроми и метеоролошки локации ()
• Сателитска мапа () 
• са телитска мапа на Google ()
• План за населување на карта ()
• Сењски Рудник: Сеќавање на минатите времиња (Б92, 6 јули 2013 година)
• Неофицијална интернет презентација на населбата Сењски Рудник
• Почина Сењски Рудник („Вечерње новости“, 12.08.2013)
• Рудници за јаглен и забава („Политика“, 07.02.2018)
• Во Ресава, каде се ископува „црното злато“ . „Политика“, 3. Ноември во 1935 година