Преглед на кодот на Цислајтанија

{{Infobox former country|native_name={{small|{{native name|de|Die im Reichsrat vertretenen Königreiche und Länder}}}}|conventional_long_name=Кралства и земји претставени во Царскиот совет|common_name=Австрија|linking_name=Цислајтанија|era=Нов империјализам|status=Монархија|status_text=дел од [[Австроунгарија]]|empire=Австроунгарија|government_type=Уставна монархија|event_start=[[Австроунгарски компромис од 1867 година|Компромис од 1867 година]]|date_start=30 март|year_start=1867|event_end=Аболиција на монархијата|date_end=12 ноември|year_end=1918|year_exile_start=|year_exile_end=|event1=Распуштање на Австроунгарија|date_event1=31 октомври 1918|event2=[[Карл I (Австрија)|Декларација на Шенбрун]]|date_event2=11 ноември 1918|event3=|date_event3=|event4=|date_event4=|event_pre=|date_pre=|event_post=|date_post=|p1=Австриско Царство|flag_p1=Flag of the Habsburg Monarchy.svg|image_p1=|p2=|flag_p2=|p3=|flag_p3=|p4=|flag_p4=|p5=|flag_p5=|s1=Република Германска Австрија|flag_s1=Flag of Austria (1230–1934).svg|image_s1=|s2=Прва Чехословачка Република|flag_s2=Flag of Bohemia.svg|s3=Кралство Југославија{{!}}Кралство Срби, Хрвати и Словени|flag_s3=Flag of Yugoslavia (1918–1941).svg|s4=Втора Полска Република|flag_s4=Flag of Poland (1919–1928).svg|s5=Кралство Романија|flag_s5=Flag of Romania.svg|s6=Западноукраинска Народна Република|flag_s6=Flag of Ukraine (1917–1921).svg|s7=Кралство Италија|flag_s7=Flag of Italy (1861-1946) crowned.svg|image_flag=Flag of the Habsburg Monarchy.svg|flag_alt=|flag_type_article=Знаме на Хабсбуршката Монархија|flag_type=|image_coat=Imperial Coat of Arms of Austria.svg|coat_alt=|coa_size=85п|symbol_type_article=Грб на Австроунгарија|symbol_type=Грб<br>(1915-1918)|image_map=Cisleithania, Lands of the Crown of Saint Stephen, Bosnia and Herzegovina.svg|image_map_alt=|image_map_caption=Цислајтанија (розево) во Австроунгарија, останатите делови се [[Земји на круната на Свети Стефан|Транслајтанија]] (зелено) и [[Австроунгарска Босна и Херцеговина|Босна и Херцеговина]] (сина)|image_map2=|image_map2_alt=|image_map2_caption=|capital=[[Виена]]|capital_exile=|largest_city=главен град|national_motto=''Indivisibiliter ac Inseparabiliter''<br /><small>"Неделиво и Неразделно"</small>|national_anthem=''нема''<hr/>'''Царска химна'''<br/>''{{lang|de|[[Gott erhalte, Gott beschütze / Unsern Kaiser, unser Land!]]}}''<br/><small>Боже чувај го нашиот крал, нашата земја!</small>|common_languages=[[Германски јазик|Германски]], [[Словенски јазик|Словенски]], [[Чешки јазик|Чешки]], [[Полски јазик|Полски]], [[Хрватски јазик|Хрватски]], [[Српски јазик|Српски]], [[Јидиш]], [[Украински јазик|Украински]], [[Романски јазик|Романски]], [[Италијански јазик|Италијански]]|religion=[[Римокатоличка црква|Римокатоличка]], [[Протестантизам]], [[Источно православие]], [[Јудаизам]]|currency={{plainlist|
* [[Австроунгарски флорин|Флорин]] <small>(1867–1892)</small>
* [[Австроунгарска корона|Корона]] <small>(1892–1918)</small>
}}|leader1=[[Франц Јосиф]]|leader2=[[Карл I (Австрија)|Карл I]]|year_leader1=1867–1916|year_leader2=1916–1918|title_leader=[[Цар на Австрија|Цар]]|deputy1=[[Фридрих Фердинанд фон Бојст]] (прв)|deputy2=[[Хајнрих Ламаш]] (последен)|year_deputy1=1867–1871|year_deputy2=1918|title_deputy=[[Список на премиери на Австрија|Премиер]]|legislature=[[Царски совет (Австрија)|Царски совет]]|area_km2=300,005|house1=[[Дом на лордовите (Австрија)|Дом на лордовите]]|type_house1=|house2=[[Дом на пратениците (Австрија)|Дом на пратениците]]|type_house2=}}

'''Цислајтанија''', {{Efn|{{lang-de|Cisleithanien}}, или ''Zisleithanien''<br>{{lang-sl|Cislajtanija}}<br>{{lang-hu|Ciszlajtánia}}<br>{{lang-cs|Předlitavsko}}<br>{{lang-sk|Predlitavsko}}<br>{{lang-pl|Przedlitawia}}<br>{{lang-sh-Cyrl-Latn|Цислајтанија|Cislajtanija}}<br>{{lang-ro|Cisleithania}}<br>{{lang-uk|Цислейтанія|Tsysleitaniia}}<br>{{lang-it|Cisleitania}}}} официјално '''Кралства и земји застапени во Царскиот совет''' ({{Lang-de|Die im Reichsrat vertretenen Königreiche und Länder}}) — северниот и западниот дел на [[Австроунгарија]], Двојната монархија создадена според компромисот од 1867 година за да се разликува од ''Транслејтанија'' (т.е. унгарските [[Земји на круната на Свети Стефан]] источно од реката [[Лајта]]). Ова име за регионот било вообичаено, но неофицијално.

Главниот град на Цислајтанија бил [[Виена]], резиденција на австрискиот цар. Територијата имала население од 28.571.900 жители во 1910 година. Се состоела од [[Предарлска]] на запад до [[Кралство Галиција и Лодомерија|Кралството Галиција и Лодомерија]] и Војводството Буковина (денес дел од [[Украина]] и [[Романија]]) на исток, како и од [[Кралство Бохемија|Кралството Бохемија]] на север до [[Кралство Далмација|Кралството Далмација]] (денес дел на [[Хрватска]]) на југ. Ги сочинувал сегашните [[Сојузни покраини во Австрија|држави Австрија]] (освен [[Градиште (Австрија)|Градиште]]), како и повеќето територии на [[Чешка]] и [[Словенија]] (освен [[Прекмурје]]), јужна [[Полска]] и делови од [[Италија]] ([[Трст]], Горица, Тарвизио, Трентино и [[Јужен Тирол]]), [[Хрватска]] ([[Истра]], [[Далмација]]), [[Црна Гора]] ([[Бока Которска|Которски Залив]]), [[Романија]] (Јужна Буковина) и [[Украина]] (Северна Буковина и Галиција).

== Термин ==
[[Податотека:Imperial_Coat_of_Arms_of_Austria.svg|мини| Малиот грб на австриските земји од 1915 година, со двоглавиот царски орел со [[Знаме на Австрија|црвено-бело-црвено]] знаме, царска круна и царска регалија]]
[[Латински јазик|Латинското]] име ''Cisleithania'' потекнува од она на реката Лајта,<ref>{{Наведена енциклопедија|access-date=2008-04-23}}</ref> притока на [[Дунав]] што ја формира историската граница помеѓу [[Надвојводство Австрија|Надвојводството Австрија]] и Унгарското Кралство во областа југоисточно од [[Виена]] (на патот кон [[Будимпешта]]). Голем дел од нејзината територија се наоѓала западно (или, од виенска перспектива, на „оваа“ страна) од Лајта.

По уставните промени на Австроунгарскиот компромис од 1867 година, Цислајтанската круна (''Kronländer'') продолжила да го конституира [[Австриско Царство|Австриското Царство]], но вториот термин ретко се користел за да се избегне забуна со периодот пред 1867 година, кога [[Кралството Унгарија (1526–1867)|Кралство Унгарија]] бил составен дел на тоа царство. Донекаде незгодното официјално име било ''Die im Reichsrat vertretenen Königreiche und Länder'' („Кралства и земјите претставени во Царскиот совет“). Фразата ја користеле политичарите и бирократите, но таа немала официјален статус до 1915 година; печатот и пошироката јавност ретко го користеле, а потоа со погрдна конотација. Општо земено, земјите се нарекувале Австрија, но терминот „австриски земји“ (''Österreichische Länder'') првично не се однесувал на земјите на бохемската круна (т.е. [[Чешка (историска област)|Бохемија]], Маркгравијата Моравија и Војводството Шлезија) или за територии припоени во Поделбите на Полска (Галиција) или поранешна [[Венецијанска Република|венецијанска]] Далмација од 18 век.

Од 1867 година, [[Кралството Унгарија (1526–1867)|Кралството Унгарија]], [[Кралство Хрватска (1526–1867)|Кралството Хрватска]], [[Кралство Славонија|Кралството Славонија]] и Кнежеството Трансилванија повеќе не биле „австриски“ крунски земји. Наместо тоа, тие конституирале автономна држава, официјално наречена „''Земјата на светата унгарска круна на Свети Стефан''“ ({{Lang-hu|Szent István Koronájának Országai}} или ''A Magyar Szent Korona Országai'', {{Lang-de|Länder der Heiligen Ungarischen Stephanskrone}}) и попозната како ''Транслејтанија'' или само Унгарија. [[Австроунгарска Босна и Херцеговина|Кондоминиумот на Босна и Херцеговина]], окупиран во 1878 година, формирал посебен дел. И „австриските“ и „унгарските“ земји на Двојната монархија имале големи територии населени со [[Словени]] на север ([[Чеси]], [[Словаци]], [[Полјаци]] и Рутени), како и на југ ([[Словенци]], [[Хрвати]] и [[Срби]]).

== Крунски земји ==
Цислајтанија се состоела од 15 крунски земји кои имале претставници во Царскиот совет (''Рајхсрат''), цислајтански парламент во [[Виена]]. Земјите на круната со центар на [[Надвојводство Австрија|надвојводството Австрија]] (''Erzherzogtum Österreich'') не биле држави, туку провинции во современа смисла. Сепак, тие биле области со единствени историски политички и правни карактеристики и затоа биле повеќе од обични административни области. Тие биле замислени како „историско-политички ентитети“.

Секоја крунска земја имала регионално собрание, Ландтаг, кое донесувало закони (''Ландесгесетце'') за прашања од регионално и главно помало значење. До 1848 година, ''Landtage'' биле традиционални парламенти (собири на имотите на царството). Тие биле распуштени по револуциите од 1848 година и реформирани по 1860 година. Некои членови ја одржувале својата позиција како членови ''по службена должност'' (на пр. епископи), додека други биле избрани. Немало универзално и еднакво право на глас, туку мешавина од привилегии и ограничена франшиза. Извршниот комитет на Ландтаг се викал ''Landesausschuss'' и на чело со ''Landeshauptmann'', кој бил и претседател на Ландтагот.

Од 1868 година па наваму, самиот цар [[Франц Јосиф]] (во функција на монарх на крунската земја, како крал, надвојвода, војвода или гроф) и неговата царско-кралска влада (''kk'') предводена од министерот-претседател на Австрија биле претставени на главни градови на крунските земји - освен Предарлска, кој бил управуван со Тирол, и Истра и Горица-Градишка, кои биле управувани заедно со Трст под заедничкото име на австро-илирско приморје - од страна на штатхолдер (''Statthalter''), во неколку земји од круната наречени ''Landespräsident'', кој дејствувал како главен извршен директор.
[[Податотека:Austria-Hungary_map.svg|десно|мини|400x400пкс|'''<u>Австроунгарија</u>''':<br />'''Цислајтанија (Австриско Царство)''' : 1. Бохемија, 2. Буковина, 3. Корушка, 4. Крањска, 5. Далмација, 6. Галиција, 7. Австриско приморје, 8. Долна Австрија, 9. Моравија, 10. Салцбург, 11. Шлеска, 12. Штаерска, 13. Тирол, 14. Горна Австрија, 15. Предарлска;<br />'''Транслејтанија (Кралство Унгарија)''' : 16. Сопствена Унгарија 17. Хрватска-Славонија;<br />'''Австриско-унгарскo владение''' : 18. Босна и Херцеговина]]

=== Кралства ===
* {{Знаменце|Flag of Bohemia.svg}} [[Кралство Бохемија]] <small>([[Земји на Бохемиската Круна]])</small>
* {{Знаменце|Flag of the Kingdom of Dalmatia.svg}} [[Кралство Далмација]]
* {{Знаменце|Flag of Galicia and Lodomeria (1849-1890).svg}} [[Кралство Галиција и Лодомерија]]

=== Надвојводства ===
* {{Знаменце|Flag of Oberösterreich.svg}} [[Горна Австрија]] 
* {{Знаменце|Flag of Niederösterreich.svg}} [[Долна Австрија]]

=== Големи војводства ===
* {{Знаменце|Flag of the Grand Duchy of Cracow.svg}} [[Големото Војводство Краков]]

=== Војводства ===

* {{Знаменце|Flag of Bukowina.svg}} [[Војводство Буковина]]
* {{Знаменце|Flag of Carinthia until 1946.svg}} [[Војводство Корушка]]
* {{Знаменце|Flag of Krain.svg}} [[Војводство Крањска]]
* {{Знаменце|Vlag Hertogdom Salzburg.svg}} [[Војводство Салцбург]]
* {{Знаменце|Flag of Czech Silesia.svg}} [[Австриска Шлезија|Војводство Шлезија]] <small>(Земји на Бохемиската Круна)</small>
* {{Знаменце|Styria Flag until 1960.svg}} [[Војводство Штаерска]]

=== Маркгравии===

* {{Знаменце|Flag of the Austrian Littoral.svg}} [[Маркгравија Истра]] <small>(Part of the [[Австриско приморје]])</small>
* {{Знаменце|Flag of Prague.svg}} [[Маркгравија Моравија]] <small>(Земји на Бохемиската Круна)</small>

=== Кнежествски окрузи ===

* {{Знаменце|Flag of Görz und Gradisca.svg}} [[Горица и Градишка]] 
* {{Знаменце|Flag of Tirol.svg}} [[Грофовија Тирол]]
* {{Знаменце|Flag of Vorarlberg.svg}} [[Предарлска]]

=== Слободни градови ===

* {{Знаменце|Flag of Imperial Free City of Trieste.svg}} [[Царски Слободен Град Трст]] </small>

=== Кондоминиум ===

* {{Знаменце|Flag of Bosnia (1908–1918).svg}} [[Австроунгарска Босна и Херцеговина]]

== Политика ==
Според „Декемврискиот устав“, по преобразба на патентот на царот од февруари 1861 година, австриската влада била генерално одговорна за сите работи што се однесувале на Цислајтанија, освен за заедничката австроунгарска армија, [[Австроунгарска воена морнарица|австроунгарската морнарица]] и Министерството за надворешни работи и овие прашања останале резервирани за Царскиот и Кралскиот министерски совет за заеднички работи на Австроунгарија.
[[Податотека:Reichsrat_1907.jpg|мини|280x280пкс| Почетен состанок на ''Abgeordnetenhaus'' во 1907 година]]
Австрискиот ''Рајхсрат'', [[Дводомен парламент|дводомен]] законодавен дом спроведен во 1861 година, станал цислајтански парламент. Првично составен од делегати на ''Лантаге'', во 1873 година бил воведен директен избор на Домот на пратениците (''Abgeordnetenhaus'') со четирикласно право на глас за машките земјопоседници и буржоазите. Еднакво, директно, тајно и универзално право на глас - за мажите - било воведено до изборната реформа во 1907 година. Во овој Долен дом (со 353 членови во 1873 година и 516 во 1907 година), најпрво доминирале пратениците од германски јазик, но со проширувањето на избирачкото право Словените добиле мнозинство. Се играло етничка националистичка борба меѓу пратениците кои зборуваат германски и словенските пратеници, особено во контекст на чешката национална преродба. Водачите на движењето како Франтишек Палацки се залагалр за [[еманципација]] на словенското население во рамките на Монархијата (Австрославизам), додека политичарите на Младата чешка партија главно го негирале правото на ''Рајхсратот'' да донесува какви било одлуки релевантни за „чешките земји“ и користеле средства на филибастеринг како и отсуство да се торпедира неговата работа. Тие биле антагонизирани од радикални [[Германски национализам во Австрија|германски националисти]] предводени од Георг фон Шенерер, барајќи распуштање на Монархијата и обединување на „германските австриски" земји со [[Германско Царство|Германското Царство]].

По 1893 година, ниту една влада не можела да се потпре на парламентарно мнозинство. Сепак, полските членови на парламентот и политичарите како грофот Касимир Феликс Бадени постигнале одреден успех во врска со галициските Полјаци со посебни прописи за оваа „земја во развој“; оттаму ''Поленклубот'' играл конструктивна улога поголемиот дел од времето. Политиката честопати била парализирана поради тензиите меѓу различните националности. Кога чешката опструкција во Рајхсратот го спречила парламентот да работи, царот продолжил да владее автократски преку царски декрети (''Kaiserliche Verordnungen'') поднесени од неговата влада. ''Рајхсратот'' бил прекинат во март 1914 година по налог на министерот-претседател грофот Карл фон Штургх, тој не се состанал за време на Јулската криза и не бил повторно свикан до мај 1917 година, по доаѓањето на царот Карл во 1916 година.

За претставување во прашања релевантни за целата реална унија на Австроунгарија (надворешни работи, одбрана и финансирање од неа), ''Рајхсратот'' назначил делегации од 60 членови да разговараат за овие прашања паралелно со унгарските делегации со иста големина и да дојдат, во посебни гласови, на истиот заклучок по препорака на одговорното заедничко министерство. Во Цислајтанија, 60-те делегати се состоеле од 40 избрани членови на Претставничкиот дом (''Abgeordnetenhaus'') и 20 членови на Горниот дом (''Херенхаус''). Делегациите се состанале истовремено, и во [[Виена]] или во [[Будимпешта]], иако просторно поделени. Во случај да не се добиело иста одлука во три обиди, законот дозволувал свикување на заедничка седница на двете делегации и евентуално пребројување на гласовите вкупно, но Унгарците, кои избегнале каков било царски „покрив“ над својот дел од двојната монархија, како и заедничките министри, внимателно избегнувале да дојдат до оваа ситуација. Австроунгарија како заеднички ентитет немала своја јурисдикција и законодавна моќ, што се обликувало од фактот што немало заеднички парламент. Со заедничките дипломатски и воени работи раководеле делегации од Царскиот совет и унгарскиот парламент. Според компромисот, членовите на делегатите од двата парламента немале право да дебатираат, немале право на средбите да внесуваат нови перспективи и сопствени идеи, тие не биле ништо повеќе од продолжени раце на сопствените парламенти. Сите одлуки требало да бидат ратификувани од Царскиот совет во [[Виена]] и од унгарскиот парламент во [[Будимпешта]]. Без австриската и унгарската парламентарна ратификација, одлуките на делегатите не важеле во Австрија или во Кралството Унгарија.<ref>{{Наведена книга|url=https://books.google.com/books?id=Q0TwBQAAQBAJ&q=%22Austria-Hungary%22+%22common+parliament%22&pg=PA208|title=The Art of Peacemaking: Political Essays by István Bibó|last=István Bibó|publisher=Yale University Press|year=2015|isbn=9780300210262|page=208|author-link=István Bibó}}</ref>

== Население ==
Најголемата група во Цислајтанија биле[[Австријци|австриските]] [[Германци]] (вклучувајќи ги и Евреите што зборуваат [[јидиш]]), кои сочинувале околу една третина од населението. Германските говорници и [[Чеси]]те го сочинувале мнозинството од населението.<ref>[https://timesmachine.nytimes.com/timesmachine/1918/08/11/97016200.pdf GERMAN AUSTRIA.], ''[[The New York Times]]'', August 11, 1918 ([[Portable Document Format|PDF]])</ref> Речиси 60% од населението на Цислајтанија било етнички словенско.
{| class="wikitable"
|+Етнички состав на населението (1910)
! Етничка припадност
! % од вкупно население
|-
| [[Германци]]
| 33%
|-
| [[Чеси]]
| 22%
|-
| [[Полјаци]]
| 15%
|-
| Рутени ([[Украинци]])
| 12%
|-
| [[Словенци]]
| 5%
|-
| [[Италијанци]]
| 3%
|-
| [[Хрвати]]
| 3%
|-
| Друго
| 7%
|-
| colspan="2" align="left" width="500" | <small>Извор: ''Allgemeines Verzeichnis der Ortsgemeinden und Ortschaften Österreichs nach den Ergebnissen der Volkszählung vom 31.''</small> <small>''Декември 1910 година'' (уред. од KK Statistische Zentralkommission, Виена, 1915) (последниот австриски весник, регистар на политички заедници, кој ги дава резултатите од пописот од 1910 година)</small>
|}
== Поврзано ==
* [[Царска круна на Австрија]]
* [[Република Германска Австрија]]

== Белешки==
{{Notelist}}

== Наводи ==
{{наводи}}

==Извори==
* {{cite book|first=Peter|last=Thaler|title=The Ambivalence of Identity: The Austrian Experience of Nation-Building in a Modern Society|url=https://books.google.com/books?id=NcjUA1kQk54C&pg=PA72|year=2001|publisher=Purdue University Press|isbn=978-1-55753-201-5}}

{{commons category|Cisleithania}}

[[Категорија:Историја на Австроунгарија]]
[[Категорија:Географија на Европа]]
[[Категорија:Административна поделба на Австроунгарија]]
[[Категорија:Статии со текст на српскохрватски]]
[[Категорија:Статии со текст на германски]]
[[Категорија:Цислајтанија| ]]