Преглед на кодот на Аму Дарја

{{Geobox|Река
| name = Аму Дарја
| native_name = {{јаз|fa|آمودریا‎}}
| other_name = Окс
| other_name1 = Џајхун
| other_name2 = да Аму Синд
| other_name3 = Аксу
| other_name4 = 
| category_hide = 1
| etymology = Наречена по градот Амул (денес Туркменабат)
| nickname = 
| image = Amudaryasunset.jpg
| image_caption = Поглед на Аму Дарја од [[Туркменистан]]
| image_size = 285
| country = Авганистан
| country1 = Таџикистан
| country2 = Туркменистан
| country3 = Узбекистан
| country_flag = 1
| state = 
| region = Средна Азија
| district = 
| municipality = 
| parent =
| tributary_left = Панџ
| tributary_right = Вахш
| tributary_right1 = Сурхан Дарја
| tributary_right2 = Шерабад
| tributary_right3 = Зеравшан
| city = 
| landmark = 
| source = река [[Памир (река)|Памир]]/[[Панџ]]
| source_location = ез. [[Зоркул]]| source_region = Памир| source_country = Таџикистан
| source_elevation = 4130
| source_lat_d = 37| source_lat_m = 27| source_lat_s = 04| source_lat_NS =N
| source_long_d = 73| source_long_m = 34| source_long_s = 21| source_long_EW =E
| source1 = [[Кизилсу]]/[[Вахш]]
| source1_location = Алајска Долина| source1_region = Памир| source1_country = Киргистан
| source1_elevation = 4525
| source1_lat_d = 39| source1_lat_m = 13| source1_lat_s = 27| source1_lat_NS =N
| source1_long_d = 72| source1_long_m = 55| source1_long_s = 26| source1_long_EW =E
| source_confluence = Керки
| source_confluence_location = | source_confluence_region = | source_confluence_country = Туркменистан
| source_confluence_elevation = 326
| source_confluence_lat_d = 37| source_confluence_lat_m = 06| source_confluence_lat_s = 35| source_confluence_lat_NS =N
| source_confluence_long_d =68 | source_confluence_long_m =18 | source_confluence_long_s =44 | source_confluence_long_EW =E
| mouth = Аралско Море
| mouth_location = делтата| mouth_region = | mouth_country = Узбекистан
| mouth_elevation = 28
| mouth_lat_d = 44| mouth_lat_m = 06| mouth_lat_s = 30| mouth_lat_NS =N
| mouth_long_d = 59| mouth_long_m = 40| mouth_long_s = 52| mouth_long_EW =E
<!-- *** Dimensions *** -->
| length = 2400
| width = 
| depth = 
| volume =
| watershed = 534739
| discharge = 2525
| discharge_max =
| discharge_min =
| discharge_note = <ref name="autogenerated1">http://www.ce.utexas.edu/prof/mckinney/papers/aral/CentralAsiaWater-McKinney.pdf</ref>
<!-- *** Free fields *** -->
| free = | free_type = 
<!-- *** Maps *** -->
| map =Amudaryamap.jpg
| map_caption = [[Слив]]от на Аму Дарја
| map_background = 
| map_locator =
| map_locator_x =
| map_locator_y = 
<!-- *** Website *** --> 
| website =
| commons =
<!-- *** Footnotes *** -->
| footnotes =
}}

'''Аму Дарја''' ({{lang-fa|آمودریا}} {{lang-tg|Амударё}}; {{lang-tk|Amyderýa}}; ({{lang-ps|د آمو سيند}}, ''да Аму Синд''; {{lang-zh|阿姆河}}, {{пинјин|Āmǔ hé}}); {{lang-ar|جيحون}}, ''Џихон''/''Џајхун''; {{lang-he|גּוֹזָן}}, ''Гозан'', {{lang-uz|Amudaryo}}, „Окс“ ({{lang-grc|Ὦξος}}; {{lang-la|Oxus}}) — важна [[река]] во [[Средна Азија]], која настанува како спој од реките [[Вахш]] и [[Панџ]]. Во антиката ја исцртувала границата помеѓу [[Аријана]] и [[Туран]].<ref name="Iranica">B. Spuler, [http://www.iranicaonline.org/articles/amu-darya-gk Аму Дарја] — [[Енциклопедија Ираника|Енциклопедија „Ираника“]] (2009) {{en}}</ref>

==Опис==

Реката има вкупна должина од 2.400&nbsp;км, со [[слив]]на површина од 534.739&nbsp;км<sup>2</sup>. Средниот [[истек]] изнесува 97,4&nbsp;км<sup>2</sup> годишно<ref name="autogenerated1" />. Пловна е во должина од преку 1.450&nbsp;км. Сета вода доаѓа од високите планини на југ, каде просечните [[атмосферски врнежи]] надминуваат 1.000&nbsp;мм, со тоа што дел од таа количина се губи во испаренија пред да дојде до водните површини.

[[Податотека:Afghanistan - Tajikistan Bridge Completion.jpg|thumb|Авганистанско-таџикистанскиот мост на Аму Дарја]]
За извор на реката се смета [[ледник]] во венецот [[Памир]], кој потоа истекува како поток и продолжува во реката Ваха, па 50&nbsp;км низводно ѝ се приклучува на реката Памир.<ref>Mock,J., O'Neil, K.  (2004) [http://www.mockandoneil.com/stg04r3.htm#oxus Извештај од експедицијата на реката Аму Дарја] {{en}}</ref>
 
Реката Панџ ја образува границата помеѓу [[Авганистан]] и [[Таџикистан]]. Тече западно од Ишкашим, каде свртува на север, па на северозапад, низ  [[Памир]], минувајќи под Мостот на таџикистанско-авганистанското пријателство. Потоа течението оди долж авганистанско-узбекистанската граница во должина од 200&nbsp;км, минувајќи ги [[Термез]] и Мостот на авганистанско-узбекистанското пријателство. Во следните 100&nbsp;км тече по авганистанско-туркменистанската граница, па влегува во Туркменистан кај Атамурат. Сега, како Аму Дарја тече низ Туркменистан во правец југ-север, минувајќи низ градот [[Туркменабат]], и од [[Халкабат]] ја исцртува туркменистанско-узбекистанската граница. Потоа се разделува на поголем број водотеци во [[речна делта|речната делта]] на некогашниот брег на Аралското Езеро, минувајќи низ [[Ургенч]], [[Дашогуз]] и други градови. Поради големата загуба на вода во езерото, делтата не стасува до водата, туку се губи во пустината. Ова се должи претежно на неодговорната експлоатација на водата за [[наводнување]] во последните неколку децении.

Во подалечното минато реката се влевала и во [[Касписко Море|Каспиското Море]].

==Слив==
[[Податотека:Bridge.Amu.Darya.Urgench.jpg|мини|десно|Понтонски мост на реката кај [[Ургенч]]]]
Околу 1.385.045&nbsp;км<sup>2</sup> припаѓа на непроточниот слив на Аралското Езеро, опфаќајќи голем дел од Таџикистан, југозападниот агол на [[Киргистан]], североисточниот агол на Авганистан, долг тесен дел во источен Туркменистан и околу половина Узбекистан. Дел [[вододелница]]та во Таџикистан ја образува границата со Кина (на исток) и Пакистан (на југ). Околу 61% од сливот се наоѓа во Тазикистан, Узбенистан и Туркменистан, додека на Авганистан му припаѓаат 39%.<ref name="Basin">{{нмс
|last1=Rakhmatullaev
|first1=Shavkat
|last2=Huneau
|first2=Frédéric
|last3=Jusipbek
|first3=Kazbekov
|last4=Le Coustumer
|first4=Philippe
|last5=Jumanov
|first5=Jamoljon
|last6=El Oifi
|first6=Bouchra
|last7=Motelica-Heino
|first7=Mikael
|last8=Hrkal
|first8=Zbynek
|url=http://www.springerlink.com/content/l250v654l073510h/fulltext.pdf
|title=Groundwater resources use and management in the Amu Darya River Basin (Central Asia)
|publisher=
|work=Environmental Earth Sciences
|date=
|accessdate=2010-02-09
}}{{Мртва_врска|date=September 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>
Од вкупното сливно подрачје, само 200.000&nbsp;км<sup>2</sup> играат активна улога во снабдувањето на реката.<ref>{{нмс
|last1=Agaltseva
|first1=N.A.
|last2=Borovikova
|first2=L.N.
|last3=Konovalov
|first3=V.G.
|url=http://iahs.info/redbooks/a239/iahs_239_0193.pdf
|title=Automated system of runoff forecasting for the Amudarya River basin
|publisher=International Association of Hydrological Sciences
|work=Destructive Water: Water-Caused Natural Disasters, their Abatement and Control
|year=1997
|accessdate=2010-02-09}}</ref>
Ова се должи на фактот што многу од поголемите [[притока|притоки]] (особено [[Зеравшан]]) се пренасочени во посебни корита за стопански цели, па така Аму Дарја денес тече претежно низ [[пустина|пустински]] и [[степа|степски предели]].

==Историја==
Во антиката, Аму Дарја (наречена Окс) претставувала граница помеѓу [[Аријана]] и [[Туран]].<ref name="Iranica"/> Поречието на Аму Дарја е дел од двете големи царства на стариот век: Монголското Царство на [[Џингис Кан]] и [[Македонска империја|Македонското царство]] на [[Александар III Македонски]]. Една јужна траса на [[Пат на свилата|Патот на свилата]] делумно одела крај реката на северозапад од [[Термез]], пред да скршне на запад кон [[Касписко Море|Каспиското Море]].

Првите населби на подрачјето на Аму Дарја и Узбој се основани во [[V век]], кога по течението се намножиле обработливи предели, села и градови. Коритото е уредено во [[985]] г. кај делницата на големата брана Гурганџ, уништена од војската на Џингис Кан во 1221 г. Браната ја делела водата подеднакво на главниот дел на Аму Дарја и течението на Узбој.<ref name="Oxus">{{нмс
|last=Волк
|first=Силвија
|url=http://www.iras.ucalgary.ca/~volk/sylvia/OxusRiver.htm
|title=Течението на реката Окс
|publisher=Универзитет на Калгари
|work=
|date=2000-11-11
|accessdate=2010-02-08
|archive-date=23 декември 2009
|archive-url=https://web.archive.org/web/20091223173101/http://www.iras.ucalgary.ca/~volk/sylvia/OxusRiver.htm
|url-status=dead
}} {{en}}</ref> Но во XVIII век, реката повторно свртувала на север и истекувала во Аралското Езеро, што го прави и денес. Со текот на вековите Узбој добивал сè помалку вода. Во 1720-тите ракавот наполно секнал.<ref>{{нмс
|last=Kozubov
|first=Robert
|url=http://www.turkmenistaninfo.ru/?page_id=6&type=article&elem_id=page_6/magazine_55/478&lang_id=en
|title=Uzboy
|publisher=Turkmenistan Analytic Magazine
|work=
|date=2007-11
|accessdate=2010-02-08}}</ref>

== Поврзано ==
* [[Шерабад (река)|Шерабад]]
* [[Сир Дарја]]
* [[Сурхан Дарја]]
* [[Трансоксијана]]
* [[Зеравшан]]

== Наводи ==
{{наводи}}
* Wood, John, 1872. ''A Journey to the Source of the River Oxus''. With an essay on the Geography of the Valley of the Oxus by Colonel Henry Yule. London: John Murray.

== Надворешни врски ==
{{рв|Amu Darya}}
* [http://www.youtube.com/watch?v=cbSkRS8Ih7o Сушење на Аралското Езеро: Забрзана снимка] — [[YouTube]]
* [http://amudaryabasin.net/content/amu-darya-river-basin Мрежа „Слив на Аму Дарја“] {{en}}

<!-- {{Coord|37|06|21|N|68|18|23|E|display=title|region:TJ_type:river_source:dewiki}} -->

{{Нормативна контрола}}

[[Категорија:Реки во Авганистан]]
[[Категорија:Реки во Таџикистан]]
[[Категорија:Реки во Туркменистан]]
[[Категорија:Реки во Узбекистан]]
[[Категорија:Реки во Азија]]
[[Категорија:Погранични реки]]
[[Категорија:Меѓународни реки во Азија]]