Монетарно таргетирање во Македонија

Монетарното таргетирање (англиски: Monetary targeting) претставува стратегија за водење на монетарната политика, која се применувала од страна на Народна банка на Република Македонија по монетраното осамостојување, во периодот од април 1992 година до октомври 1995 година. Според оваа стратегија, парите и кредитите претставувале номинални сидра во контролата на инфлацијата.

Одлики на стратегијата на монетарно таргетирање

Суштината на овој концепт се состои од прифаќање на паричната маса за основен таргет на монетарната политика и насочување на мерките и активностите на монетарните власти кон остварување на оваа цел. Редоследот на активностите при проектирањето на порастот на паричната маса како основна номинална котва во економијата поаѓа од проценка на реалната побарувачка за пари при одредена, планирана стапка на инфлација за следниот период. Покрај движењето на инфлацијата, релевантни параметри за утврдување на побарувачката за пари во наредниот период се и краткорочните реални перформанси на економијата: цикличниот момент во кој се наоѓа стопанството, тековната инфлација, стабилноста на девизниот курс, движењето на каматните стапки, состојбите во платниот биланс, тековниот курс на монетарната политика и слично.

Со оглед на докажаната релација со еден инструмент да може да се влијае врз остварување на една цел на монетарната политика, апострофирањето на паричната понуда како егзогена променлива имплицира девизниот курс и каматната стапка да не бидат конципирани како цели на монетарната политика. Вообичаено е стратегијата на управување со паричната маса да биде проследена со режим на флексибилен девизен курс, при што каматните стапки претставуваат основен оперативен инструмент за управување со понудата на пари во економијата. Притоа, во практика се настојува да се избегнат евентуалните поголеми флуктуации на каматните стапки и на девизниот курс.

Монетарната политика којашто е заснована на таргетирање на одредени монетарни агрегати функционира успешно сè додека постои цврста контрола над порастот на паричната маса и кредитите. Притоа, таргетот за пораст на паричната маса може да се утврди како фиксно утврдена цел или пак преку утврдување на одредена дозволена зона на раст на понудата на пари. За ефикасноста на вака конципираната монетарна стратегија од исклучително значење е опстојувањето на монетарните власти на зацртаниот курс, односно спроведување на неакомодативна монетарна политика.

Основна претпоставка за успешно спроведување на концепцијата на монетарно таргетирање е постоењето на стабилна побарувачка за пари. Истражувањето на побарувачката за пари се фокусира на анализата на факторите што го детерминираат однесувањето на приватниот сектор во поглед на склоноста на држење на имотот во паричен облик. Од степенот на познавање на однесувањето на стопанските субјекти и прецизноста во предвидувањето на нивните реакции, зависи и ефикасноста на монетарната политика и нејзиното влијание врз крајните економските цели.

Монетарно таргетирање спроведено од НБРМ

Република Македонија е мала и отворена економија со речиси 2 милиони жители. Бруто-домашниот производ во 1996 година изнесувал 3,689 милиони американски долари, пресметан по тековниот девизен курс и истиот одговара на 0,012% од вкупниот светски бруто-домашен производ. Во согласно со теориските сознанија и емпириските докази, очекувано е дека во ваков вид економија има нестабилна побарувачка за пари.

Нестабилноста на побарувачката на пари е карактеристична за повеќето земји во транзиција, и се должи пред се, на брзите промени што се вршат на економски и политички план за премин од еден систем во друг, потоа надворешните текови што ги доживеа Република Македонија после политичкото и монетарното осамостојување, како што беа економските блокади наметнати од нашиот јужен сосед, економските санкции на ООН спрема нашиот северен сосед, кои силно ја погодија и нашата земја, потоа, бегалската криза од Косово 1999 година, воениот конфликт во Република Македонија (2001 година).

И покрај тоа што во услови на висока валутна суституција и спроведување на крупни економски реформи побарувачката за пари беше нестабилна, од четирите потенцијални стратегии за монетарно управување, Народна банка на Република Македонија од монетарното осамостојување (април 1992 година) до последното тромесечие од 1995 година го применуваше токму концептот на таргетирање на монетарниот раст. Примената на овој концепт се сметаше за најадекватно решение во Република Македонија од следните причини:

• непостоење на развиена структура на финансиски институции и инструменти
• неможност каматниот механизам да ја игра улогата на урамнотежувач меѓу понудата и побарувачката на пари, што се должеше, меѓу другото, на оптовареноста на централната банка со извршување на селективни функции, како и на девијантното однесување на економските субјекти на сигналите на каматната политика
• висока емпириска поврзаност на движењето на паричната маса и стапката на инфлација

Во раните 1990-ти, монетарното таргетирање во Македонија се спроведуваше во многу неповолни макроекономски, институционални и политички услови, поради што оваа стратегија беше однапред осудена на целосна неефективност, иако нејзината примена се покажа како исклучително ефикасен механизам за ограничување на потрошувачката, особено во периодот 1994 – 1996 година кога беше надополнета со стабилизирациски мерки во фискалната сфера и во политиката на плати. Контролата на потрошувачката во функција на соборување на инфлацијата се остваруваше преку остра децелерација на монетарниот раст – стапката на пораст на паричната маса М1 беше намалена од 421,1% на годишно ниво (април 1993) на 19,3% на крајот од 1995 година, за во 1996 година да премине дури во зоната на негативни вредности (-1,7% на декемвриско ниво). Истовремено, реалната побарувачка за овој монетарен агрегат во периодот април 1992 – декември 1996 година се зголеми за 7,5%. Меѓутоа, доколку се набљудува само последната (1996 година), реалната побарувачка за пари остварува намалување од 3,4%. Значајна децелерација оствари и стапката на пораст на паричната маса М2 – од 432,5% годишно (април 1992) на 5,2% (декември 1995), за во 1996 година овој монетарен агрегат да оствари исклучително ниска меѓугодишна стапка на раст од само 0,4%. Притоа, реалната побарувачка за овој монетарен агрегат во анализираниот период се зголеми за 66,7% (но во 1996 година, оствари пад од 7,8%).

При практичната реализација на монетарната политика во периодот 1992 – 1995 година, монетарниот таргет честопати се менуваше (ревидираше) во текот на годината, обидувајќи се да ги следи промените на ценовниот таргет. Тоа, всушност, значеше конвергирање на монетарната политика кон концепт на директно таргетирање на инфлацијата. Прилагодувањето на монетарните таргети кон ценовната цел (кое заради побрзото соборување на инфлацијата во оснос на очекувањата секогаш се одвиваше надолу) беше карактеристично особено за 1994 и 1995 година, односно за периодот во кој се дизајнираше и спроведуваше монетарната програма во соработка со Меѓународниот монетарен фонд. На тој начин, иако остварениот монетарен пораст на крајот од секоја година беше блиску до монетарниот пораст предвиден со ревидираната монетарна проекција, тој значајно отстапуваше од порастот на монетарните агрегати предвиден во оригиналната проекција на монетарната политика.

Проектиран и остварен пораст на паричната маса М1 и стапката на инфлација

Година	Монетарен таргет	Остварен пораст	Разлика (3-2)	Ценовна цел	Остварен пораст	Разлика (6-5)
1	2	3	4	5	6	7
1992	755,1	704,5	-50,6	2408,4	1925,2	-483,2
1993	268,3	239,7	-28,6	434,2	229,6	-204,6
1994	80,7	83,2	2,5	70,0	55,4	-14,6
1995	23,0	25,3	2,3	8,0	9,2	1,2
1996	8,3	-1,7	-10,0	2,0	0,2	-1,8

Извор: Годишни извештаи на Народна банка на Република Македонија, различни години.

Од табелата евидентно е дека во периодот од 1992-1994 година, кога се применувала стратегијата на монетарно таргетирање, заради нестабилната побарувачка за пари, било невозможно преку контрола на паричната маса, како интермедијарен таргет, да се реализира крајната цел- ниска инфлација. Тогашната стапка на инфлација била резултат од понудата на пари која растела со опаѓачка прогресија.

Почнувајќи од мај 1993, постепено се напушташе системот на селективно кредитирање, што имаше исклучително големо значење за способноста на централната банка за поголема контрола врз движењето на паричната маса. Оттука, во текот на 1993, монетарната политика обезбеди далеку понизок монетарен растеж: потесната парична маса - М1 порасна за 239.7%, со просечна месечна стапка на раст од 11.3%. Секако, поцврстата монетарна политика доведе до драстично намалување на стапката на инфлација која беше сведена на 241.6%. Во март 1994, дефинитивно се напушти селективното кредитирање со што монетарната политика беше целосно насочена кон контрола на инфлацијата. Таа година, за првпат беше остварен годишен пораст на М1 од 83.2%, што доведе до големо намалување на стапката на инфлација која, за првпат по низа години, беше сведена на двоцифрено ниво од 55.4%. Во 1995, монетарната политика беше уште поодлучна во борбата против инфлацијата, намалувајќи го монетарниот растеж на само 19.3%. Сето тоа резултираше во успех така што на крајот од 1995, годишната инфлација беше сведена на 9% - прва едноцифрена стапка на инфлација забележана во Македонија по подолго време. Сепак, наспроти постепеното намалување на инфлацијата, периодот на примената на монетарното таргетирање беше обележан со опаѓање на бруто-домашниот производ, многу високи стапки на невработеност и нерамнотежа во билансот на меѓународните плаќања.

Во периодот меѓу мај 1992 и мај 1993 година, стратегијата на монетарно таргетирање се спроведуваше во услови на режим на фиксен девизен курс на денарот, што значи дека постоеше висок степен на независност во водењето на монетарната политика во однос на земјата спрема чија валута беше фиксиран девизниот курс на денарот (Германија). Од мај 1993 година, кога се премина на флексибилен режим на формирање на девизниот курс на денарот, па сè до последниот квартал од 1995 година, концептот на монетарното таргетирање се реализираше така што девизниот курс на денарот се користеше како основен индикатор на курсот на монетарната политика. Така, кога беше стабилен девизниот курс на денарот, тоа имплицираше урамнотеженост на понудата и побарувачката за пари. Доколку, пак, дојдеше до позначајна трајна депресијација на девизниот курс на денарот, тоа би значело дека на трајна основа понудата на пари расте побрзо од побарувачката за монетарниот курс. Промената на режимот на формирањето на девизниот курс на денарот во 1993 година, заедно со започнатите реформи на монетарниот инструментариум на централната банка, овозможи поефикасно спроведување на стратегијата на монетарното управување и повисок степен на контрола над монетарните агрегати.

Почнувајќи од последниот квартал од 1995 година, стратегијата на таргетирање на монетарните агрегати беше заменета со стратегија на таргетирање на девизниот курс. Притоа, при реализацијата на монетарната политика во 1996 година се создаде една специфична, неодржлива ситуација: иако експлицитно се премина на стратегија на таргетирање на девизниот курс, истовремено се продолжи со објавување на монетарните таргети како цели на монетарната политика. Во такви услови, значајното отстапување на движењата на девизниот пазар од предвиденото резултираше во политика на забавен монетарен раст, за да се одбрани стабилноста на девизниот курс како основна монетарна цел. Таквата концепција се покажа ефикасна во поглед на остварување на основната интермедијарна цел на монетарната политика (одржување на стабилен девизен курс на денарот), но детерминираше висока монетарна контракција, изразена низ негативна стапка на раст на паричната маса. Тоа предизвика остварените движења на паричната маса во 1996 година значајно да отстапуваат од проектираните рамки на пораст.

И покрај постоењето на извесни недостатоци, во првите години по монетарното осамостојување стратегијата на таргетирање на монетарниот раст се покажа како исклучително ефикасна стратегија за остварување на неопходната децелерација на монетарниот раст, односно преку тоа за постигнување на контрола врз потрошувачката и соборување на инфлацијата.

Стратегијата на таргетирање на монетарните агрегати, која беше доминантна до 1995 година, заради нестабилноста на побарувањката за пари, не е добро решение за Република Македонија. Од 27 земји во транзиција, 12 ја применуваат оваа стратегија, но ниедна од нив не спаѓа во групата на 10 најуспешни транзициони економии. Од развиените земји, најуспешна и најдолготрајна примена оваа стратегија имаше во Германија и во одредена форма во Швајцарија. По влегувањето на Германија во ЕМУ(англиски: Economic and Monetary Union), стратегијата на Бундесбанката само делумно беше пренесена во монетарната политика на ЕЦБ (англиски: European Central Bank), која користи некаква комбинација на стратегирата на монетарно таргетирање и директно таргетирање на инфланцијата.

Поврзано

• Монетарно таргетирање
• Монетарна политика во Македонија