Филип Вишњиќ

Филип Вишњиќ
Филип Вишњиќ
	Филип Вишњић
	Филип Вишњиќ на цртеж на Јосиф Даниловац, 1901 г.
Роден(а)	1767; Горна Трнова, Босански Пашалак
Починал(а)	1834 (на 66–67 г.); Грк, Австриско Царство
Познат(а) по	српски еписки народни песни

Филип Вишњиќ (српски: Филип Вишњић; 1767 - 1834) — еден од најпознатите српски гуслари и творци на српски народни песни.

Филип Вишњиќ е роден во Мајевица, во селото Горна Трнова кај Угљевиќ, каде што се планирало да се изгради реплика на неговата родна куќа.^[1] Ослепен од големи сипаници како дете, Вишњиќ станал професионален пејач. Со гуслата во рацете, тој патувал низ босанскиот пашалук, и пошироко, сè до Скадар. По селата и на манастирските собори им пеел на Србите, а минувајќи низ градовите пеел по дворовите на турските прваци. Публика баралА различни песни, па Вишњиќ имал два различни репертоари, едниот за неговите христијани, а другиот за муслиманските слушатели. Неговите песни за Свети Сава се карактеристични за монашкиот, хагиографски репертоар на слепите пејачи.

Живот[уреди | уреди извор]

Тој бил од богато семејство Вилиќ. Неговиот татко рано починал. Откако мајка му се премажила во селото Меѓаше, со себе го зела и четиригодишниот син. Според нејзиниот прекар - Вишња - Филип го добил и презимето.

Во осмата година Филип Вишњиќ заболел од сипаници, кои оставиле лузни на лицето и му го одземале видот. Во 1787 г. Вилиќи ги снашла несреќа. Застанувајќи кај нивната куќа, турски насилници ја нападнале честа на една од жените, убавата Ѓурѓија. За да се одмаздат за штетата, Вилиќи пресекле еден Турчин, а друг го закачиле пред куќата на слива со јажето од неговиот коњ. Казната наскоро пристигнала. Сите полнолетни мажи, тројца чичковци и еден вујко, биле одведени во Зворник и убиени. На семејствата им било одземено кралското право, а името на Вилиќ било речиси избришано.

За Филип немало веќе леб на старото огниште, ниту на новото, оти и мајка му умрела во тие години. Учејќи да свири на виолина, младичот го напуштил Меѓаше, борејќи се по патиштата и со песна молел за леб. Со години патувал, го посетувал босанскиот пашалук, Херцеговина и дошол во Скадар. По селата и околу манастирот пеел во христијанскиот рај, а ги посетувал и дворовите на муслиманските поглавари кои го примиле со почит.

Творештво[уреди | уреди извор]

Покрај тоа што бил уредник на стари песни, Филип Вишњиќ бил и творец на нови песни. Меѓу другите негови песни се издвојуваат:

Смртта на принцот Марко; една од најдобрите песни за најпопуларниот херој на српската епопеја
Две песни од хагиографски карактер, за Свети Сава
Песната на Хајдук за плоштадот Баја Пивљанин и бегалецот Љубовиќ
Тринаесет песни за Првото српско востание

Тринаесет песни „од времето на Караѓорѓе“, заедно со неколку други понезначајни песни од другите пејачи, го сочинуваат последниот, востанички циклус на српската народна епопеја. Нови песни за нови настани создале други пејачи во тоа време, меѓу нив и еден од најголемите, Старац Рашко, но сите заостануваат зад песните што ги пееле за старите времиња. Филип Вишњиќ, пак, се искачил меѓу првите со нови песни.

Тематика[уреди | уреди извор]

Не е познато какви песни ѝ пеел на турската публика, но сигурно биле муслимански песни, за подвизи на познати босански херои. Одредени детали во песните со христијанска тема индиректно укажуваат на неговото познавање на муслиманските епови како и на животот и разбирањето на исламскиот свет. На пример, во песната Смртта на Марко Крале постои посебен однос помеѓу јунакот и неговиот коњ. Шарац плаче, очекувајќи дека господарот ќе му умре, а Марко, пред смртта, го убива и го закопува („подобро Шарац отколку брат Андрија“). Двата детали, како што покажува Владан Недиќ (1981, 27), потекнуваат од Турците, бидејќи само во муслиманските песни на Балканот коњите плачат поради разделбата со господарите и само исламските воини го негувале обичајот „за среќа да ги закопуваат коњите“. Многу други детали во песните на Вишњиќ можат да се разберат само ако се има предвид неговото блиско познавање на муслиманскиот свет, знаење кое во одредени моменти се претворило во своевидно поетско поистоветување со тој свет. Вишњиќ не само што ги дал ликовите на турските тирани, Фочиќ Мехмед-ага, капетанот Кулин и други, туку ги насликал и ликовите на добри Турци, како што се императорот Мурат или старецот Фоцо кој татковски се грижи за рајот („но гледајте го рајот како синови“ - тој необичен политички совет цар Мурат им го дава на своите везири, во Косово, на смртната постела).

Некои моменти велат дека пејачот имал слух за духовната култура на исламскиот свет. Во песните на старецот Рашка од „книгите на антиквитетите“ се читаат тајните на минатите и идните времиња. Со Филип Вишњиќ, муслиманските свети книги ја имаат истата улога, „книгите на ангелот“, како што ги нарекува поетот. Понекогаш оваа наклонетост кон туѓиот свет добива елегичен призвук, како на пр во стихот „Патишта ќе сакаат Турци, а Турци никаде ќе нема“, во кој носталгичната перспектива на поразениот непријател е внесена во визијата за идното ослободување.

Време на креативност[уреди | уреди извор]

Најважниот момент во животот на Филип Вишњиќ е неговото префрлање во Србија во 1809 година. До тој момент немал компонирано ниту една нова песна. Директниот контакт со настаните од востанието бил моментот на неговото раѓање како поет. Некогаш талкал по земјата, пеејќи песни од антиката, а сега е на местото каде што се пишувала историјата. Се дружел со востанички војводи, добивал награди и признанија.

Живеел најмногу во близина на бојното поле Дрина. Понекогаш тој бил во самиот оган на судирите. Така се нашол и во опколената Лозница, меѓу нејзините бранители, за која пее Сима Милутиновиќ Сарајлија во својата „Србинките“ (песна „Дика слеп“).

Првото српско востание[уреди | уреди извор]

Првото српско востание го дочекал во својата татковина. Слушал како турските војски се собираат на Дрина и одат да го задушат бунтот, како и нивното бегство по големосрпската победа на Мисара. Со српската војска која во 1809 г. тој се повлекол од Шемберија и побегнал во Србија. Оттогаш, слепиот гуслар ќе живее на бојното поле Дрина, кај Бојник. Тој некогаш се наоѓал и среде престрелка, како 1810 година. кога со својата песна ги поттикнал востаниците да ја бранат Лозница. По битката, Вишњиќ му запеал и на Караѓорѓе, тивкиот водач, кој проговорил неколку зборови со него. Бил омилен гостин во куќите на востаничките војводи Лука Лазаревиќ и Стојан Чупиќ. Стојан Чупиќ му подарил на Вишњиќ белец за песната Битка кај Салаш, па тој извесно време патувал низ Србија со кола.

Периодот по Првото српско востание[уреди | уреди извор]

По распадот на Првото српско востание, Филип Вишњиќ се преселил во Срем и се населил во селото Грку, денешен Вишњиќ. Во ова село живеел на сличен начин како и пред востанието, но во сосема други прилики; одел по селата и градовите низ Срем, Славонија, Бачка, Банат, пеејќи песни. Но, сега неговиот репертоар бил сосема поинаков. Во него главно место заземале песните за српскиот бунт, кои самиот ги пеел.

Во манастирот Шишатовац, 1815 г. година се сретнал со Вук Караџиќ, кој ги напишал неговите седумнаесет песни, четири стари и тринаесет нови, востанички. Во Шишатовац, Филип Вишњиќ често му гостувал на тогаш водечкиот српски поет Лукијан Мушицки. На овие средби меѓу „Српскиот Хомер“^[2] и „Српскиот Хорас“ ви должиме и неколку информации за животот и начинот на работа на Вишњиќ. Тој му раскажал на Мушицки како создава песни: ги прашувал воините кога се враќаат од бојното поле, кој води, каде се бореле, кој бил убиен, кога одат против итн. (види Недиќ, стр.29).

Класификација[уреди | уреди извор]

Песните на Вишњиќ ги делиме во две групи:

Песни за настани на кои тој лично не присуствувал, но приказните за овие настани се пренесувале од генерација на генерација
Песни за настани на кои тој лично бил сведок

Во првата група, меѓу другите, припаѓаат следните песни:

Почеток на бунтот против Дахија
Битката кај Чокешина
Битката кај Салаш
Битката кај Мишара

Од втората група песни се издвојуваат следниве:

Битката кај Лозница
Принцот Иван Кнежевиќ
Милош Стоичевиќ и Мехо Оругџиќ
Ти благодарам Чупиќ

Уметнички се понадградени песните од првата група, пред се „Почетокот на бунтот против Дахија“ и првиот дел од песната „Битката кај Мисара“, додека во втората група песната од посебна вредност и значење и се издвојува за принцот Иво Кнежевиќ.

Важност[уреди | уреди извор]

Со својот ослободителен лет, Вишњиќ е најмногу сличен на Петар II Петровиќ Његош, со кого веќе го поврзуваат преку заеднички одлики. Иако творел во традиционалните рамки на народната епопеја и користел стандардни формули и клишеа, Вишњиќ во голема мера ги надминал тие рамки и во своите најдобри моменти дал нов тип на епска, востаничка, ослободителна, револуционерна песна, со силни индивидуални одлики. Тој стои на раскрсницата меѓу усното и литературното творештво, меѓу народните песни и Његош. Починал во Грција во 1834 година. Селаните го погребале на своите гробишта и ја издлабиле неговата виолина на голем дабов крст.