Преглед на кодот на Харолд Вилсон

{{Infobox officeholder
| honorific_prefix    = 
| name                = Харолд Вилсон
| honorific_suffix    = 
| image               = Harold_Wilson.jpg
| caption             = Вилсон во 1962
| office              = [[Премиер на Обединетото Кралство]]
| monarch             = [[Елизабета II]]
| term_start          = 4 март 1974
| term_end            = 5 Април 1976
| predecessor         = [[Едвард Хит]]
| successor           = [[Џејмс Калахан]]
| monarch1            = Елизабета II
| term_start1         = 16 октомври 1964
| term_end1           = 19 јуни 1970
| predecessor1        = [[Алек Даглас-Хоум]]
| successor1          = [[Едвард Хит]]
| office2             = Лидер на Лабуристичката партија
| term_start2         = 14 февруари 1963
| term_end2           = 5 април 1976
| predecessor2        = [[Хју Гејтскејл]]
| successor2          = [[Џејмс Калахан]]
| office3             = Лидер на опозицијата
| primeminister3      = [[Едвард Хит]]
| term_start3         = 19 јуни 1970
| term_end3           = 4 Март 1974
| monarch3            = [[Елизабета II]]
| predecessor3        = Едвард Хит
| successor3          = Едвард Хит
| primeminister4      = {{unbulleted list|[[Харолд Мекмилан]]|[[Алек Даглас-Хоум]]}}
| term_start4         = 14 февруари 1963
| term_end4           = 16 октомври 1964
| monarch4            = [[Елизабета II]]
| predecessor4        = Џорџ Браун
| successor4          = Алек Даглас-Хоум
| birth_name          = Џејмс Харолд Вилсон
| birth_date          = {{birth date|1916|03|11|df=y}}
| birth_place         = [[Хадерсфилд]], [[Јоркшир]], Англија
| death_date          = {{death date and age|1995|05|24|1916|03|11|df=y}}
| death_place         = Лондон, Англија
| resting_place       =  црквата Света Марија, на островот Сент Мери, Англија
| party               = [[Лабуристичка партија (Обединето Кралство)|Лабурист]]
| spouse              = {{marriage|Мери Болдвин|1 January 1940}}
| children            = 2
| alma_mater          = Исусов колеџ, Оксфорд
| occupation          = {{hlist|Политичар|писател|наставник}}
| profession          = Државен службеник
| signature           = Wilson Harold signature.png
}}
'''Џејмс Харолд Вилсон, Барон Вилсон од Риво''' ({{Lang-en|James Harold Wilson, Baron Wilson of Rievaulx}}; [[11 март]] [[1916|1916 година]], [[Хадерсфилд]], [[Западен Јоркшир]] - [[24 мај]] [[1995|1995 година]], [[Лондон]]) ― британски [[Лабуристичка партија (Обединето Кралство)|лабуристички политичар]], лидер на партијата од 1963 до 1976 и [[премиер на Обединетото Кралство]] (1964-1970 и 1974-1976). Под негово водство, лабуристите 4 пати победиле на општи избори  (во 1964, 1966 и двапати во 1974 година). Вилсон неочекувано поднел оставка во 1976 година. Тој е последниот премиер на Велика Британија кој успеал повторно да стане [[премиер на Обединетото Кралство]] откако претходно бил сменет од таа функција.

== Ран живот ==
Харолд Вилсон е роден на 11 март 1916 година во предградие на градот Хадерсфилд, во Јоркшир, Англија. Потекнува од политичко семејство. На десетгодишна возраст, со семејството заминал во Австралија, каде бил фасциниран од помпата и гламурот на политиката. На пат кон дома ѝ рекол на мајка си: „Јас ќе бидам премиер“.<ref>Ben Pimlott, ''Harold Wilson'' (1992), pp. 3–20, quote p. 20.</ref>

Во 1937 година, дипломирал на Исусовиот колеџ во Оксфорд, каде прво студирал на отсекот современа историја, а потоа филозофија, политички науки и економија. Веднаш по дипломирањето предавал економска историја во колеџот каде што дипломирал, а потоа (1938-1945) на [[Универзитетски колеџ (Оксфорд)|Универзитетскиот колеџ]].

На 1 јануари 1940 година, се оженил со Мери Болдвин, која останала негова сопруга до крајот на животот. Мери Вилсон била позната поетеса. Имале два сина, Робин и Џајлс.<ref>{{Наведени вести|url=https://www.standard.co.uk/news/son-of-former-pm-harold-wilson-swaps-teaching-for-a-career-as-train-driver-7210307.html|title=Son of former PM Harold Wilson swaps teaching for a career as train driver|date=20 November 2006|work=[[Evening Standard]]|access-date=11 December 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20200108005911/https://www.standard.co.uk/news/son-of-former-pm-harold-wilson-swaps-teaching-for-a-career-as-train-driver-7210307.html|archive-date=8 January 2020}}</ref>

По избувнувањето на [[Втора светска војна|Втората светска војна]], Вилсон доброволно се пријавил за воена служба, но бил класифициран како специјалист и го пратиле во државна служба. Вилсон подоцна станал статистичар и економист во индустријата за јаглен. Тој бил директор за економија и статистика во Министерството за гориво и енергија (1943-1944 година) и за неговите услуги бил награден со [[Ред на Британската Империја|Орден на Британската империја]].<ref>{{Наведена книга|title=Austerity Britain 1945–51|last=Kynaston|first=David|publisher=[[Bloomsbury Publishing|Bloomsbury]]|year=2008|isbn=978-0-7475-9923-4|pages=236, 237|author-link=David Kynaston}}</ref>

== Политичка кариера (1945–1964) ==
На изборите во 1945 година бил избран во Долниот дом како претставник од изборната единица ''Ормскирк'' (од 1950 до 1983 година. бил избиран од округот ''Хајтон'').<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=HwyCAgAAQBAJ&q=wilson+mp+for+ormskirk&pg=PA283|title=The Routledge Companion to Britain in the Twentieth Century|last1=Clapson|first1=Mark|date=23 June 2009|isbn=9781134476954|access-date=1 November 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20210417194149/https://books.google.com/books?id=HwyCAgAAQBAJ&q=wilson+mp+for+ormskirk&pg=PA283|archive-date=17 April 2021|url-status=live}}</ref> Во 1947 година, станал секретар за трговија во кабинетот на [[Клемент Атли]]. Во април 1951 година, Вилсон заедно со Енурен Бивен и Џон Фримен ја напуштил владата, затоа што лабуристичката влада поради [[Корејска војна|Корејската војна]] ги зголемила трошоците за одбрана за сметка на бесплатното здравство.

Откако лабуристите ги загубија изборите во 1951 година, тој станал претседател на политичката фракција на Беван (Keep Left). На конференцијата во Моркамб кон крајот на 1952 година, Вилсон бил еден од Беваните избрани за претставници на изборната единица во Националниот извршен комитет на Лабуристите.<ref>Campbell 1987, p. 275.</ref>

Вилсон не криел дека поддршката што му ја дал на левото крило на Анеурин Беван била опортунистичка. На почетокот на 1954 година, Беван поднел оставка од Кабинетот во сенка (избран од лабуристичките пратеници кога партијата била во опозиција). Вилсон, кој бил второпласиран на внатрепартиските избори, го пополнил празното место. Неговите постапки го налутиле Беван и другите Бевани.<ref>Campbell 1987, p. 289.</ref>

И покрај тоа што претходно бил близок со Беван, во 1955 година на внатрепартиските избори го поддржал [[Хју Гејтскел]] (кој го застапувал десното крило во партијата) за лидер на Лабуристичката партија.<ref>{{Наведени вести|url=http://politics.guardian.co.uk/politicsobituaries/story/0,,563492,00.html|title=Harold Wilson: Leading Labour beyond pipe dreams|last=Goodman|first=Geoffrey|date=25 May 1995|work=The Guardian|access-date=24 December 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071231165647/http://politics.guardian.co.uk/politicsobituaries/story/0,,563492,00.html|archive-date=31 December 2007|location=London}}</ref> Гејтскел го назначил за канцелар на благајната во сенка во 1955 година.<ref>Pimlott, pp. 211–12.</ref> Во периодот од 1955 до 1961 година, Вилсон бил канцелар за финансии во сенка, а од 1961 до 1963 година бил канцелар за надворешни работи во сенка. На 18 јануари 1963 година, Хју Гејтскел умрел и Вилсон бил избран за нов лидер на партијата. Откако станал лидер на партијата, Вилсон автоматски станал и лидер на опозицијата.<ref>Timothy Heppell, "The Labour Party leadership election of 1963: Explaining the unexpected election of Harold Wilson." ''Contemporary British History'' 24.2 (2010): 151-171.</ref>

== Прв премиерски мандат (1964–1970) ==
Лабуристите на општите избори во 1964 година победиле со тесно мнозинство од четири мандати, а Вилсон станал [[премиер на Обединетото Кралство|премиер]], најмлада личност кој ја извршувал оваа функција по [[лорд Розбери]] 70 години претходно. Во текот на 1965 година, мнозинството на владата било сведено на само едно пратеничко место; и во март 1966 година, Вилсон свикал нови општи избори. Коцкањето на Вилсон се исплатело, бидејќи овој пат лабуристите имале мнозинство од 96 пратенички места.<ref>{{Наведени вести|url=http://news.bbc.co.uk/hi/english/static/vote2001/in_depth/election_battles/1966_over.stm|title=VOTE2001 &#124; THE ELECTION BATTLES 1945–1997|work=[[BBC News]]|access-date=27 December 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20170331231214/http://news.bbc.co.uk/hi/english/static/vote2001/in_depth/election_battles/1966_over.stm|archive-date=31 March 2017}}</ref>

Меѓутоа, во пракса, настаните го исфрлија од колосек голем дел од почетниот оптимизам. По доаѓањето на власт, владата беше информирана дека наследиле исклучително голем дефицит од 800 милиони фунти на надворешниот [[Трговски биланс|трговски биланс на]] Британија. Ова делумно ја одразуваше експанзивната фискална политика на претходната влада во пресрет на изборите во 1964 година. Веднаш фунтата се најде под огромен притисок и многу економисти се залагаа за [[девалвација]] на фунтата како одговор, но Вилсон се спротивстави, наводно делумно поради загриженост дека лабуристите, кои претходно ја девалвираа стерлингот во 1949 година, ќе станат означени како „партија на девалвација“. . Вилсон, исто така, веруваше дека девалвацијата несразмерно ќе им наштети на Британците со ниски приходи со заштеди и посиромашните [[Комонвелт на нации|земји од Комонвелтот на нациите]] во областа на фунтата . Наместо тоа, владата одлучи да се справи со проблемот со наметнување привремена доплата за увозот и низа дефлаторни мерки дизајнирани да ја намалат побарувачката, а со тоа и приливот на увоз.<ref>{{Harvp|Thorpe|1997}}</ref> Во втората половина на 1967 година, беше направен обид да се спречи рецесијата во активноста да оди предалеку во форма на стимул за трајното трошење на потрошувачите преку олеснување на кредитите, што пак го спречи порастот на невработеноста.<ref name="inequality">{{Наведена книга|title=Labour and inequality: Sixteen Fabian Essays|last=Townsend|first=Peter|publisher=[[Fabian Society]]|year=1972|isbn=978-0-7163-4004-1|editor-last=Bosanquet|editor-first=Nicholas}}</ref>

Како премиер, Вилсон, под влијание на своите економски советници (вклучувајќи ги Николас Калдор и Томас Балог), вовел неколку нови даноци (како, селективен данок за вработување од претприемачите), а во 1967 година, за заживување на економската ситуација, владата [[Девалвација|ја девалвирала]] фунтата.<ref name="Thorpe64702001">{{Наведена книга|title=A History of the British Labour Party|last=Thorpe|first=Andrew|date=2001|publisher=Palgrave|isbn=0-333-92908-X|pages=145–165}}</ref>

Во 1965 година, Долниот дом одобрил замена на [[Смртна казна во Велика Британија|смртната казна]] за убиство во доживотен затвор. Сепак, смртната казна сè уште можела да се применува во случај на предавство, шпионажа, пиратство, подметнување пожар и неколку видови воени злосторства.

Од 1967 година, [[хомосексуалност]]а законски престанала да се смета за кривично дело; [[абортус]]от бил легализиран. Под Вилсон, биле поставени ограничувања и за [[Доселување|имиграцијата]] во Британија. Била спроведена реформа во образованието.

Вилсон бил посветен на идејата Обединетото Кралство да се приклучи на [[Европска економска заедница|Европската економска заедница]], меѓутоа, по ветото на [[Шарл де Гол|Де Гол]] од 1967 година, процесот за влез бил одложен, првенствено поради недостигот на единствен став во партијата по ова прашање.

== Пораз и враќање во опозиција (1970–1974) ==
До 1969 година, Лабуристичката партија претрпе сериозни изборни промени, а до крајот на 1970 година изгуби вкупно 16 места на дополнителните избори од претходните општи избори.<ref>{{Наведени вести|url=https://www.bbc.co.uk/news/special/politics97/background/pastelec/ge70.shtml|title=BBC Politics 97|date=18 June 1970|access-date=26 September 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20120120233721/http://www.bbc.co.uk/news/special/politics97/background/pastelec/ge70.shtml|archive-date=20 January 2012|publisher=BBC}}</ref>

Непосредно пред изборите во 1970 година, била објавена економска статистика која негативно влијаела на рејтингот на лабуристите и била една од причините за поразот на партијата.<ref name="ClarkTimes2">{{Наведена книга|title=The Times Guide to the House of Commons 1970|last=Clark|first=George|date=1970|publisher=Times Newspapers Limited|location=London|pages=30–31|chapter=The General Election Campaign, 1970}}</ref>

Вилсон сепак останал лидер на Лабуристичката партија и во опозиција.

Економските услови во текот на 1970-тите станувале сѐ потешки за Велика Британија како резултат на [[Никсонов шок|Никсоновиот шок]] и [[Нафтена криза (1973)|нафтената криза од 1973 година]], а британската влада имала и внатрешни економски потешкотии. На 7 февруари 1974 година премиеот Хит закажал предвремени избори за 28 февруари.<ref>{{Наведени вести|url=http://news.bbc.co.uk/onthisday/low/dates/stories/february/7/newsid_4054000/4054793.stm|title=BBC ON THIS DAY &#124; 7 &#124; 1974: Heath calls snap election over miners|date=7 February 1974|work=[[BBC News]]|access-date=26 September 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20170629090731/http://news.bbc.co.uk/onthisday/low/dates/stories/february/7/newsid_4054000/4054793.stm|archive-date=29 June 2017}}</ref>

== Втор премиерски мандат (1974–1976) ==
На општите избори во февруари 1974 година, лабуристите освоиле повеќе пратенички места (иако помалку гласови) од Конзервативната партија. Бидејќи Хит не можел да ги убеди [[Либерална партија|либералите]] да формираат [[коалиција]], Вилсон на 4 март 1974 година станал премиер на малцинската лабуристичка влада. На изборите од 10 октомври 1974 година, добил мнозинство од три пратенички места.

Едно од клучните прашања во текот на неговиот втор мандат бил [[1975 Обединетото Кралство референдум за членство во европските заедници|референдумот за британското членство во Европската заедница (ЕЗ)]] (јуни 1975 година). Референдумот завршил со мнозинство од речиси два спрема еден за останување на Велика Британија во ЕЗ.<ref name="Davies">{{Наведена книга|title=To Build a New Jerusalem|last=Davies|first=A. J.|date=1996|publisher=Abacus|isbn=0-349-10809-9|pages=342–356}}</ref> Втората влада на Вилсон се посветила на проширувањето на британската држава на благосостојба, и ги зголемила трошоците за образование, здравство и станбени кирии.<ref name="labour1">''Ten Years of New Labour'', edited by Matt Beech and Simon Lee.</ref> И покрај успесите во социјалната политика, во 1975 година владата на Вилсон била критикувана поради растот на стапката на невработеност, а вкупниот број Британци без работа надминал еден милион.<ref>{{Наведена мрежна страница|url=https://www.expressandstar.com/days/1950-75/1975.html|title=Those were the days|publisher=Expressandstar.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20120113140027/http://www.expressandstar.com/days/1950-75/1975.html|archive-date=13 January 2012|accessdate=27 December 2011}}</ref>

Втората влада на Вилсон дошла на власт во тешко време за британската економија, поради [[Рецесија 1973–1975 година|светската рецесија]] и [[стагфлација]], што во голем дел се должело на [[Нафтена криза од 1973 година|нафтената криза од 1973 година]], а исто така и на инфлаторните обиди на претходната влада да го поттикне растот.<ref name="Britrec">{{Наведена мрежна страница|url=https://www.theguardian.com/business/2012/dec/07/britain-recessions-history|title=British recessions: a short history|date=7 December 2012|work=The Guardian|archive-url=https://web.archive.org/web/20191217062731/https://www.theguardian.com/business/2012/dec/07/britain-recessions-history|archive-date=17 December 2019|accessdate=17 December 2019}}</ref> За да се справи со инфлацијата (која го изнесувала 26% во 1975 година), владата преговарала со Конгресот на синдикатите за спроведување на доброволна [[политика на приходи]], со која владата го ограничува зголемувањето на платите. Во 1976 година, рецесијата завршила и започнало економското закрепнување.<ref name="Britrec" /> Вилсон, исто така, направил напори да ја реши ситуацијата во [[Северна Ирска]].[[Податотека:Photograph_of_President_Gerald_R._Ford_and_Prime_Minister_Harold_Wilson_of_Great_Britain_at_the_Arrival_Ceremony_for_the_Prime_Minister's_State_Visit_-_NARA_-_7518538.jpg|мини| Харолд Вилсон со [[Џералд Форд]] во 1975 година]]
На 16 март 1976 година, Вилсон ја објавил својата оставка како премиер (стапувала на сила на 5 април). Тој истакнал дека отсекогаш планирал да поднесе оставка на 60-годишна возраст и дека бил физички и психички исцрпен. Во доцните 1960-ти неговиот лекар му открил здравствени проблеми кои подоцна ќе бидат дијагностицирани како [[рак на дебелото црево]].<ref name="guardian-19950525">{{Наведени вести|url=https://www.theguardian.com/politics/1995/may/25/obituaries|title=Harold Wilson obituary|last=Goodman|first=Geoffrey|date=1 July 2005|work=[[The Guardian]]|access-date=10 April 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20180614222946/https://www.theguardian.com/politics/1995/may/25/obituaries|archive-date=14 June 2018|location=London|author-link=Geoffrey Goodman}}</ref> Исто така, во 1976 година тој можеби веќе бил свесен за првите фази на  [[Алцхајмерова болест|Алцхајмеровата болест]], што би предизвикало драматично намалување на неговата поранешна одлична меморија и на неговата моќ за концентрација.<ref name="Morris 2008">{{Наведени вести|url=https://www.independent.co.uk/news/uk/politics/wilson-may-have-had-alzheimers-when-he-resigned-1009829.html|title=Wilson 'may have had Alzheimer's when he resigned'|last=Morris|first=Nigel|date=11 November 2008|work=The Independent|access-date=28 August 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20180308232939/http://www.independent.co.uk/news/uk/politics/wilson-may-have-had-alzheimers-when-he-resigned-1009829.html|archive-date=8 March 2018}}</ref>

== Пензионирање и смрт (1976–1995) ==
[[Податотека:Harold_Wilson_1_Allan_Warren.jpg|лево|мини| Вилсон во 1986 година]]
По оставката на Харолд Вилсон за партиски лидер и премиер бил именуван [[Џејмс Калахан]]. Во 1983 година, тој поднел оставка од Долниот дом, и ја добил титулата Барон од Риво. Вилсон не бил особено активен во [[Дом на лордовите|Домот на лордовите]], иако во мај 1984 година поттокнал дебата за невработеноста.<ref>''[http://hansard.millbanksystems.com/lords/1984/may/09/unemployment Hansard] {{Семарх|url=https://web.archive.org/web/20160304092539/http://hansard.millbanksystems.com/lords/1984/may/09/unemployment}}'' HL 5ser vol 451 cols 923–1002.</ref> Неговиот последен јавен говор го одржал во 1986 година.<ref>''[http://hansard.millbanksystems.com/lords/1986/jun/25/marine-pilotage#S5LV0477P0_19860625_HOL_197 Hansard] {{Семарх|url=https://web.archive.org/web/20170830120001/http://hansard.millbanksystems.com/lords/1986/jun/25/marine-pilotage#S5LV0477P0_19860625_HOL_197}}'' HL 5ser vol 477 cols 389-90.</ref> Истата година се глумел себеси како премиер во драмата на Англиската телевизија, ''Внатрешна приказна (Inside Story)''.[[Податотека:Harold_Wilson's_grave_St_Mary's,_Old_Town_-_geograph_org_uk_-_934336_(cropped).jpg|мини|Гробот на Харолд Вилсон]]
Починал од [[рак на дебелото црево]] и [[Алцхајмерова болест]] на 24 мај 1995 година, на 79-годишна возраст.<ref>{{Наведена мрежна страница|url=https://www.townandcountrymag.com/society/tradition/a29213646/prime-minister-harold-wilson-facts/|title=Harold Wilson Did Have a Top Secret MI File|last=Hubbard|first=Lauren|date=17 November 2019|work=Town & Country|accessdate=29 January 2022}}</ref>

Комеморацијата на Вилсон се одржала во [[Вестминстерска опатија|Вестминстерската опатија]] на 13 јули 1995 година. На неа присуствувале [[Чарлс III|принцот од Велс]], поранешните премиери [[Едвард Хит]], [[Џејмс Калаган|Џејмс Калахан]] и [[Маргарет Тачер]], актуелниот премиер [[Џон Мејџор]], а исто така и [[Тони Блер]], тогашен лидер на опозицијата, а подоцна и премиер. Вилсон бил погребан во црквата Света Марија, на [[Сент Мери (остров)|островот Сент Мери]].

== Наводи ==
{{наводи}}

== Дополнителна литература ==
=== Библиографија ===
* Вилсон, Харолд. ''Лична евиденција: Лабуристичката влада, 1964–1970'' (1971).
* Вилсон, Харолд. ''Лабуристичката влада 1964–1970: Лична евиденција'' (1979)<bdi><cite class="citation book cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFZiegler1993">[[Специјални: Извори на книги/978-0-297-81276-0|978-0-297-81276-0]]</cite></bdi>

== Надворешни врски ==
* Hansard 1803–2005: contributions in Parliament by Harold Wilson
* [https://www.parliament.uk/about/living-heritage/transformingsociety/private-lives/relationships/collections1/1968-theatre-censorship/harold-wilson/ Harold Wilson & Censorship - UK Parliament Living Heritage]
* [https://web.archive.org/web/20100526033640/http://www.telegraph.co.uk/news/obituaries/7623253/Lord-Wilson-of-Rievaulx.html Lord Wilson of Rievaulx] obituary in ''The Daily Telegraph''
* [https://web.archive.org/web/20070421180710/http://www.number10.gov.uk/output/Page129.asp Harold Wilson] on the Downing Street website
* {{NPG name}} 

{{Премиери на Обединетото Кралство}}
{{Предложна група}}{{Нормативна контрола}}

{{ОСНОВНОПОДРЕДУВАЊЕ:Вилсон, Харолд}}
[[Категорија:Премиери на Обединетото Кралство]]
[[Категорија:Политичари од Лабуристичката партија (Британија)]]
[[Категорија:Родени во 1916 година]]
[[Категорија:Професори на Оксфордскиот универзитет]]
[[Категорија:Британски пратеници]]
[[Категорија:Офицери на Редот на Британската Империја]]
[[Категорија:Витези на Подвеската]]
[[Категорија:Врски за Wayback од предлошката „Семарх“]]
[[Категорија:Погребани во Англија]]
[[Категорија:Починати во 1995 година]]
[[Категорија:Починати во Лондон]]