Преглед на кодот на Санта Марија (вулкан)

{{Infobox mountain
| name = Санта Марија, Сантиагуито
| photo = <span style="display: flex; overflow:hidden; border-radius: 14px;">[[File:Santiaguito from Santamaria.jpg|280px|<div style="text-align: center">Областа Сантиагуито била уништена од ерупцијата 1902 година. Витлите разнесуваат змии по речните долини - лево на сликата</div>]]</span>
| photo_caption = Фотографија од конусниот врв на Санта Марија
| photo1 = Relief map of Guatemala.jpg
| elevation_m = 3772
| elevation_ref = 
| prominence = 
| coordinates = {{coord|14|45|20|N|91|33|06|W|type:mountain_scale:100000|format=dms|display=inline,title}}
| coordinates_ref =
| label_position = right
| location = [[Кецалтенанго област|Кецалтенанго Област]], [[Гватемала]]
| range = &emsp;&emsp;&emsp;&nbsp;[[Сиера Мадре де Чијапас|Сиера Мадре]] 
| topo = 
| map = Гватемала
| lat =14.756
| long = -91.552
| type = [[Стратовулкан]]
| volcanic_arc/belt = [[Вулкански појас во Средна Америка]] 
| age = 
| last_eruption = од 1922 до денес
| first_ascent = 
| easiest_route = 
}}

<div style="text-align:justify;">'''Санта Марија''' — еден од најголемите активни вулкани кој се простира на западниот дел од висорамнините на [[Гватемала]], поточно во областа [[Кецалтенанго област|Кецалтенанго]] близу до градот [[Кецалтенанго]]. Вулканот бил познат под името '''Гагзанул''' (на локалниот [[к'иче]] јазик) сè до освојувањето на регионот од шпанските колонизатори во 16-иот век.<ref>{{Наведена мрежна страница|url=http://volcano.oregonstate.edu/gagxanul-unrecognized-volcano|title=Гагзанул|publisher=Oregon State University|accessdate=2017-12-01|archive-date=2018-02-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20180227054556/http://volcano.oregonstate.edu/gagxanul-unrecognized-volcano|url-status=dead}}</ref></div>  
<hr style="height:5pt; visibility:hidden;" />
<div style="text-align:justify;">Во 1902 година се случила една од трите најголеми ерупции во 20-иот век со индекс на експлозивност [[показател на вулканска избувност|VEI-6]]. Поголеми ерупции единствено имале вулканите [[Новарупта (вулкан)|Новарупта]] во 1912 година и [[Пинатубо|планината Пинатубо]] во 1991 година. Може да се спомене и дека оваа ерупција е една од петте најголеми во последните 200 години (а веројатно и 300 години).<ref>{{Наведена мрежна страница|url=http://volcano.si.edu/showreport.cfm?doi=10.5479/si.GVP.BGVN201109-342030|title=Големи вулкански ерупции|publisher=Smithsonian Institution|accessdate=12 октомври 2008}}</ref></div>

== Геолошка историја ==
<div style="text-align:justify;">Вулканот Санта Марија е дел од планинскиот појас [[Сиера Мадре де Чијапас|Сиера Мадре]] кој се протега на западниот дел на [[Гватемала]] одделен од [[Тихи Океан|Тихиот Океан]] со широка рамнина. Со геолошкиот процес на подвлекување на [[Кокоска плоча|Кокоската плоча]] под [[Карипска плоча|Карипската плоча]] се формирал вулканскиот појас во [[Средна Америка]].<ref>{{Наведена мрежна страница|url=http://geology.com/volcanoes/santa-maria/|title=Геолошки процеси|publisher=Geology.com|}}</ref></div>
<hr style="height:5pt; visibility:hidden;" />
<div style="text-align:justify;">Се претпоставува дека ерупциите на Санта Марија почнале пред околу 30,000 години. Во период од неколку илјади години ерупциите биле мали и чести, градејќи голем конус на вулканот кој достигнал надморска височина од 1400 [[метар|м]] на која е сместен и градот [[Кецалтенанго]]. Следејќи ги ерупциите кои го изградиле конусот, се чини дека шаблонот на активноста се сменил по долгите години поминати во мирување проследени со емисија на мали лавини текови од отворите на планината.</div>

== Ерупцијата во 1902 година ==
<div style="text-align:justify;">Првата ерупција на вулканот Санта Марија која е заведена се случила во октомври 1902 година. Пред тоа вулканот бил во хибернација околу петсто а можеби и неколку илјади години, додека неговото будење било иницирано од сеизмички промени во регионот кои почнале во јануари 1902, што вклучувало и голем земјотрес во април истата година. Ерупцијата започнала на 24 октомври, а најголемите експлозии се случувале во текот на наредните два дена исфрлајќи околу 5,5 кубни километри (1,3 кубни милји) на магма. Ерупцијата била една од најголемите во 20-иот век со нешто помала [[магнитуда]] од вулканот на [[Пинатубо|планината Пинатубо]] што се случил во 1991 година. Ерупцијата била „колосална“ и имала показател на вулканска избувност од 6.<ref>{{Наведена мрежна страница|url=http://www.volcano.si.edu/world/volcano.cfm?vnum=1402-03=&volpage=erupt|title=Санта Марија|publisher=Global volcanism program|accessdate=20 август 2007|archive-date=2007-08-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20070820024043/http://www.volcano.si.edu/world/volcano.cfm?vnum=1402-03=&volpage=erupt|url-status=bot: unknown}}</ref> </div>
<hr style="height:5pt; visibility:hidden;" />
<div style="text-align:justify;">Пемјата формирана при климакталната ерупција паднала на површина од околу 273,000 квадратни километри (105,000 квадратни милји), додека вулканскиот пепел паднал дури до [[Сан Франциско]], изразено во бројки бил распространет до 4,000 километри (2,500 милји). Ерупцијата откорнала големо парче од југозападниот дел на вулканот, оставајќи кратер од околу 1 километар (0.6 милји) во диаметар и околу 300 метри (980 стапки) длабочина, протегајќи се малку подолу од врвот на 2,300 метри (7,500 стапки). Првиот знак на избув било попрскување на песок над градот [[Кецалтенанго]]. Потоа ветерот го сменил својот правец и почнал да дува од југ кон исток носејќи го пепелот во насока кон плантажата на кафе Хелветиа која се наоѓала на 6 милји од вулканот, во правец на југозапад. </div>
<hr style="height:5pt; visibility:hidden;" />
<div style="text-align:justify;">Поради немањето на доволно информации за еруптивноста на вулканот Санта Марија, месното население не ги препознало сеизмичките процеси и другите знаци на предупредување пред ерупцијата. Имало најмалку 5,000 жртви како резултат на ерупцијата додека во подоцнежната појава на маларија згаснале уште многу животи. </div>

{| align="right" style="border-left:8px solid #ffffff;"
| <span style="display: flex; overflow:hidden; border-radius: 14px; box-shadow: 5px 5px 5px #888888; margin-right:7px;">[[File:Santamaria from the ISS.jpg|278px|alt=Областа Сантиагуито била уништена од ерупцијата 1902 година. Витлите разнесувале змии по речните долини што може да се види лево на сликата.|Областа Сантиагуито била уништена од ерупцијата 1902 година. Витлите разнесувале змии по речните долини што може да се види лево на сликата.]]</span>
|}

==== Низа на настани при ерупцијата 1902 година<ref>[[#harv|„Кога денот стана ноќ“]]: Revista Estudios Digital.</ref> ====
<div style="text-align:justify;">
* 24 октомври: 17:00 ч: Во [[Сан Фелипе]] се слушнал звук сличен на водопад во правец на вулканот; меѓутоа маглата околу вулканот не овозможувала директно надбљудување на она што се случувало. 
* 24 октомври: 18:00 ч: Пепел почнал да паѓа над градот [[Кецалтенанго]]. 
* 24 октомври: 19:00 ч: Сведоците на ерупцијата изјавиле дека виделе молња и силна црвена светлина од вулканот пропратена со бучава слична на онаа на индустриските печки. 
* 24 октомври: 20:00 ч: Од [[Сан Фелипе]] можел да се види црн џиновски пепел со бројни витли, заедно со илјадници громови и искривени линии на црвена светлина. Целата област околу вулканот постојано се тресела и можеле да се слушнат големи експлозии во полупречник од 60 километри; силните ветрови носеле пепел и остатоци и над 800 километри во далечина; дел од облакот лебдел над конусот кој бил обвиен во црн чад. 
* 25 октомври: 1:00 ч: Ерупцијата станала понасилна и големите карпи од вулканот почнале да паѓаат и до 14 километри во полупречник, уништувајќи ги градовите и селата во тие области.
* 26 октомври: 12:00 ч: Вулканот конечно се смирил.
* 26 октомври: 3:00 ч: Уште една ерупција, но овој пат тоа била бела пена која всушност се состоела од водена пареа. </div>  
<hr style="height:5pt; visibility:hidden;" /> 
==== <span style="text-align:center; margin-left:550px;">Фотографии од ерупцијата 1902 година</span> ====
<hr style="height:5pt; visibility:hidden;" />
<span style="text-align:center; display:flex; overflow: hidden; border-radius: 14px; font-size:10px;"><gallery mode=packed-hover style="width:700px;margin-left:450px;">
File:Santa María Ausbruch 1902.jpg|Санта Марија, ерупцијата 1902 година
File:Santamaria1902erupcion.jpg|Голем црн чад излегува од вулканот
File:Santamaria1902erupcion2.jpg|Течење на лавата и разни експлозии
File:Santamaria1902xela.jpg|Куќите кои се наоѓале близу до вулканот
</gallery></span>
<hr style="height:5pt; visibility:hidden;" />
<div style="text-align:justify;">Во времето на катастрофата, регионалните власти на градот [[Кецалтенанго]] морале да преземат одговорност, бидејќи централната влада била фокусирана на прославата на „Fiestas Minervalias“, најголемиот пропаганден фестивал на режимот на претседателот [[Мануел Естрада Кабрера]]; покрај тоа, централната власт била толку фокусирана на фестивалот што се обидле да го минимизираат влијанието на ерупцијата и отишле толку далеку со пропагандата што им кажале на граѓаните дека тоа не се случило во [[Гватемала]], туку во [[Мексико]].<ref>[[#harv1|„Реакција на властите“]]: Tipografía Nacional. стр.64</ref> Понатаму, властите во [[Кецалтенанго]] добиле службен одговор од владата дека нема средства за санација на штетата од ерупцијата, бидејќи тие веќе биле потрошени за помош по земјотресот во април 1902 година.<ref>[[#harv1|„Реакција на властите“]]: Tipografía Nacional. стр.67</ref> Во такви околности, регионалните власти во градот [[Кецалтенанго]] објавиле дека се уништени сите земјоделски насади во западната зона, и се предвидувал глад поради недостаток на храна; исто така, добитокот бил зафатен од катастрофата, многу грла угинале, и се предвудувал недостаток од месо. За среќа централната власт им дозволила да увезуваат брашно без даноци во сладните неколку месеци.</div>
<hr style="height:5pt; visibility:hidden;" />
<div style="text-align:justify;"></div>
За месното население последиците од ерупцијата биле катастрофални; тие не само што ги изгубиле роднините, пријателите, домовите, и полињата, туку биле и принудени да работат бесплатно за земјопоседниците кои биле компензирани за направената штета со конфискувани поседи од локалните комунисти во областа [[Сан Мигел Успантан Киче]], областа Панам во [[Сучитепеге]] и областа [[Солола]].

== Сантиагуито ==
<div style="text-align:justify;">По ерупцијата во 1902 година следеле 20 години мирување. Во 1922 година почнале нови ерупции со екструзија на лава од куполата во кратерот направен 1902 година. [[Лава купола]]та во кратерот била дацитска во составот.<ref>{{Наведена мрежна страница|url=https://news.nationalgeographic.com/2017/01/santa-maria-volcano-guatemala-erupts-every-hour-science/|title=Ерупција секој час|publisher=National Geographic|accessdate=27 јануари 2017}}</ref> Растот на куполата бил и егзоген и ендоген. Активноста била концентрирана на неколку различни отвори со што Сантиагуито добил неколку куполи кои се преклопуваат. Моментално активен вентил е само [[Ел Калиенте (вулкански вентил)|Ел Калиенте]]. Има уште три други вентили и тоа [[Ел Брухо (вулкански вентил)|Ел Брухо]], [[Ел Митад (вулкански вентил)|Ел Митад]] и [[Ел Моње (вулкански вентил)|Ел Моње]].<ref>{{Наведена мрежна страница|url=https://www.earthmagazine.org/article/santiaguito-volcanos-clockwork-behavior-provides-exceptional-laboratory|title=Вулкански вентили|publisher=Еаrth Маgazine|accessdate=28 септември 2014}}</ref></div>  
<hr style="height:5pt; visibility:hidden;" />
<div style="text-align:justify;">Иако најголем дел од еруптивните активности на [[Сантиагуито]] се умерени, забележани се и повремени поголеми експлозии. Во 1929 година, дел од куполата се распаднал, генерирајќи пирокластични текови кои во околината убиле од неколку стотици до 5.000 луѓе.<ref>[[#harv2|„Пирокластични текови“]]: Сапер и Термер, 1930&nbsp;г.</ref> Повремените одрони создале помали пирокластични текови, додека вертикалните ерупции на пепел до височина од неколку километри над куполата биле вообичаени.</div>

== Вулкански опасности на Санта Марија ==
<div style="text-align:justify;">
{| align="right" style="border-left:8px solid #ffffff;"
| <span style="display: flex; overflow:hidden; border-radius: 14px; box-shadow: 5px 5px 5px #888888;">[[File:Santamarias.jpg|160px|alt=Поглед на вулканот од градот Кецалтенанго.|Поглед на вулканот од градот Кецалтенанго]]</span>
|}
Областите на југ од Санта Марија се значително погодени од активноста на вулканот. Во моментов, најчестите вулкански опасности во Санта Марија се лахари, кои често се случуваат во дождовната сезона поради обилните дождови кои паѓаат на лабавите вулкански наоѓалишта. Градот [[Ел Палмар]] кој се наоѓа на 10 километри (6 милји) од [[Сантиагуито]], е на двапати уништен од лахарите што ги принудило жителите да го преселат градот во сегашниот [[Нуево Ел Палмар]] во кој инфраструктурата, како што се патиштата и мостовите се постојано оштетени. Лахарите ги имаат погодено и реките на кои теченито им се протега сè до [[Тихи Океан|Тихиот Океан]].</div> 
<hr style="height:5pt; visibility:hidden;" /><span style="display: flex; overflow:hidden; border-radius: 14px; box-shadow: 5px 5px 5px #888888;">[[File:Hot lahar at Santiaguito.jpg|188px|thumb|left|<div style="text-align:center;">Жежок лахар паѓа во реката близу Ел Палмар 1989 година.</div>]]</span>
<div style="text-align:justify;">Лавините текови не се случуваат често од [[Сантиагуито]], и имаат тенденција да се протегаат не повеќе од неколку километри од куполата. Магмата во [[Сантиагуито]] е богата со силикати, и затоа е високо вискозна. 
{| align="right" style="border-left:8px solid #ffffff;"
| <span style="display: flex; overflow:hidden; border-radius: 14px; box-shadow: 5px 5px 5px #888888;">[[File:Santiaguito5-19-2016.jpg|160px|alt=Сантиагуито, ерупција 2016 година.|Сантиагуито, ерупција 2016 година.]]</span>
|}
Затоа, тековите на лава се движат бавно и имаат мала опасност по човечкиот живот, иако се случува оштетување на имот. Може да се случат брзи пирокластични текови, и тие може да патуваат неколку километри од куполата.</div> 
<hr style="height:5pt; visibility:hidden;" />
<div style="text-align:justify;">Една опасност која би можела да биде катастрофална е колапсот на самата Санта Марија. Кратерот од 1902 година кој се наоѓа на јужниот дел од планината се има извишено над просечната граница и доколку дојде до нов земјотрес или ерупција во областа може да предизвика огромно лизгање на земјиштето кое може да покрие до 100 квадратни километри (39 квадратни милји). Сепак, ова се смета дека е малку веројатно да се скучи во блиска иднина.</div>
<hr style="height:5pt; visibility:hidden;" />
<div style="text-align:justify;">Иако вулканот Санта Марија претставува закана за месното население, сепак е прогласен за [[вулкан на декадата]], кој е идентификуван како мета за одредена студија од страна на вулканолозите со цел на ублажување на сите идни природни катастрофи предизвикани од вулканите. </div>

== Наводи ==
;Белешки
{{наводи}}

;Литература
{{refbegin}}
* {{Наведено списание|first=Магда|last=Арагон|title=Cuando el día se volvió noche; La erupción del volcán Santa María de 1902|journal=Revista Estudios Digital|issue= 1|location=Guatemala|publisher=Escuela de Historia, [[Универзитет Сан Карлос во Гватемала|Сан Карлос Универзитет]]|year=2013|url=http://iihaa.usac.edu.gt/sitioweb/wp-content/uploads/2016/08/MArag%C3%B3n-ED1.pdf|accessdate=7 November 2014|archiveurl=https://web.archive.org/web/20141108040852/http://sitios.usac.edu.gt/revistahistoria/index.php?id=60|archivedate=8 November 2014|language=es}}
* {{Наведена книга|last=Аревало Мартинес|first=Рафаел|authorlink=Рафаел Аревало Мартинес|title=¡Ecce Pericles!|publisher=Tipografía Nacional|location=Guatemala|url=https://www.scribd.com/doc/190285559/Arevalo-Martinez-Ecce-Pericles#scribd|year=1945|language=es}}
* Банзендал, Е.; Блат, Г. Ј.; Роуз, В. И.; Риф, С. Л.; Матиас, О. (2001), (на <span style="color:#7b97e3;">англиски</span>) ''Developing a Long-term Hazard Mitigation Plan for Consequent Volcanic Sedimentation Hazards at Santiaguito Dome Complex, Guatemala'', [[Американска Геофизичка Унија]], есен 2001, abstract #V41A-0974
* Херис, А. Ј.; Флин, Л. Р.; Роуз, В. И.; Матиас, О.; Корнехо, Х. (2002), ''The extrusion of lava dome and block lava flow units at Santiaguito, 1922–2002'', [[Американска Геофизичка Унија]], Fall Meeting 2002, abstract #V12A-1399
* {{Наведена книга |author=Ресинос, Адријан   |year=1986 |title=Pedro de Alvarado: Conquistador de México y Guatemala |edition=второ |location=Guatemala |publisher=CENALTEX Centro Nacional de Libros de Texto y Material Didáctico "José de Pineda Ibarra" |oclc=	243309954|language=es}}
* {{Наведено списание |last=Сапер|first=К|authorlink= |author2=Ф. Термер  |title=Der Ausbruch des Vulkans Santa María in Guatemala vom 2–4 November 1929 |journal=Zeitschrift für Vulkanologie |volume=13 |issue=73 |pages= |publisher= |year=1930 url=http://www.biblioteca.ufm.edu/library/index.php?title=1072968&lang=en&query=@title=Special:GSMSearchPage@process=@author=SAPPER,%20KARL,%201866-1945%20@mode=&recnum=3&mode=|language=de}}
{{refend}}

== Надворешни врски ==
{{рв|Santa María Volcano}}
* {{cite gvp | vnum=1402-03=|title=Santa Maria}}
* [http://volcano.und.nodak.edu/vwdocs/volc_images/south_america/guat/santa_maria.html Санта Марија: Фотографии, од VolcanoWorld] {{Семарх|url=https://web.archive.org/web/20040803182345/http://volcano.und.nodak.edu/vwdocs/volc_images/south_america/guat/santa_maria.html |date=2004-08-03 }}
* [http://www.geo.mtu.edu/volcanoes/santamaria/decade.html Санта Марија информации од последната декада]
* [http://magmacumlaude.blogspot.com/2010/03/santiaguito-volcano-observatory.html Евденција на посети на вулканската лабораторија Сантиагуито поставени на Magma Cum Laude блог]

{{Вулкани во Средна Америка}}
{{Вулкани на Декадата}}

[[Категорија:Активни вулкани]]
[[Категорија:Стратовулкани]]
[[Категорија:Вулкани во Гватемала]]
[[Категорија:Планини во Гватемала]]
[[Категорија:Декадни вулкани]]
[[Категорија:Триилјадници]]