Преглед на кодот на Аристотел

{{Infobox philosopher
| name = Аристотел
| image = Aristotle Altemps Inv8575.jpg
| caption = {{longitem|line-height:1.25em|Римска копија од мермер од старогрчката статуа во бронза<br/>на Аристотел од [[Лисип]], ~&nbsp;330&nbsp;п.н.е.<br/>Наметката од [[алабастер]] е современ додаток.}}
| birth_date = 384 пр. н.е. {{longitem|padding-top:0;line-height:1.4em |[[Стагира]],<br/>Халкидик,<br/>Македонско Кралство}}
| death_date = {{nowrap|322 п.н.е. (aged 62)<br/>[[Евбеја]], Македонско Кралство}}
| nationality = 
| era = [[античка филозофија]]
| region = [[западна филозофија]]
| school_tradition = [[перипатетичари]], |[[аристотелизам]]
| main_interests = [[биологија]], [[зоологија]], [[физика]], [[метафизика]], [[логика]], [[етика]]|[[реторика]], [[поезија]], [[театар]], [[политика]]
| notable_ideas = [[Златна средина (филозофија)|Златна средина]], [[Аристотелова логика]], [[силогизам]], [[хексис]], [[хиломорфизам]], [[За душата|Теорија за душата]].
| influences = |[[Параменид]], |[[Сократ]], |[[Платон]], [[Хераклит]], [[Демокрит]]
| influenced = Целата последователна [[западна филозофија]], [[христијанската филозофија]]; дел од [[Исламска филозофија|исламската]] и [[Еврејска филозофија|еврејската филозофија]] ([[Список на автори на кои влијаел Аристотел]])
}}

'''Аристотел''' ({{lang-el|Αριστοτέλης}}; 384 — 322 пне.)<ref>That these undisputed dates (the first half of the Olympiad year 384/383 п.н.е., and in 322 shortly before the death of Demosthenes) are correct was shown already by [[August Boeckh]] (''Kleine Schriften'' VI 195); for further discussion, see [[Felix Jacoby]] on ''[[FGrHist]]'' 244 F 38. Ingemar Düring, ''Aristotle in the Ancient Biographical Tradition'', Göteborg, 1957, {{p.|253}}.</ref> — [[филозоф]] и научник роден во [[Античка Македонија|македонскиот]] град [[Стагирa]],  на полуостровот [[Халкидик]], недалеку од денешното село [[Казанџи Маала]]. Неговиот татко, [[Никомах (татко на Аристотел)|Никомах]], умрел додека Аристотел сè уште бил дете, за подоцна Проксен да стане негов старател.<ref>{{Наведена мрежна страница |title=Biography of Aristotle |url=http://www.biography.com/people/aristotle-9188415?page=1#early-life |publisher=Biography.com |accessdate=12 March 2014}}</ref> На осумнаесет години, тој се придружил на [[Платонова академија|Платоновата академија]] во Атина и останал таму сè до неговата триесет и седма година (приближно 347 п.н.е.). Неговите дела покриваат многу теми меѓу кои: [[физика]], [[биологија]], [[зоологија]], [[метафизика]], [[логика]], [[етика]], [[естетика]], [[поезија]], театар, музика, [[реторика]], [[лингвистика]] политика и, кои  претставувааат првиот сеопфатен систем на [[Западна филозофија|европската филозофија]]. Набрзо по смртта на Платон, Аристотел ја напуштил Атина и по барање на [[Филип II Македонски]], го подучувал [[Александар III Македонски|Александар Велики]] почнувајќи од 343 година п.н.е.<ref name="philosophy1972">Bertrand Russell, ''A History of Western Philosophy'', Simon & Schuster, 1972.</ref> Според ''[[Енциклопедија Британика]]'', „Аристотел бил првиот вистински научник во историјата... секој научник му е нему должен."<ref>{{Наведена книга |title=The Britannica Guide to the 100 Most Influential Scientists |publisher=Running Press |author=Encyclopædia Britannica |year=2008 |page=12 |isbn=978-0-7624-3421-3}}</ref>

Александар го посетувал Аристотеловото училиште во тогашниот град [[Миеза]] наречено [[Миески нимфеј]], западно од денешното село [[Копаново]], [[Негушко]]. Подучувањето на Александар во  му донело многу можности и изобилство на материјали. Тој основал библиотека во Ликеј којашто овозможила објавување на стотици негови книги. Фактот дека Аристотел бил ученик на Платон придонел за неговите поранешни погледи за [[Платонизам|платонизмот]], но по смртта на Платон, Аристотел се впуштил во емпириски проучувања и се пренасочил од платонизмот кон [[Емпиризам|емпиризмот]].{{sfn|Barnes|2007|p=6}} Аристотеловото гледиште за [[Природни науки|природните науки]] претставува основа на многу од неговите дела.

Аристотеловото гледиште за [[Аристотелова физика|физичката наука]] длабоко влијаело на средновековната мисла. Влијанието се провлекло и во [[ренесанса]]та и не било систематски заменето сè до [[просветителство]]то и теориите како [[Класична механика|класичната механика]]. Некои од Аристотеловите зоолошки набљудувања, како што е хектокотилната (репродуктивна) рака на октоподот, не биле потврдени или одбиени сè до XIX век во нововековната наука.
Во метафизиката, [[аристотелизам|аристотелизмот]] длабоко влијаел врз еврејско-исламските филозофски и теолошки мисли за време на средниот век и подолжил да влијае врз христијанската теологија, особено схоластичката традиција на католичката црква. Аристотел бил добро познат помеѓу средновековните муслимански интелектуалци и почитуван како „Првиот учител“ ({{lang-ar|{{big|المعلم الأول}}}}).

Неговата етика, иако секогаш влијателна, се здобила со голем интерес со современото доаѓање на доблесната етика. Сите гледишта на Аристотеловата филозофија остануваат да бидат предмет на активно изучување и до денес. И покрај тоа што Аристотел напишал многу елегантни расправи и дијалози, [[Цицерон]] го опишал неговиот книжевен стил како „златна река“.<ref>{{Наведена мрежна страница|url=http://www2.cddc.vt.edu/gutenberg/1/4/9/7/14970/14970-h/14970-h.htm#BkII_119|title=Academica Priora|last=Cicero|first=Marcus Tullius|work=|publisher=|location=|doi=|archive-url=https://web.archive.org/web/20070913194838/http://www2.cddc.vt.edu/gutenberg/1/4/9/7/14970/14970-h/14970-h.htm#BkII_119|archive-date=2007-09-13|dead-url=|accessdate=25 January 2007|quote=''veniet flumen orationis aureum fundens Aristoteles''|url-status=dead}}</ref> Се смета дека само третина од неговиот труд е зачувана.<ref>[[Jonathan Barnes]], "Life and Work" in ''The Cambridge Companion to Aristotle'' (1995), {{p.|9}}.</ref>

==Живот==
Аристотел, чие име значи „најдобрата цел“,<ref>{{Наведена мрежна страница |last=Campbell |first=Michael |title=Behind the Name: Meaning, Origin and History of the Name "Aristotle" |url=http://www.behindthename.com/name/aristotle |work=Behind the Name: The Etymology and History of First Names |publisher=www.behindthename.com |accessdate=6 April 2012}}</ref> се родил во 384 пне. во [[Стагира]] (кај денешно [[Казанџи Маала]]), [[Халкидик]], окулу 55 км источно од денешен [[Солун]].<ref>{{Наведена книга |title=Aristotle: The Great Philosophers |author=McLeisch, Kenneth Cole |publisher=Routledge |year=1999 |isbn=0-415-92392-1 |page=5}}</ref> Неговиот татко [[Никомах (татко на Аристотел)|Никомах]] бил личен лекар на [[Аминта III]] [[Античка Македонија|Македонски]]. Иако малку се знае за детството на Аристотел, тој веројатно поминал некое време во македонската палата, запознавајќи се за првпат со македонската монархија.<ref>Anagnostopoulos, G., "Aristotle's Life" in ''A Companion to Aristotle'' (Blackwell Publishing, 2009), {{p.|4}}.</ref>

Кога имал осумнаесет години, Аристотел отпатувал во [[Атина]] за да го продолжи своето образование во Платоновата Академија. Тој таму останал речиси дваесет години пред да ја напушти Атина во 348/47 година пне. Традиционалната приказна кажува дека неговото заминување се должи на разочарувањето од предавањето на Академија во рацете на внукот на Платон, Спевсип, иако е можно тој да стравувал од антимакедонските чувства и заминал пред да умре Платон.<ref name="Lord Intro">Carnes Lord, introduction to ''The Politics'' by Aristotle (Chicago: University of Chicago Press, 1984).</ref>

Потоа Аристотел го придружувал [[Ксенократ]] до судот на својот пријател Хермиј во [[Мала Азија]]. Таму, тој патувал со [[Теофраст]] до островот [[Лезбос]], каде заедно ја истражувале [[ботаника]]та и [[зоологија]]та на островот. Аристотел се оженил со [[Питија]], посвоена ќерка или внука на Хермиј. Таа му родила ќерка, кои исто така ја именувале Питија. Набрзо по [[смрт]]та на Хермиј (кому му подигнал олтар)<ref>Јован Дучић, ''Благо Цара Радована'' (друго издање). Београд: Laguna, 2018, стр. 180.</ref>, Аристотел бил поканет од Филип II да биде учител на неговиот син [[Александар Македонски]] во 343 година п.н.е.<ref name="philosophy1972"/>

Аристотел бил назначен за глава на Македонската кралска академија. Во тој период тој предавал не само на Александар, туку и на двајца други идни цареви: [[Птоломеј I Сотер|Птоломеј]] и [[Касандар]].<ref name="Peter Green">Peter Green, ''Alexander of Macedon'', University of California Press Ltd. (Oxford, England) 1991, {{p.|58|59}}</ref> Аристотел го охрабрил Александар за источното освојување и неговиот однос кон [[Персија]] бил непоколебливо заштитнички настроен кон грчките соседи. Во еден популарен пример, тој го советува Александар да биде „водач на Грците и деспот на варварите, да се грижи за едните како за што се грижи за неговите пријатели и роднини и да се справи со другите како со ѕверови и растенија“.<ref name="Peter Green"/>

Во 335 година пне, Аристотел се вратил во [[Атина]], основајќи своја школа таму позната како [[Лицеј]]. Аристотел држел предавања во школото наредните дванаесет години. Додека бил во Атина, неговата жена Питија умрела и Аристотел стапил во односи со Херпилиса,<ref>Јован Дучић, ''Благо Цара Радована'' (друго издање). Београд: Laguna, 2018, стр. 118.</ref> која му родила син кого го именувал по неговиот татко, [[Никомах (син на Аристотел)|Никомах]]. Според енциклопедијата [[Суда]], тој исто така имал и љубовник, Палаефат.<ref>William George Smith,''Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology'', {{vol.|3}}, [http://www.ancientlibrary.com/smith-bio/2421.html {{p.|88}}] {{Семарх|url=https://web.archive.org/web/20130916043959/http://www.ancientlibrary.com/smith-bio/2421.html |date=2013-09-16 }}</ref>

Периодот додека бил во Атина, помеѓу 335 и 323 година пне, се смета за период во кој Аристотел создал моногу негови дела.<ref name="philosophy1972"/> Тој пишувал многу дијалози од кои само делови се зачувани. Оние делови кои се зачувани се трактати и не биле наменети за распространето објавување. Општо се смета дека биле помагала на неговите ученици при предавање. Неговите најважни трактати се: ''[[Физика (Аристотел)|Физика]]'', ''[[Метафизика (Аристотел)|Метафизика]]'', ''[[Никомахова етика]]'', ''[[Политика (Аристотел)|Политика]]'', ''За душата'' и ''[[Поетика (Аристотел)|Поетика]]''.

Аристотел не само што го проучувал речиси секој предмет што е можно, туку и дал огромен придонес за повеќето од нив. Во физичката наука Аристотел изучувал [[анатомија]], [[астрономија]], [[ембриологија]], [[географија]], [[геологија]], [[метеорологија]], [[физика]] и зоологија. Во филозофијата, тој пишувал за многу предмети како што се: [[естетика]], [[етика]], власт, [[метафизика]], [[политика]], [[економија]], [[психологија]], [[реторика]] и [[теологија]]. Тој исто така го проучувал [[образование]]то, странските обичаи, [[книжевност]]а и поезијата. Неговиот севкупен труд претставува виртуелна [[енциклопедија]] на грчкото знаење.

При крајот на неговиот живот, Александар и Аристотел биле странци во поглед на односот на Александар со Персија и Персијците. Широко позната традиција во антиката искажува сомнеж дека Аристотел е поврзан со смртта на Александар, но постојат малку докази.<ref>Peter Green, ''Alexander of Macedon'', University of California Press Ltd. (Oxford, England), 1991, {{p.|379}} and 459.</ref> На пример, [[Плиниј]] го обвинил Аристотел дека го отрул Александар.<ref>Јован Дучић, ''Благо Цара Радована'' (друго издање). Београд: Laguna, 2018, стр. 200.</ref>

По смртта на Александар, антимакедонското расположение во Атина се вратило. Во 322 година пне, Евримедон Хиерофантски го осудил Аристотел затоа што не ги чествувал боговите, принудувајќи го да избега на семејниот имот на неговата мајка во [[Халкида]], објаснувајќи: „Нема да дозволам Атињаните двапати да направат грев против филозофијата“,<ref>{{Наведена книга |last=Jones |first=W. T. |title=The Classical Mind: A History of Western Philosophy |publisher=Harcourt Brace Jovanovich |year=1980 |page=216 |isbn=0-15-538312-4}}</ref><ref>''Vita Marciana'' 41, cf. [[Claudius Aelianus|Aelian]] ''Varia historica'' 3.36, Ingemar Düring, ''Aristotle in the Ancient Biographical Tradition'', Göteborg, 1957, T44a-e.</ref>{{spaced ndash}}обраќање кон Атињаните пред [[Судењето на Сократ|пресудата и погубувањето на Сократ]]. Тој починал во Евбеја од природна смрт, назначувајќи го неговиот студент [[Антипатар]] за главен извршител и оставил [[тестамент]] во кој барал да биде погребан до неговата жена.<ref>[https://books.google.com/books?id=ifqGuiHo6eQC&pg=PA3862&dq=Antipater+Aristotle+will&sig=sQzQVBdRmk-spNdZnyd1MwzAPTc Aristotle's Will], ''Aufstieg und Niedergang der römischen Welt'' by Hildegard Temporini, Wolfgang Haase.</ref>

Чарлс Болдштајн тврди дека гробот на Аристотел се наоѓа на светиот пат меѓу Халкида и Еретрија и дека содржи две игли за пишување, перо, печат-прстен, теракота како и тоа што би требало да биде, земјени остатоци од Аристотел во форма на черепни остатоци.<ref>See ''The Politics of Aristotle'' translated by Ernest Barker, Oxford: Clarendom Press, 1946, p. xxiii, note 2, who refers to ''Corpus Inscriptionum Graecarum'', vol. xii, fasc. ix, s.v. Eretria.</ref>

Во глсвно, деталите за животот на Аристотел не се добро осознаени. Биографиите за Аристотел напишани во древните времиња се често шпекулативни и историчарите се согласуваат само за неколку клучни точки.<ref>See Shields, C., "Aristotle's Philosophical Life and Writings" in ''The Oxford Handbook of Aristotle'' (Oxford University Press, 2012), {{pp.|3|16}}. Düring, I., ''Aristotle in the Ancient Biographical Tradition'' (Göteborg, 1957) is a collection of [an overview of?] ancient biographies of Aristotle.</ref>

==Филозофска мисла==
===Аристотеловата логика===
Аристотеловата [[логика]] е заснована врз законот на [[идентитет]] („А е А“), на законот на противречноста („А не е не-А“) и на законот на исклучување на третото („А не може да биде А и не-А, ниту А ни не-А“). Таквото гледиште е изложено јасно во следнава реченица од неговото дело „[[Метафизика (Аристотел)|Метафизика]]“ (1005б): „Невозможно е едно исто истовремено да му припаѓа и да не му припаѓа на истото и во истата смисла. И ако другите одлуки можеме да му ги додадеме на тоа начело за да им се спротивставиме на дијалектичките приговори - да го направиме тоа. Според тоа, тоа е најсигурното од сите начела...“<ref>Erih From, ''Umeće ljubavi''. Beograd: Vulkan, 2017, стр. 105-106.</ref>

===Аристотеловата епистемологија===
Како и неговиот учител Платон, филозофијата на Аристотел се стреми кон универзалното, односно општоста. [[Онтологија]]та на Аристотел, универзалното го гледа во поединечните нешта, кои тој ги нарекува суштината на нештата, додека во Платоновата [[онтологија]], универзалното постои независно од поединечните нешта и е поврзано со нив како нивен [[прототип]]. За Аристотел, [[епистемологија]]та е основана врз проучувањето на поединечни феномени и достигнува до познавањето на суштината, додека за Платон епистемологијата започнува со знаењето за поединечни копии на истите. За Аристотел, „формата“ сè уште ја означува безусловната основа на појавата, но „посочува“ кон поединечната материја. Во појасна смисла, Аристотеловиот метод е истовремено [[Индукција|индуктивен]] и [[Дедукција|дедуктивен]], додека оној на Платон е првенствено [[Дедукција|дедуктивен]] поради ''а priori'' принципи.<ref>{{Наведена книга
 | last =Jori
 | first =Alberto
 | title =Aristotele
 | publisher =Bruno Mondadori Editore
 | year =2003
 | location =Milano
}}</ref>

===Никомаховата етика===
Делото „Никомаховата етика“ е посветено на Никомах, синот на Аристотел со неговата втора жена, кој и самиот се занимавал со философија. Во оваа книга, Аристотел го нарекува човекот „општествено животно“ кое не може да живее без другите луѓе. Според тоа, постојат некои закони кои го врзуваат еден човек со друг, а потоа, по тие закони постои и [[општество]]то. Оттука, во [[инстинкт]]ите на човекот не е [[војна]]та, туку дружењето со луѓето. Пријателството има три мотиви: пријатно, добро и корисно, а оттука има три вида пријателства: поради дружење, од добрина и од користољубие. Последново [[чувство]] е од најнизок вид, егоистично и минливо и содржи исто толку омраза колку и љубов, поради што не може да биде предмет на [[етика]]та. Потоа, исто како [[Сократ]] и [[Хесиод]], и Аристотел го поставува прашањето: дали меѓу себе се сакаат сличните и сродните луѓе или, пак, несродните? Аристотел одговара дека е потребна сличност меѓу пријателите, зашто е потребна силата на нагонската љубов, а не само моќта на размислувањето. Според него, пријателството има моќ да изедначува, да ги прави луѓето слични и сродни. Затоа, пријателството е основа на секоја правда, најголем закон во општеството и единствената можност за живот во заедница. Поради тоа, и законодавците го ставаат пријателството над [[право]]то. Понатаму, постои и пријателство кон себе, кое е или лошо или добро. Тоа е добро само ако човекот во себе го сака она што е највисоко: [[разум]]от. Етиката, пак, е наука за пријателството и сите човечки закони прават еден голем законик на срцето и пријателството.<ref>Јован Дучић, ''Благо Цара Радована'' (друго издање). Београд: Laguna, 2018, стр. 180-181.</ref>

==Аристотел како тема во уметноста и во популарната култура==
* „Аристотел од книгите“ - кус расказ на ирскиот писател [[Вилијам Батлер Јејтс]] од 1902 година.<ref>Вилијам Батлер Јејтс, ''Келтскиот самрак''. Скопје: Бегемот, 2014, стр. 76.</ref>

== Поврзано ==

== Наводи ==
{{наводи}}
== Надворешни врски ==

[[Категорија:Космолози]]
[[Категорија:Математичари од 4 век п.н.е.]]
[[Категорија:Афористи]]