Преглед на кодот на Јужнословенски јазици

{{Без извори|датум=октомври 2009}}
{{Infobox language family
|name        = Јужнословенски јазици
|map         = Slavic europe.svg
|mapcaption = {{легенда|#004040|Држави во кои јужнословенски јазик е службен јазик}}
|region      = [[Југоисточна Европа]]
|familycolor = Indo-European
|fam2        = [[Балтословенски јазици|балтословенски]]
|fam3        = [[Словенски јазици|словенски]]
|child1      = Источни јужнословенски
|child2      = Западни јужнословенски
|iso5        = zls
|glotto      = sout3147
|glottorefname= South Slavic
}}
[[File:Slavic languages tree mk.svg|thumb|300px|right|Јазично стебло на словенските јазици.]]
'''Јужнословенските јазици''' постојат како посебна група меѓу [[словенски јазици|словенските јазици]]. Тие произлегуваат од еден претпоставен јужен прасловенски макродијалект, којшто се оформил во времето на второто разделување на прасловенскиот јазик.

== Општа одлика ==
Јужнословенските јазици се делат на две подгрупи: [[Источни јужнословенски јазици|западна]] и [[Западни јужнословенски јазици|источна]] . Источната подгрупа се одликува со зачувањето на (различното) звучење на еровите самогласки ([[ъ]] и [[ь]]), а западната подгрупа - со [[наставка]] '''-ga''' во [[генитив]] еднина машки и среден род на [[придавка|придавките]] и наставка '''–mo''' кај [[глагол]]ите во множина прво лице .

Јужнословенските јазици имаат и неколку општи стари фонетски одлики од касниот период на развивање на прасловенскиот јазик, дел од кои се општи и за источнословенските јазици:

* промена на согласните групи *dl > l и *tl > l: *radlo > ralo, pletlъ > plelъ; 
* промена на соглааните групи *kv > cv и *gv > dzv пред ě2: cvětъ, dzvězda; 
* промена *ch > s’ поради втора и трета [[палатализација]]: vьchь > vьsь, mouchě > mousě.

== Историски развој ==
Словените добија за првпат писменост на свој јазик во втората половина на 9 век. [[Старословенски јазик|Старословенскиот јазик]], првиот литературен јазик на Словените, со мисијата на Кирила и Методија и на нивните ученици најде своја примена и кај западните и кај јужните Словени, а потоа се пренесе и кај источните Словени. Меѓутоа, само едно кратко време тој имаше изгледи да се зацврсти како јазик на писменоста на сите словенски народи во Средниот век. Борбата меѓу Цариград и Рим, која доведе до црковен расцеп, имаше меѓу другото и таква последица што словенскиот свет да се раздели рано меѓу православието и католицизмот.{{sfn|Конески|1968}} 

[[Податотека:Oktoih01.jpg|мини|лево|''[[Цетињски октоих|Октоих првоглансик]]'', првата печатена книга на кирилица, во [[Цетињска печатница|печатницата на Црноевиќ]] на [[Цетиње]] во 1494 год.|273x273пкс]]
Поделени така во две сфери со свои посебни религиозни, политички и културни карактеристики – Словените беа поставени во различни услови и во поглед на развојот на јазикот на нивната писменост. Во католичката сфера, старословенскиот јазик беше рано истиснат од западнословенската област. Тој се задржа уште само кај Хрватите-глаголаши. Од друга страна, кај православните Словени тој јазик, во своите различни варијанти или рецензии, остана како заеднички [[писмен јазик]] скоро до почетокот на 19 век.{{sfn|Конески|1968}}

=== Стандардизација на јазиците ===
Од почетокот на 19 век век па наваму било потребно современите јужнословенски јазици да се изградуваат на една нова дијалектна база. Така за српскохрватскиот таа база ја даде херцеговското наречје, за бугарскиот источното наречје, за македонскиот централните говори итн. Во ниеден од овие случаи не се работи за внесување на некој чист дијалектен тип во основата на [[литературен јазик|литературниот јазик]], ами во помала или поголема мера се избираат во него и особености од една поширока говорна ареа. Комбинирањето на особености од повеќе дијалекти е на пример карактеристично за словенечкиот литературен јазик и произлегува од големата дијалектна издиференцираност на словенечката јазична територија, при што не можел еден дијалект да се наложи порешително. Како и да било, овие јазици се обелeжени со поголема близост до современите народни говори, отколку што е случај со јазиците што продолжуваат во некој вид подолга писмена традиција.{{sfn|Конески|1968}}

Развојот на современите словенски нации и на нивните литературни јазици го постави прашањето за изборот на националното име, односно и на името на јазикот на нацијата. Co оглед на различните регионални традиции, и со оглед на тоа дека во Средниот век само мал број народносни имиња меѓу Словените стекнаа поширока афирмација, споменатиот избор се претставува како значајна компонента во процесот на диференцирањето на словенските нации. Хрватските писатели пред 19 век го викале својот јазик почесто ''словински'' (словенски, славонски, славински) или ''илирски'' отколку хрватски. Освен овие се јавувале и регионалните називи: ''босански'', ''дубровачки'' (па значење на регионално име добил и називот славонски). Изнесувајќи го ова за периодот пред 19 век, [[Иван Броз]] констатира за почетокот на тој век; „јазикот хрватски се викаше кај писателите најмногу хрватски, словински, илирски и српски. Тие различни имиња за еден исти јазик – вели тој – беа најглавниот повод за заблудите и збрките, на кои ни до денеска не им е сосем загубена трагата (Цртице из хрватске књижевности, Загреб 1886, стр. 162). Во првата половина на минатиот век, во врска со [[Илирско движење|Илирското движење]], нов импулс добива употребата на името ''илирски јазик''. Требало да помине извесно време дури, при постојната регионална поделеност, името хрватски не стекнало општа употреба. Во меѓувремето, илирски бил оној назив што, како регионално немаркиран, служел згодно за обележување на писмениот јазик што се наоѓал во процесот на оформување и кој, како што знаеме, се замислувал и како општ јужнословенски литературен јазик.{{sfn|Конески|1968}}

[[Податотека:Jernej Kopitar - Grammatik der Slavischen Sprache in Krain, Kärnten und Steyermark (cover).jpg|мини|лево|''Граматика на словенскиот говор во Крањ, Корушка и Штаерска'' на Јернеј Копитар од 1808 год. на германски јазик.|236x236пкс]]
Пред 19 век и кај Словенците не било уште обопштено едно име за јазикот и народноста. Од регионалните називи најпознато било името ''крањски''. Уште во втората половина на 18 век често се правело дури и разлика меѓу ''крањскиот'' (во Крањска) и ''виндскиот'' (во Корушка и Штаерска). Во 1779 г. Блаж Кумердеј им се обраќал на словенечките филолози по следниот начин: „... дојде пријатниот миг кога веќе немаме никаква причина да се срамиме ако зборуваме крањски. Се прават секакви напори, тој скриен јазик да излезе од мракот на светлина“. „Кумердеј – вели Е. Кардељ – барем во почетокот се ограничуваше прилично на Крањците и „крањскиот јазик“. [[Јернеј Копитар]] беше поширок дух што дојде до разбирање дека словенечкиот литературен јазик мора да биде единствен. Во тој поглед само Корушецот Гутсман дојде до исто така јасно разбирање. Затоа Копитаровата граматика од 1809 година, која се издига над покраинските предрасуди, е епохално дело за процесот на националното будење“. Освалд Гутсман, во својот речник од 1789 г., вели дека крањскиот и виндскиот „се ластари на општиот словенски јазик“. Валентин Водник го употребувал називот крањски за локалниот јазик, а словенски за јазикот на сите Словени. Граматиката на Јернеј Копитар, пишувана на германски јазик, излезе под следниот наслов: ''Grammatik der slavischen Sprache in Krain, Kärnten und Steyermark''. Дури при крајот на 18 и во почетокот на 19 век се обопштува сè повеќе називот ''словенски'' што пред тоа, бил повообичен во хрватската писменост. Пак предноста на едно име, регионално немаркирано, се искористила за обележување на националната и јазичната општност што се изградувала.{{sfn|Конески|1968}}

{{multiple image
 |perrow = 2
 | align = right
 | total_width = 250

 | image1 = VukKaradzic.jpg
 | caption1 = [[Вук Караџиќ]]<br> (1787 — 1864).

 | image2 = Marin-drinov-portrait-rulexru.jpg
 | caption2 = [[Марин Дринов]]<br> (1838 — 1906).
 
 | image3 = Krste P.Misirkov- portret.PNG
 | caption3 = [[Крсте Петков Мисирков]]<br> (1874 — 1926).
 
 | image4 = Blaže Koneski 1968.jpg
 | caption4 = [[Блаже Конески]]<br> (1921— 1993).
 
 | footer = Кодификаторите на современите српски, бугарски и македонски јазик.
}}

Во случајот со македонското национално име и името на македонскиот јазик се искористил еден покраински назив со долга традиција, и опфатот на кој во минатото се менувал. Во рамките на турската империја несловенските соседи, како Грците, го означувале обично словенското население со името Бугари и неговиот јазик како бугарски. Сепак Албанците го употребуваат името Shqê = Словени. Тоа означување не водело сметка за разликите меѓу самото словенско население. Така, Евлија Челебија споменува во 17 век за „Бугари“ дури во Белград и Сараево. Тоа име имало, покрај некои други пошироки или регионални називи, извесна употреба и кај нас. Друго е прашањето колкава и со каква содржина. Во врска со ова треба да се има предвид дека и во самата Бугарија во некои краишта било потиснато во турскиот период името Бугарин. Називот „простејши јазик болгарски (Долнија Мисии)“ се среќава во некои наши дамаскини, како и кај Крчовски и Пејчиновиќ. Оние наши културни и книжевни работници од минатиот век што биле за заеднички литературен јазик за Македонците и Бугарите внесувале во тој назив и нова содржина што произлегувала од извесна инклинација во национална смисла. Меѓутоа, едновремено почнува да се афирмира и името Македонец, македонски, кое послужува за обележување на македонската национална и јазична посебност.{{sfn|Конески|1968}}

Најповршен е впечатокот дека во 19 век се дробело нешто што пред тоа било единствено и дека имено тоа дробење се изразува во диференцирањето на имињата. Всушност, поврзаноста сега е далеку поголема, при сета национална издиференцираност, отколку што била кога и да е во минатото, при некакво мнимо народносно единство. Оформувањето на современите нации значи надминување на регионалната затвореност, и тоа има стигнато најдалеку до каде што можело да стигне и не потаму, не затоа што се одело намерно кон дробење, ами затоа што имено разделеноста во минатото не дозволила да се создадат реални услови за уште поголема интеграција.{{sfn|Конески|1968}}

== Јужнословенски јазици ==
* Источни
** [[Бугарски јазик]] 
** [[Македонски јазик]]
** [[Старословенски јазик]] †
** [[Црковнословенски јазик]] (во неговите јужнословенски рецензии)
* Западни 
** [[Босански јазик]] 
** [[Словенечки јазик]]
** [[Српски јазик]]  
** [[Хрватски јазик]] 
** [[Црногорски јазик]]
** [[Српскохрватски јазик]] †

{| class="infobox" width="800px"
| colspan="7" |[[File:South Slavic dialect continuum.svg|center|400x400px]]
|-
| colspan="7" |Јужнословенскиот дијалектен континуум со главните дијалектни групи
|-
|
; Словенечки
{{legend|#3229cc|{{w|Корушки говори}}}}
{{legend|#4133ff|{{w|Горењски говори}}}}
{{legend|#3369ff|{{w|Ровтатски говори}}}}
{{legend|#338fff|{{w|Приморски говори}}}}
{{legend|#33a7ff|{{w|Долењски говори}}}}
{{legend|#33beff|{{w|Штаерски говори}}}}
{{legend|#33e7ff|{{w|Панонски говори}}}}
|
; Кајкавски
{{legend|#33fff8|{{w|Горански дијалект}}}}
{{legend|#33ffb5|{{w|Пригорски дијалект}}}}
{{legend|#33ff69|{{w|Туропољско–Посавски дијалект}}}}
{{legend|#69ff33|{{w|Загорско–Меѓимурски дијалект}}}}
{{legend|#96ff33|{{w|Крижевачко–Подравски дијалект}}}}
{{legend|#88cc29|{{w|Долносутлански дијалект}}}}
|
; Чакавски
{{legend|#1f9976|{{w|Бузетски дијалект}}}}
{{legend|#1e9933|{{w|Северночакавски дијалект}}}}
{{legend|#66991e|{{w|Средночакавски дијалект}}}}
{{legend|#94991f|{{w|Југозападен истарски дијалект}}}}
{{legend|#99741f|{{w|Јужночакавски дијалект}}}}
{{legend|#99331f|{{w|Југоисточен чакавски дијалект}} (заокружен)}}
|
; Штокавски
{{legend|#ddff33|{{w|Славонски дијалект}}}}
{{legend|#ffff33|{{w|Источнобосански дијалект}}}}
{{legend|#ffee35|{{w|Mолишки дијалект}} (заокружен)}}
{{legend|#ffd333|{{w|Млад икавски дијалект}}}}
{{legend|#ffad33|{{w|Источнохерцеговачки дијалект}}}}
{{legend|#ff8b33|{{w|Шумадиско–Војводински дијалект}}}}
{{legend|#ff6d33|{{w|Смедеревско–Вршачки дијалект}}}}
{{legend|#ff5533|{{w|Косовско–Ресавски дијалект}}}}
{{legend|#ff3232|{{w|Зетско–Рашки дијалект}}}}
|
; Торлачки
{{legend|#ff6666|{{w|Призренско–јужноморавски дијалект}}}}
{{legend|#ff66c2|{{w|Сврљишко–заплањски дијалект}}}}
{{legend|#f566ff|{{w|Тимочко–лужнички дијалект}}}}
|
; Македонски
{{legend|#ff3369|Северни говори}}
{{legend|#ff33a0|Западни говори}}
{{legend|#ff33cc|Централни говори}}
{{legend|#ff33ee|Источни говори}}
{{legend|#e033ff|Јужни говори}}
|
; Бугарски
{{legend|#990069|{{w|Југозападни говори}}}}
{{legend|#911f99|{{w|Северозападни говори}}}}
{{legend|#be33ff|{{w|Западнорупски говори}}}}
{{legend|#a033ff|{{w|Централнорупски говори}}}}
{{legend|#7e33ff|{{w|Тракиски говор}}}}
{{legend|#5c33ff|{{w|Странџански говор}}}}
{{legend|#601f99|{{w|Балкански говори}}}}
{{legend|#371f99|{{w|Мизиски говори}}}}
{{legend|#6e35ff|{{w|Банатски говор}} (заокружен)}}
|}
{{clear}}

== Вокабулар ==
Во табелата е дадена споредна на некои зборови во јужнословенските јазици.

{| class="wikitable" style="font-size: 85%; text-align:center;"
|- <!--Do not add a language to this table without first discussing it on the talk page. The languages shown here have been carefully selected to show a maximum number of differences.-->
! colspan="5" | Јужнословенски јазици
! colspan="1" rowspan="3" | [[Прасловенски јазик|Реконструиран<br> прасловенски]]
|-
! colspan="2"| Западни
! colspan="3"| Источни
|-
! [[Српскохрватски јазик|Српско-хрватски]]
! [[Словенечки јазик|Словенечки]]
! [[Бугарски јазик|Бугарски]]
! [[Македонски јазик|Македонски]]
! [[Старословенски јазик|Старословенски]]
|-
| jabuka / јабука || jabolko || ябълка || јаболко || аблъко 
|*ablъko
|-
| kćer / кћер || hči, hčerka || дъщеря || ќерка || дъщи 
|*dъťi
|- 
| mrtav / мртав || mrtev || мъртъв || мртов || мрьтвъ 
|*mьrtvъ
|-
| dubok / дубок || globok || дълбок || длабок || глѫбокъ 
|*glǫbokъ
|-
| zemlja / земља || zemlja || земя || земја || землꙗ 
|*zemľa
|-
| jaje / јаје || jajce || яйце || јајце || аице 
|*ajьce
|-
| riba / риба || riba || риба || риба || рꙑба 
|*ryba
|-
| hoditi / ходити || hoditi || ходи || оди || ходити 
|*xoditi
|-
| dobar / добар || dober || добър || добар || добръ 
|*dobrъ
|-
| slušati / слушати || slušati || слуша || слуша || слоушати 
|*slušati
|-
| ja / ја || jaz || аз || јас || азъ 
|*(j)azъ
|-
| živ(j)eti / жив(ј)ети || živeti || живее || живее || жити 
|*žiti
|-
| noć / ноћ || noč || нощ || ноќ || нощь 
|*noťь
|-
| jedan / један || eno || един ||  еден || единъ, ѥдьнъ 
|*edinъ
|-
| istina / истина || res || истина || вистина || истина 
|*jьstina
|-
| dva / два || dva || два || два || дъва 
|*dъva
|-
| nas / нас || nas || нас || нас || насъ 
|*nasъ
|-
| r(i)ječ / р(и)јеч || beseda || дума || збор || слово 
|*slovo
|-
| godina / година || leto || година || година || лѣто 
|*lěto
|}

== Наводи ==
{{наводи}}

=== Литратура ===
* {{Citation | last = Конески| first = Блаже |title = Македонскиот јазик во развојот на словенските литературни јазици | year = 1968| publisher= „Култура“ - Скопје}}

== Надворешни врски ==
* [http://www.ethnologue.com/show_family.asp?subid=373-16 Јужнословенски јазици]
* Андреј Н. Соболев [http://iling.nw.ru/pdf/liudi/ludoclad.pdf Јужнословенските јазици во балканскиот ареал]{{Мртва_врска|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} (на руски, во PDF формат)
* Фредерик Кортлант [http://www.kortlandt.nl/publications/art058e.pdf Рано дијалектно многуобразие во јужнословенските јазици] (на англиски, во PDF формат)

{{словенски јазици}}

{{Нормативна контрола}}

[[Категорија:Јужнословенски јазици|*]]