Партиципи во полскиот јазик
Партиципот (на полски: imiesłów) е безлична форма на полскиот глагол. Во јазикот постојат променливи и непроменливи партиципи (на полски: imiesłowy odmienne, imiesłowy nieodmienne), односно според друга класификација глаголски придавки ("придавни партиципи", на полски: imiesłowy przymiotnikowe), коишто во реченица обично се атрибути, и глаголски прилози (конвербијални или прилошки партиципи, на полски: imiesłowy przysłówkowe), коишто обично функционираат во реченица како прилошки определби. Во полскиот јазик, исто како и во македонски, партиципот не може да биде прирок, означува истовремено дејство или некоја одлика на основното дејство во реченица[1].
Променливи партиципи[уреди | уреди извор]
Променливи партиципи, инаку "придавни партиципи" или глаголски придавки (на полски: imiesłowy odmienne, imiesłowy przymiotnikowe) се преходни форми од глагол во придавка. Како и македонските глаголски придавки, полските променливи партиципи имаат форми за роди и числа (еднина и множина).
Активен променлив партицип[уреди | уреди извор]
Активниот променлив партицип (на полски: imiesłów (przymiotnikowy) odmienny czynny) го опишува дејството или состојбата на лице или предмет: śmiejący się policjant (полицаецот, којшто се смее), bawiące się dziecko (детето, коешто си игра), zachodzące słońce (сонце, коешто заоѓа)[1].
Активниот променлив партицип се образува од глаголската основа на сегашно време (на полски: temat czasu teraźniejszego) со наставката -ący, -ąca, -ące: piszę → piszący, daję → dający[1].
Ако при промената глаголската основа се менува во некои лица, на пример biorę, bierzesz, активниот променлив партицип мора да се создаде од тврдата варијанта на основата: idę, idziesz → idący, biorę, bierzesz → biorący. Правилото важи и за исторични меки глаголски основи, на пример płacę, płacisz → płacący, goszczę, gościsz → goszczący, noszę, nosisz → noszący.
Во полскиот јазик постојат глаголи, коишто имаат две основи, на пример gram, grają. Во случајов активниот променлив партицип се образува од подолгата основа, на истиот начин како и третото лице множина во сегашно време[1]:
- mam, mają → mający
- wiem, wiedzą → wiedzący
- jem, jedzą → jedzący
Пасивен променлив партицип[уреди | уреди извор]
Пасивниот променлив партицип (на полски: imiesłów (przymiotnikowy) odmienny bierny) претставува преодна форма од глагол во придавка. Терминот пасивен означува дека предметот е трпител на дејството, на пример: wyprana koszula (измиена кошула), zapomniana melodia (заборавена мелодија), umyte dziecko (измиено дете)[2].
Пасивниот променлив партицип се образува само од преодните глаголи (свршени и несвршени). Обично се образува од глаголската основа на минато време, со наставките -ny, -ty, -ony, -ęty[3]:
- chwalił → chwalony, zapomnieć → zapomniany
Од глаголите, коишто имаат основа на минато време завршена со -a, пасивниот променлив партицип се образува со наставката -ny[2]:
- brać → brał → brany
- grzać → grzał → grzany
- widzieć → widział → widziany
Ако основата на минато време на глаголите од I i II конјугација се завршува со согласка (освен r) или се образува со наставка i/y, пасивниот променлив партицип се образува со наставката -ony[4]:
- piekę, pieczesz → pieczony
- niosę, niesiesz → niesiony
- chodzę, chodzisz → chodzony
- suszę, suszysz → suszony
Пасивниот променлив партицип од глаголот на III конјугација jeść се образува од истата основа, како и третото лице множина во сегашно време:
- jem, jedzą, jadł → jedzony
Од глаголите, коишто имаат основа на минато време (без наставка) завршена со самогласките ą, ę, i, y, u или согласката r, пасивниот променлив партицип се образува со наставката -ty[5]:
- ciąć, ciął, cięła → cięty
- żąć, żął, żęła → żęty
- drzeć, darł, darła → darty
Во полскиот јазик има глаголи, коишто во основата имаат наставка -ną-. Нивниот пасивен променлив партицип се образува од меката варијанта на основата на сегашно време со наставката -ęty:
- ciągnąć, ciągnę, ciągniesz → ciągnięty
- zmarznąć, zmarznę, zmarzniesz → zmarznięty
Граматички категории на променливи партиципи[уреди | уреди извор]
Полските променливи партиципи имаат исти граматички категории, како и други именки, односно род, број и падеж.
Род и број[уреди | уреди извор]
Во полскиот јазик променливи партиципи имаат три рода во еднина (машки, женски и среден) и два во множина (лично-машки, којшто се користи само за група мажи, и нелично-машки, којшто може да се користи за група мажи и жени, група жени, група луѓе и животни или група предмети).
Примери на формите на променливи партиципи со различни наставки:
| Еднина | Множина | |||
|---|---|---|---|---|
| машки род | женски род | среден род | лично-машки род | нелично-машки род |
| piszący | pisząca | piszące | piszący | piszące |
| chwalony | chwalona | chwalone | chwaleni | chwalone |
| widziany | widziana | widziane | widziani | widziane |
| wzięty | wzięta | wzięte | wzięci | wzięte |
Падежи[уреди | уреди извор]
Во полскиот јазик променливи партиципи имаат седум падежни форми, како и други именки. Вокатив на партиципите секогаш претставува иста форма со номинатив. Во машки род еднина има две форми на акузатив, од които една (истата со генитив) се користи за човек, а друга (истата со номинатив) за предмет.
Падежните форми на активниот партицип со наставката -ący:
| Падеж | Еднина | Множина | |||
|---|---|---|---|---|---|
| машки род | женски род | среден род | лично-машки род | нелично-машки род | |
| Номинатив,
вокатив |
piszący | pisząca | piszące | piszący | piszące |
| Генитив | piszącego | piszącej | piszącego | piszących | |
| Датив | piszącemu | piszącej | piszącemu | piszącym | |
| Акузатив | piszącego
piszący |
piszącą | piszące | piszących | piszące |
| Инструментал | piszącym | piszącą | piszącym | piszącymi | |
| Локатив | o piszącym | o piszącej | o piszącym | o piszących | |
Падежните форми на пасивниот партицип со наставката -ony:
| Падеж | Еднина | Множина | |||
|---|---|---|---|---|---|
| машки род | женски род | среден род | лично-машки род | нелично-машки род | |
| Номинатив,
вокатив |
chwalony | chwalona | chwalone | chwaleni | chwalone |
| Генитив | chwalonego | chwalonej | chwalonego | chwalonych | |
| Датив | chwalonemu | chwalonej | chwalonemu | chwalonym | |
| Акузатив | chwalonego
chwalony |
chwaloną | chwalone | chwalonych | chwalone |
| Инструментал | chwalonym | chwaloną | chwalonym | chwalonymi | |
| Локатив | o chwalonym | o chwalonej | o chwalonym | o chwalonych | |
Падежните форми на пасивниот партицип со наставката -(a)ny:
| Падеж | Еднина | Множина | |||
|---|---|---|---|---|---|
| машки род | женски род | среден род | лично-машки род | нелично-машки род | |
| Номинатив,
вокатив |
widziany | widziana | widziane | widziani | widziane |
| Генитив | widzianego | widzianej | widzianego | widzianych | |
| Датив | widzianemu | widzianej | widzianemu | widzianym | |
| Акузатив | widzianego
widziany |
widzianą | widziane | widzianych | widziane |
| Инструментал | widzianym | widzianą | widzianym | widzianymi | |
| Локатив | o widzianym | o widzianej | o widzianym | o widzianych | |
Падежните форми на пасивниот партицип со наставката -(ę)ty:
| Падеж | Еднина | Множина | |||
|---|---|---|---|---|---|
| машки род | женски род | среден род | лично-машки род | нелично-машки род | |
| Номинатив,
вокатив |
ciągnięty | ciągnięta | ciągnięte | ciągnięci | ciągnięte |
| Генитив | ciągniętego | ciągniętej | ciągniętego | ciągniętych | |
| Датив | ciągniętemu | ciągniętej | ciągniętemu | ciągniętym | |
| Акузатив | ciągniętego
ciągnięty |
ciągniętą | ciągnięte | ciągniętych | ciągnięte |
| Инструментал | ciągniętym | ciągniętą | ciągniętym | ciągniętymi | |
| Локатив | o ciągniętym | o ciągniętej | o ciągniętym | o ciągniętych | |
Непроменливи партиципи[уреди | уреди извор]
Непроменливите партиципи (инаку конвербијални партиципи, прилошки партиципи или глаголски прилози, на полски: imiesłowy nieodmienne, imiesłowy przysłówkowe) се преходни форми од глагол во прилог, коишто имаат синтаксичка врска со глагол.
Сегашен прилошки партицип[уреди | уреди извор]
Сегашен прилошки партицип (на полски: imiesłów przysłówkowy współczesny) означува дејството, кое што е истовремено со главното дејство во реченица, на пример Czytałem książkę, spoglądając niecierpliwie w ekran mojego smartfona (Читав книга, нетрпеливо гледајќи на екранот на мојот паметен телефон)[6] .
Овој партицип се образува со наставката -ąc од истите глаголски основи како и променлив активен партицип[6]:
- idę → idący → idąc
- mam → mający → mając
Минат прилошки партицип[уреди | уреди извор]
Минат прилошки партицип (полски: imiesłów przysłówkowy uprzedni) означува дејството, кое што е завршено пред да започне основното дејство во реченица: Zjadłszy śniadanie umyłem naczynia (Откако појадував, ги измив садовите)[6]. Ова глаголска форма се појавила во полскиот јазик во првата половина на 19 век[3].
Партиципот се образува од основата на минато време на свршени глаголи со наставката -łszy или -wszy. Ако основата завршува со самогласка, користи се наставката -wszy [3]:
- zabrać → zabrał → zabrawszy
- poznać → poznał → poznawszy
Ако основата завршува со согласка, партиципот се образува со наставката -łszy[7]:
- zjeść → zjadł → zjadłszy
- pomóc → pomógł → pomógłszy
Наводи[уреди | уреди извор]
Користена литература[уреди | уреди извор]
- Bąk, Piotr (1977). Gramatyka języka polskiego - zarys popularny. Warszawa: Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”. ISBN 83-214-0923-7.
- Nagórko, Alicja (2007). Zarys gramatyki polskiej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. ISBN 978-83-01-15390-8.