Тектоника на плочите

Најважните земјини литосферни плочи.

Тектониката на плочи е геолошка теорија која го објаснува поместувањето на Земјината кора од поголеми размери. Теоријата ја вклучува и воедно ја заменува постарата хипотеза за придвижување на континентите, која датира од првата половина на 20 век. Концептот за ширење на морското дно (спрединг) е развиен во текот на 1960-тите.

Податотека:Tectonic plates Serret.png

Tectonic plates (surfaces are preserved) Mappamundi

Надворешниот дел од Земјата се состои од два слоја: надворешен, кој се нарекува литосфера и ја опфаќа кората и крутиот горен дел од мантијата, додека под литосферата се наоѓа астеносферата. Иако е во крута состојба, астеносферата има релативно ниска вискозност, па затоа во временската геолошка скала може да се однесува и како течност. Под астеносферата се наоѓа покрутата долна мантија, чија фазна состојба не е последица на ниските температури, туку на високиот притисок.

Литосферата е разделена на т.н. литосферни плочи (тектонски плочи). Постојат седум главни и неколку помали плочи. Литосферните плочи пловат на астеносферата. Постојат три типа на граници меѓу плочите: конвергентни граници, дивергентни граници и трансформни раседи. Земјотреси, вулканска активност, издигнување на планински ланци и обликување на океанските гребени се појави кои се забележуваат долж границите на плочите. Страничното поместување на плочите најчесто се одвива со брзина од 0,66 до 8,50 сантиметри годишно.

Основни принципи

Типови на граници меѓу литосферните плочи.

Поделбата на надворешните делови на земјината внатрешност на литосфера и астеносфера е заснована на нивните механички разлики и начинот на пренесување на топлина. Литосферата е поладна и покрута, додека астеносферата е потопла и механички послаба. Исто така, литосферата губи топлина по пат на кондукција, а астеносферата ја пренесува топлината со конвекција и има речиси адијабатски температурен градиент. Оваа поделба не би требало да се меша со хемиската поделба на Земјата на јадро, мантија и кора. Литосферата се состои и од кора и од еден дел на мантијата. Одреден дел од мантијата може да припаѓа на литосферата, но и на астеносферата во различно време, зависно од температурата, притисокот и посмичната сила. Основниот принцип на тектониката на плочи се основа на тоа што литосферата постои во вид на одвоени и единствени плочи кои лебдат на вискоеластичната крута астеносфера. Поместувањето на плочите се одвива од прилика неколку милиметри годишно (брзина на растење на ноктите), па се до околу 5 сантиметри годишно (брзина на растење на косата).

Плочите се околу 100 km дебели и се состојат од литосферната мантија прекриена со еден од двата типови на кора: океанска кора (старо име: сима) или континентална кора (старо име: сиал). Овие два типа на кора се разликуваат во дебелината - континенталната е значително подебела од океанската (50 km наспроти 5 km).

Плочите се сретнуваат долж границите на плочите, кои обично се поврзани со геолошки процеси од видот на земјотреси и создавање на тополошки облици како што се планините, вулканите и океанските гребени. Повеќето од активните вулкани се јавуваат на границата од плочите, при што Тихоокеанскиот огнен прстен се истакнува како најактивен и најпознат.

Тектонските плочи во себе можат да вклучуваат континентална или океанска кора, но типично една плоча ги содржи и двете. На пример, африканската плоча вклучува и континент, но и делови од Атлантскиот и Индискиот Океан. Разликата меѓу континенталната и океанската кора е заснована на густината на минералите од кои се изградени - океанската е погуста од континенталната поради различните удели на многу елементи, најмногу силициум. Таа е погуста (мафична) бидејќи има помалку силициум, а повеќе тешки елементи од континенталната кора (фелсична). Поради ова, океанската кора кежи под нивото на морето (на пример, повеќето тихоокеански плочи), додека континенталната коа е исфрлена над нивото на морето (поради принципот на изосталзија).

Типови на граници меѓу плочите

Постојат три типа на граници меѓу плочите, кои се одликуваат по начинот на кој плочите се поместуваат релативно една кон друга, а поврзани се со различни површински феномени. Тоа се:

• Трансформни граници, кои се јавуваат на места каде плочите се лизгаат една покрај друга долж трансформниот расед. Релативното поместување на двете плочи е или синистрално (на лево, кон набљудувачот) или декстрално (на десно кон набљудувачот).
• Дивергентни граници, се јавуваат на места каде двете плочи се одбиваат една од друга (тоа се средноокеански гребени и активни зони на делење, како што е источноафриканската бразда).
• Конвергентни граници (или активни рабови), се јавуваат на места каде двете плочи се поместуваат една кон друга при што обично создаваат зона на субдукција (ако една плоча тоне под другата) или континентални колизии (ако двете плочи содржат континентална кора). Поради триењето и загревањето на субдуцираните плочи, оваа појава е речиси секогаш поврзана со вулканизам. Најдобри примери за овие процеси се Андите во Јужна Америка и јапонскиот островски лак.